XORAZMSHOHLAR MALIKASI TURKON XOTUNNING DAVLAT BOSHQARUVIDA TUTGAN O‘RNI TARIXI YORITLGAN ASARLARNING TAHLILI

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

81,3 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI KURS ISHI XORAZMSHOHLAR MALIKASI TURKON XOTUNNING DAVLAT BOSHQARUVIDA TUTGAN O‘RNI TARIXI YORITLGAN ASARLARNING TAHLILI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI KURS ISHI XORAZMSHOHLAR MALIKASI TURKON XOTUNNING DAVLAT BOSHQARUVIDA TUTGAN O‘RNI TARIXI YORITLGAN ASARLARNING TAHLILI 1 Toshkent-2023 1 Toshkent-2023 2 MUNDARIJA KIRIS.……………………………………………………………………………...3 I BOB. XORAZMSHOHLAR MALIKASI TURKON XOTUN HAQIDA MA’LUMOT BERUVCHI ASOSIY TARIXIY MANBALAR…………….......8 I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol ad-din Mankburni” asarida Turkon xotun shaxsiyati va siyosiy nufuzining yoritilishi……………………………………………………………..…………......8 I.2. Turkon Xotun faoliyati haqida Atomalik Juvayniyning “Tarixi Jahongusho” asarida kelgan ma’lumotlar……………………………………………………….11 II BOB. MALIKA TURKON XOTUN FAOLIYATINING AKS ETTIRUVCHI TADQIQOTLAR……………………………………………....14 II.1. Ziyo Buniyatovning “Anushtegin Xorazmshohlar davlati” asarida Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar……………………………………………..………..14 II.2. Turkon xotun shaxsiyati haqidagi ma’lumotlar Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar davlati” asarida…………………..…………………………………....................................19 XULOSA…………………………………………………………………………24 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR………………………...26 2 MUNDARIJA KIRIS.……………………………………………………………………………...3 I BOB. XORAZMSHOHLAR MALIKASI TURKON XOTUN HAQIDA MA’LUMOT BERUVCHI ASOSIY TARIXIY MANBALAR…………….......8 I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol ad-din Mankburni” asarida Turkon xotun shaxsiyati va siyosiy nufuzining yoritilishi……………………………………………………………..…………......8 I.2. Turkon Xotun faoliyati haqida Atomalik Juvayniyning “Tarixi Jahongusho” asarida kelgan ma’lumotlar……………………………………………………….11 II BOB. MALIKA TURKON XOTUN FAOLIYATINING AKS ETTIRUVCHI TADQIQOTLAR……………………………………………....14 II.1. Ziyo Buniyatovning “Anushtegin Xorazmshohlar davlati” asarida Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar……………………………………………..………..14 II.2. Turkon xotun shaxsiyati haqidagi ma’lumotlar Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar davlati” asarida…………………..…………………………………....................................19 XULOSA…………………………………………………………………………24 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR………………………...26 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O`zbekistonning mustaqillik davri taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimzining barcha sohalarida bo`lgani kabi ilm-fan sohasida ham tarixiy o`zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko`rsatish, o’tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Tariximizda o`ziga xos iz qoldirgan shaxslardan biri, Turkon xotun haqidagi tarixshunoslik asarlarini tahlil qilish va ushbu ma’lumotlardan turli ilmiy ishlar, maqolalarda foydalanilishiga xissa qo`shish ushbu mavzuning dolzarb jixatlaridan biridir. XII-XIII asrlar O’rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g’oya, mafkura va usullar yordamida yoritilganini tahlil va tadqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim ahamiyatga ega. Birinchi prezidentrimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarix xotirasi xalqning, millatning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftihorni tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi”1. Mavzuning davriy chegarasi: Kurs ishi mavzusining davriy chegarasi Turkon xotun yashab o’tgan davr, ya’ni, XII asr o’rtalaridan XIII asrning 30- yillariga qadar bo’lgan tarixiy davrni o’z ichiga oladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: XX asrdagi atoqli tarixchi olimlardan biri Ziyo Buniyodovning “Anushtagin Xorazmshohlar” asari Markaziy osiyo xalqlari tarixining 140 yillik davrini qamrab oladi. Ushbu asar Xorazmshohlar davlati tashkil topishining 900 yilligi munosabati bilan yaratilgan va u orqali Turkon xotun haqida ham ma’lumot olishimiz mumkin. Anushtegin-Xorazmshoxlar sulolasi va unga oid adabiyotlarda Turkon xotun shaxsining o’rganilishini arab manbalarida ham ko’rishimiz mumkin. Arab tilidagi manbalariga xorazmshohlar davrida yaratilgan manbalar va undan keyingi davrlarda yaratilgan manbalar kiradi. Mazkur manbalarda Xorazmshohlar davlatining iqtisodiy, siyosiy tuzumi, madaniy 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 134-bet. 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O`zbekistonning mustaqillik davri taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimzining barcha sohalarida bo`lgani kabi ilm-fan sohasida ham tarixiy o`zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko`rsatish, o’tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va manaviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Tariximizda o`ziga xos iz qoldirgan shaxslardan biri, Turkon xotun haqidagi tarixshunoslik asarlarini tahlil qilish va ushbu ma’lumotlardan turli ilmiy ishlar, maqolalarda foydalanilishiga xissa qo`shish ushbu mavzuning dolzarb jixatlaridan biridir. XII-XIII asrlar O’rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g’oya, mafkura va usullar yordamida yoritilganini tahlil va tadqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim ahamiyatga ega. Birinchi prezidentrimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarix xotirasi xalqning, millatning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglash, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftihorni tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi”1. Mavzuning davriy chegarasi: Kurs ishi mavzusining davriy chegarasi Turkon xotun yashab o’tgan davr, ya’ni, XII asr o’rtalaridan XIII asrning 30- yillariga qadar bo’lgan tarixiy davrni o’z ichiga oladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: XX asrdagi atoqli tarixchi olimlardan biri Ziyo Buniyodovning “Anushtagin Xorazmshohlar” asari Markaziy osiyo xalqlari tarixining 140 yillik davrini qamrab oladi. Ushbu asar Xorazmshohlar davlati tashkil topishining 900 yilligi munosabati bilan yaratilgan va u orqali Turkon xotun haqida ham ma’lumot olishimiz mumkin. Anushtegin-Xorazmshoxlar sulolasi va unga oid adabiyotlarda Turkon xotun shaxsining o’rganilishini arab manbalarida ham ko’rishimiz mumkin. Arab tilidagi manbalariga xorazmshohlar davrida yaratilgan manbalar va undan keyingi davrlarda yaratilgan manbalar kiradi. Mazkur manbalarda Xorazmshohlar davlatining iqtisodiy, siyosiy tuzumi, madaniy 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 134-bet. 4 rivojlanishi, hukmdorlar tarixi, jumladan, Turkon xotun hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar ham keladi. Jumladan: Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asari, Izzuddin Al-asirning “Al-Komil fit-tarix” asari, Sadriddin Al-Husayniyning “Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya” kabi manbalarni kiritishimiz mumkin. XIX asrdan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik olimlar, jumladan yurtimiz tadqiqotchilari tomonidan O’rta Osiyoning O’rta asrlar tarixiga oid qo’lyozma asarlarni o’rganishni boshlaganlar. Ular qatoriga: Bosvordning “Musulmon sulolalari tarixi”, “Turklar: O’rta Osiyo turkiy xalqlari tarixidan ma’ruzalar” va “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar”, B.B.Bartoldning2 “Mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston”, H.Vamberining “Buxoro va Transaksayananing qadimgi davrdan xozirgacha bo’lgan tarixi”, V.V.Radlovning “Turkiy shevalar lug’ati”, V.P.Vasilevning “X- XIII asrlarda O’rta Osiyoning sharqiy qismi tarixi: kidanlar, jurjitlar va mo’g’ullar haqida Xitoy manbalari ma’lumotlari” va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. V.V.Grigoryev3 ham bu borada katta ishlarni amalga oshirgan va tarixshunoslik sohasi rivojiga hissa qo’shgan qator tadqiqotlar muallifi hisoblanadi. Ushbu tadqiqotchilar o’z asarlari bilan O’rta Osiyo tarixshunosligiga katta xissa qo’shdilar. Bu tadqiqotchilarning bari sharq tillarini yaxshi bilganlar va ular asosan bir necha darajali manbalar ustida ish olib borganlar va ulardan ko’pchiligi bu sohada birinchilardan bo’lganlar. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Turkon Xotun va u yashagan davr tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullar yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod etgan tarixchilar tomonidan amalga oshirilgan ishlarni tahlil va tadqiq etish vas hu orqali tarixshunoslik fanining rivojiga yanada xissa qo’shishdan iborat. XII-XIII asrlardagi Anushteginiylar tarixning tarixshunosligini yoritib berishda 2 V.V. Bartold (1869-1930) rus va Sovet sharqshunosi, turkolog, adabiyotshunos, islomshunos, tarixchi, arxivshunos, filolog, rus sharqshunoslik maktabi asoschilaridan biri. Kitoblari: “O’rta Osiyo tarixi”, “Islom madaniyati tarixi”, “Turkiston mo’g’ul istilosiga qadar”, “Turk-mo’g’ul uluslari tarixi” va boshqalar. Aynan Bartold Xorazmshohlar sulolasini “Eng porloq sulola” deb atagan. 3 V.V. Grigoryev (1816-1881) sharqshunos, Rossiyada birinchi bo’lib sharq tarixi bo’yicha universitetlarda ma’ruza o’qigan. Rus tarixchilari orasida birinchilardan bo’lib O’rta Osiyo tarixini va madaniyatini o’rganishga kirshgan. 200 taga yaqin asarlar muallifi, ilmiy ishlari orasida saklar, Yunon-Baqtriya podsholigi, arab sayyohi Abu Dulafning Movoraunnahrga sayohati, Xiva, Buxoro va Qo’qon haqidagi asarlari yuksak qiymatga ega. U o’zining faoliyati davomida Rossiyaning siyosatini amalga oshirishga xizmat qilgan. 4 rivojlanishi, hukmdorlar tarixi, jumladan, Turkon xotun hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar ham keladi. Jumladan: Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asari, Izzuddin Al-asirning “Al-Komil fit-tarix” asari, Sadriddin Al-Husayniyning “Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya” kabi manbalarni kiritishimiz mumkin. XIX asrdan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik olimlar, jumladan yurtimiz tadqiqotchilari tomonidan O’rta Osiyoning O’rta asrlar tarixiga oid qo’lyozma asarlarni o’rganishni boshlaganlar. Ular qatoriga: Bosvordning “Musulmon sulolalari tarixi”, “Turklar: O’rta Osiyo turkiy xalqlari tarixidan ma’ruzalar” va “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar”, B.B.Bartoldning2 “Mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston”, H.Vamberining “Buxoro va Transaksayananing qadimgi davrdan xozirgacha bo’lgan tarixi”, V.V.Radlovning “Turkiy shevalar lug’ati”, V.P.Vasilevning “X- XIII asrlarda O’rta Osiyoning sharqiy qismi tarixi: kidanlar, jurjitlar va mo’g’ullar haqida Xitoy manbalari ma’lumotlari” va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. V.V.Grigoryev3 ham bu borada katta ishlarni amalga oshirgan va tarixshunoslik sohasi rivojiga hissa qo’shgan qator tadqiqotlar muallifi hisoblanadi. Ushbu tadqiqotchilar o’z asarlari bilan O’rta Osiyo tarixshunosligiga katta xissa qo’shdilar. Bu tadqiqotchilarning bari sharq tillarini yaxshi bilganlar va ular asosan bir necha darajali manbalar ustida ish olib borganlar va ulardan ko’pchiligi bu sohada birinchilardan bo’lganlar. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Turkon Xotun va u yashagan davr tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullar yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod etgan tarixchilar tomonidan amalga oshirilgan ishlarni tahlil va tadqiq etish vas hu orqali tarixshunoslik fanining rivojiga yanada xissa qo’shishdan iborat. XII-XIII asrlardagi Anushteginiylar tarixning tarixshunosligini yoritib berishda 2 V.V. Bartold (1869-1930) rus va Sovet sharqshunosi, turkolog, adabiyotshunos, islomshunos, tarixchi, arxivshunos, filolog, rus sharqshunoslik maktabi asoschilaridan biri. Kitoblari: “O’rta Osiyo tarixi”, “Islom madaniyati tarixi”, “Turkiston mo’g’ul istilosiga qadar”, “Turk-mo’g’ul uluslari tarixi” va boshqalar. Aynan Bartold Xorazmshohlar sulolasini “Eng porloq sulola” deb atagan. 3 V.V. Grigoryev (1816-1881) sharqshunos, Rossiyada birinchi bo’lib sharq tarixi bo’yicha universitetlarda ma’ruza o’qigan. Rus tarixchilari orasida birinchilardan bo’lib O’rta Osiyo tarixini va madaniyatini o’rganishga kirshgan. 200 taga yaqin asarlar muallifi, ilmiy ishlari orasida saklar, Yunon-Baqtriya podsholigi, arab sayyohi Abu Dulafning Movoraunnahrga sayohati, Xiva, Buxoro va Qo’qon haqidagi asarlari yuksak qiymatga ega. U o’zining faoliyati davomida Rossiyaning siyosatini amalga oshirishga xizmat qilgan. 5 biroz e’tibordan chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiborigahavola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi: Anushteginiylar, jumladan Turkon xotun hayoti va faoliyatini turli tuzum va jamiyatlar nuqtai-nazaridan yoritilganini o’rganish, turli g’oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish, bu davr tarixshunosligiga katta xissa qo’shgan tadqiqotchilar ishlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Turkon Xotun yashagan davr O’rta Osiyo tarixining turli davrlarda turlicha nazariyalarga tayanib yaratilgan tadqiqot ishlarini tahlil qilish orqali tarixshunoslik fani rivojiga oz bo’lsada hissa qo’shish. Kurs ishi mavzusi keying kichik tadqioqtlar, jumladan maqolalar va tezislar uchun muhim nazariy ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqotlarda qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarining tarixshunoslik va manbashunoslik yo’nalishi talabalari uchun qo’shimcha ma’lumot sifatida xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotning obektiga O’rta Osiyoning XII- XIII asrlarda yani, Turkon xotun hayotini aks ettirgan barcha birinchi darajali manbalar hamda shu ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea va hodisaga yondoshuvlari, mavzuga oid turli hududlar va turlicha davrlarda yaratilgan barcha tadqiqot ishlari. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 a reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 biroz e’tibordan chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiborigahavola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi: Anushteginiylar, jumladan Turkon xotun hayoti va faoliyatini turli tuzum va jamiyatlar nuqtai-nazaridan yoritilganini o’rganish, turli g’oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish, bu davr tarixshunosligiga katta xissa qo’shgan tadqiqotchilar ishlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Turkon Xotun yashagan davr O’rta Osiyo tarixining turli davrlarda turlicha nazariyalarga tayanib yaratilgan tadqiqot ishlarini tahlil qilish orqali tarixshunoslik fani rivojiga oz bo’lsada hissa qo’shish. Kurs ishi mavzusi keying kichik tadqioqtlar, jumladan maqolalar va tezislar uchun muhim nazariy ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqotlarda qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarining tarixshunoslik va manbashunoslik yo’nalishi talabalari uchun qo’shimcha ma’lumot sifatida xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotning obektiga O’rta Osiyoning XII- XIII asrlarda yani, Turkon xotun hayotini aks ettirgan barcha birinchi darajali manbalar hamda shu ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea va hodisaga yondoshuvlari, mavzuga oid turli hududlar va turlicha davrlarda yaratilgan barcha tadqiqot ishlari. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 a reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol ad-din Mankburni” asarida Turkon xotun shaxsiyati va siyosiy nufuzining yoritilishi Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mankburni” (Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti) asari arab tilida yozilgan bo’lib, asarning to’liq bo’lmagan ikkita qo’lyozmasi bugungi kungacha yetib kelgan. Ulardan biri 1260-yilda yozilgan qo’lyozma Parij milliy kutubxonasida, ikkinchisi esa Britaniya muzeyida saqlanadi. Bu asar haqida G’arb tarixiga ilk ma’lumotni XIX asr o’rtalarida K.D’ Osson olib kirgan. Uning 1852-yilda Amsterdamda nashr etilgan “Mo’g’ullarning Chingizxondan Amir Temurgacha bo’lgan tarixi” nomli asarida bu haqida mufassil ma’lumot beriladi.Keyinchalik sharqshunos olim Oktav Udas ”Siyrat” ni fransuz tiliga tarjima qiladi va nashr ettiradi.Bu asarning jahon tarixidagi o’rni haqida bir qancha maqolalar yozadi.O.Udas tarjimasi asosida 1914- 1916-yillarda Y.Ziyo va A.Tavhid turk tiliga o’girib nashr qildiradilar. “Siyrat” rus tiliga 1850-yildan 1900-yilgacha qisqartirlgan holda bir necha marta nashr ettirilgan4. Manbada Turkon Xotun haqida ko’plab o’rinlarda so’z boradi: “Turkon xotun Bayot urug`idan edi. Bayot urug`ining Yemek qabilasiga mansub hisoblanadi.U ulug`vor va aqilli ayol edi.Unga shikoyat xatlari, arznomalar keladigan bo`lsa, ularni sinchkovlik bilan, adolat nuqtai-nazaridan ko`rib chiqar edi va jabr qiluvchining zulmi ostida ezilgan odamtarafini olar edi.Ammo u qotillikni mardlik nishonasi deb bilar edi.U mamlakat uchun ko`plab yaxshi ishlar qildi.Agar bularning barini birma- bir sanaydigan, uning ulug`vor ishlarini ta’kidlab ko`rsatadigan bo`lsak yana ko`p qog`ozlarni qoralashimizga, ko`p gapirishimizga to`g`ri keladi. Uning kotiblari yettida edi. Ularning hammasi mashxur, davlatning obroli insonlari edi. Agar Turkon xotundan va Sultondan bir xil mazmundagi ikkita noma keladigan bo`lsa, albatta uning bitilgan muddatiga qaralar edi. Ulardan qaysi biri keyin yozilgan bo`lsa mamlakat ishlarida asos qilib olinar edi. Uning farmonlarining o`ziga xos tug`rosi quyidagicha edi: “Ulug` Turkon, mo`minlarning va tinchlikning himoyachisi, ikki 4 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 14-bet. 6 I.1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-Sulton Jalol ad-din Mankburni” asarida Turkon xotun shaxsiyati va siyosiy nufuzining yoritilishi Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mankburni” (Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti) asari arab tilida yozilgan bo’lib, asarning to’liq bo’lmagan ikkita qo’lyozmasi bugungi kungacha yetib kelgan. Ulardan biri 1260-yilda yozilgan qo’lyozma Parij milliy kutubxonasida, ikkinchisi esa Britaniya muzeyida saqlanadi. Bu asar haqida G’arb tarixiga ilk ma’lumotni XIX asr o’rtalarida K.D’ Osson olib kirgan. Uning 1852-yilda Amsterdamda nashr etilgan “Mo’g’ullarning Chingizxondan Amir Temurgacha bo’lgan tarixi” nomli asarida bu haqida mufassil ma’lumot beriladi.Keyinchalik sharqshunos olim Oktav Udas ”Siyrat” ni fransuz tiliga tarjima qiladi va nashr ettiradi.Bu asarning jahon tarixidagi o’rni haqida bir qancha maqolalar yozadi.O.Udas tarjimasi asosida 1914- 1916-yillarda Y.Ziyo va A.Tavhid turk tiliga o’girib nashr qildiradilar. “Siyrat” rus tiliga 1850-yildan 1900-yilgacha qisqartirlgan holda bir necha marta nashr ettirilgan4. Manbada Turkon Xotun haqida ko’plab o’rinlarda so’z boradi: “Turkon xotun Bayot urug`idan edi. Bayot urug`ining Yemek qabilasiga mansub hisoblanadi.U ulug`vor va aqilli ayol edi.Unga shikoyat xatlari, arznomalar keladigan bo`lsa, ularni sinchkovlik bilan, adolat nuqtai-nazaridan ko`rib chiqar edi va jabr qiluvchining zulmi ostida ezilgan odamtarafini olar edi.Ammo u qotillikni mardlik nishonasi deb bilar edi.U mamlakat uchun ko`plab yaxshi ishlar qildi.Agar bularning barini birma- bir sanaydigan, uning ulug`vor ishlarini ta’kidlab ko`rsatadigan bo`lsak yana ko`p qog`ozlarni qoralashimizga, ko`p gapirishimizga to`g`ri keladi. Uning kotiblari yettida edi. Ularning hammasi mashxur, davlatning obroli insonlari edi. Agar Turkon xotundan va Sultondan bir xil mazmundagi ikkita noma keladigan bo`lsa, albatta uning bitilgan muddatiga qaralar edi. Ulardan qaysi biri keyin yozilgan bo`lsa mamlakat ishlarida asos qilib olinar edi. Uning farmonlarining o`ziga xos tug`rosi quyidagicha edi: “Ulug` Turkon, mo`minlarning va tinchlikning himoyachisi, ikki 4 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 14-bet. 7 olam ayollarining malikasi” degan so`zlardan iborat bo`lgan. Uning shiori esa “Faqatgina Allohdan himoya istayman” degan so`lar edi. U bu so`zlarni qalam bilan katta qilib, chiroyli tarzda yozib qo`ygan edi, uni boshqa odam o`zgartira olmas edi”5. Chingizxon elchisi - Xojibning Xorazmga tashrifi Sultonning Jayhun qirg`oqlaridan qochishi habari bilan baravar keldi. Turkon xotun bu habardan keyin vahimaga tushib qoldi va yaqinlashayotgan xavfni o`ylamaslikka harakat qildi. U Xorazmda qolish imkoniyati yo`qligini bildi va o`zi bilan olishi mumkin bo`lgan narsalarning hammasini, sulton xotinlarini, kichik yoshdagi bolalarni, xazinadagi boyliklarni olib, shahar bilan hayrlashib, Xorazmdan chiqdi. Uning xayrlashish onlarini ko`rganlarning ko`zlariga yosh keldi. U ketishidan oldin, asrlar bo`yi eslanadigan, adolatsiz bir ishni qildi. U bu urush olovi tezlik bilan barxam topadi, uzilgan iplar yana qaytadan ulanadi, qop-qora tun zulmatidan keyin tong yana ziyo sochadi deb o`ylab, Xorazmda asirlikda bo`lgan hukmdorlarni, ularning o`g`illarini, yuqori martabali zotlarni, oliyjanob insonlarni va ulug` zotlarni qatl qildirdi. Uning himoyasida bo`lgan bunday shaxslar yigirma ikkita edi. Shunday qilib u shaharni tark etishni xohlaganlar bilan Xorazmni tark etdi. Odamlar uchun unga hamrohlik qilish qiyin kechdi. Chunki odamlarga o`zi egalik qilgan boyliklarining barchasini olishga ruxsat etilmadi, ularga esa mulklaridan kechish qiyinchilik tug`dirdi. Shuningdek, u o`zi bilan Yozir hukmdorining o`g`li Umarxonni ham qabatiga olgan edi. Chunki umamlakatiga boradigan barcha yo`llarni yaxshi bilar edi. Yozir huddudiga yaqinlashgach esa, Turkon xotun Umarxon sadoqatiga shubha qilib, bizni tashlab ketadi degan o`y bilan uni qatlga hukm etdi. U ham qo`l-oyog`i bog`lanib so`yildi. Oradan vaqt o`tgach Turkon xotun va hamrohlari qo`ngan qal`a totorlar tomonidan qamalda olindi va shu tariqa Turkon xotun mo`g`ullar qo`liga asir bo`lib tushdi. U Chingizxon huzuriga olib kelinadi. Tarafdorlari Jaloliddindan madad istashni taklif qilsa, Turkon xotun quyidagidek javob beradi “Bunday gaplarni bas qil, men qanday qilib Oy chichenning o`g`li Jaloliddindan yordan so`rab, uning 5 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 182-bet. 7 olam ayollarining malikasi” degan so`zlardan iborat bo`lgan. Uning shiori esa “Faqatgina Allohdan himoya istayman” degan so`lar edi. U bu so`zlarni qalam bilan katta qilib, chiroyli tarzda yozib qo`ygan edi, uni boshqa odam o`zgartira olmas edi”5. Chingizxon elchisi - Xojibning Xorazmga tashrifi Sultonning Jayhun qirg`oqlaridan qochishi habari bilan baravar keldi. Turkon xotun bu habardan keyin vahimaga tushib qoldi va yaqinlashayotgan xavfni o`ylamaslikka harakat qildi. U Xorazmda qolish imkoniyati yo`qligini bildi va o`zi bilan olishi mumkin bo`lgan narsalarning hammasini, sulton xotinlarini, kichik yoshdagi bolalarni, xazinadagi boyliklarni olib, shahar bilan hayrlashib, Xorazmdan chiqdi. Uning xayrlashish onlarini ko`rganlarning ko`zlariga yosh keldi. U ketishidan oldin, asrlar bo`yi eslanadigan, adolatsiz bir ishni qildi. U bu urush olovi tezlik bilan barxam topadi, uzilgan iplar yana qaytadan ulanadi, qop-qora tun zulmatidan keyin tong yana ziyo sochadi deb o`ylab, Xorazmda asirlikda bo`lgan hukmdorlarni, ularning o`g`illarini, yuqori martabali zotlarni, oliyjanob insonlarni va ulug` zotlarni qatl qildirdi. Uning himoyasida bo`lgan bunday shaxslar yigirma ikkita edi. Shunday qilib u shaharni tark etishni xohlaganlar bilan Xorazmni tark etdi. Odamlar uchun unga hamrohlik qilish qiyin kechdi. Chunki odamlarga o`zi egalik qilgan boyliklarining barchasini olishga ruxsat etilmadi, ularga esa mulklaridan kechish qiyinchilik tug`dirdi. Shuningdek, u o`zi bilan Yozir hukmdorining o`g`li Umarxonni ham qabatiga olgan edi. Chunki umamlakatiga boradigan barcha yo`llarni yaxshi bilar edi. Yozir huddudiga yaqinlashgach esa, Turkon xotun Umarxon sadoqatiga shubha qilib, bizni tashlab ketadi degan o`y bilan uni qatlga hukm etdi. U ham qo`l-oyog`i bog`lanib so`yildi. Oradan vaqt o`tgach Turkon xotun va hamrohlari qo`ngan qal`a totorlar tomonidan qamalda olindi va shu tariqa Turkon xotun mo`g`ullar qo`liga asir bo`lib tushdi. U Chingizxon huzuriga olib kelinadi. Tarafdorlari Jaloliddindan madad istashni taklif qilsa, Turkon xotun quyidagidek javob beradi “Bunday gaplarni bas qil, men qanday qilib Oy chichenning o`g`li Jaloliddindan yordan so`rab, uning 5 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 182-bet. 8 oldiga yuqunib boraman? Menga Chingizxon qo`lida asir ekanligim, xo`rlik va sharmandalikda kun kechirganim, Jaloliddin oldiga qaytishdan ko’ra a’lo”6. O’sha paytda unga xizmatkorlik qilgan shaxsning ma’lumotiga ko’ra, Turkon xotunning axvoli yomon edi. U Chingizxonning tushlik dasturxoniga borar edi va yegulik olar, bular unga bir necha kunga yetar edi deydi. U sharmandali va xorlikda kechgan kunlarida Ilol qal’asida yagona omon qolgan shaxzodani bag`riga bosish bilan ovunar edi ammo bir kuni Chingizxonning sarxanglaridan biri uni qo`lidan tortib olib ketti, shundan keyin u shaxzodani qayta ko`rmagan. Bola Chingizxon huzuriga olib borilgan bo`g`ib o`ldirishga amr qilingan. Shu tariqa Turkon xotun bu olamda hukmdorlarning farzandlarini qirg`in qilib nimaiki qilgan bo`lsa, shunga yarasha o`z jazosini oldi. Undan keying ma`lumotlar asar muallifiga ma’lum emasligini aytib o’tadi7. 6 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 58-bet. 7 Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 156. 8 oldiga yuqunib boraman? Menga Chingizxon qo`lida asir ekanligim, xo`rlik va sharmandalikda kun kechirganim, Jaloliddin oldiga qaytishdan ko’ra a’lo”6. O’sha paytda unga xizmatkorlik qilgan shaxsning ma’lumotiga ko’ra, Turkon xotunning axvoli yomon edi. U Chingizxonning tushlik dasturxoniga borar edi va yegulik olar, bular unga bir necha kunga yetar edi deydi. U sharmandali va xorlikda kechgan kunlarida Ilol qal’asida yagona omon qolgan shaxzodani bag`riga bosish bilan ovunar edi ammo bir kuni Chingizxonning sarxanglaridan biri uni qo`lidan tortib olib ketti, shundan keyin u shaxzodani qayta ko`rmagan. Bola Chingizxon huzuriga olib borilgan bo`g`ib o`ldirishga amr qilingan. Shu tariqa Turkon xotun bu olamda hukmdorlarning farzandlarini qirg`in qilib nimaiki qilgan bo`lsa, shunga yarasha o`z jazosini oldi. Undan keying ma`lumotlar asar muallifiga ma’lum emasligini aytib o’tadi7. 6 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy siyrat as-sulton Jalol ad-Din Mangburni. – T.: O’zbekiston, 1999. 58-bet. 7 Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 156. 9 I.2. Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi Jahongusho” asarida Turkon Xotun haqida ma’lumotlar Markaziy Osiyo tarixining qonli sahifalaridan bo’lgan mo’g’ul istilosi davri haqida sanoqli manbalar mavjud. Bu davr hayotini aks ettirgan yuksak qiymatga ega asarlar qatorida Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongusho” asari ham tilga olinadi va keyingi davrlarda yaratilgan asarlarga birlamchi hujjat bo’lib kelmoqda8. Ushbu asarda biz Turkon xotun haqida ham ba’zi qiziqarli ma’lumotlarni uchratamiz va ular quyidagilar: Turkon xotun asli “qang’li” nomi berilgan turk qabilasidan edi. Bu qabila ga mansublar Turkon tomonidan doimiy himoya qilinar va boshqaruvda kuch sohibi edilar. “Ajamiylar” ham deyilgan bu odamlar yomon tabiatli va marhamatsiz edilar. Ular qayerga borsalar, o`sha yerni xarob qilardilar, xalq ularni ko`rganida qochishga yo`l izlardi. Ularning xalqqa ravo ko`rganlari faqat aziyat va zulm, bu esa Sulton davlati asoslarini shiddatli tarzda larzaga keltirgan sabablardan biri edi. U “Bir qavm borki, ular besh vaqt namozni ortiqcha deb uylaydi va harami sharifda xojilar qonini to`kishni ma’qul deb biladilar”. Turkon xotunning alohida bir saroyi, o`ziga tegishli bir davlat arkoni, o`ziga xos mol-mulk va yerlari bor edi. Bulardan tashqari uning so`zi Sulton va uning yaqinlari tomonidan tinglanar, Sulton xazinasini xoxlaganich sarflay olardi. Turkon xotunning tez-tez yashirin vaqtichog`lik ziyofatlari tashkil qilganligini aytadilar. Shu bilan birga u davlat sohibi bo`lgan bir qancha xonadonga mansub shaxslarni yo`q qildirgan edi. Yangi bir mamlakat fath etilganidan so`ng u yerning boshqaruvchilari garov sifatida Xorazmga keltirilar, Turkon xotun ulardan o`g`liga biror aziyat yetmasin, deb hammasini o`ldirtirib, daryoga otib yuborardi. Bu qabih amallarni qilayotganida Alloh Odam o`g`lining qilgan ishlari jazosi va mukofoti faqat bu dunyoda emas, balki narigi dunyoda berilishidan xabari yo`q edi.Sulton onasi va haramini Mozandoronga olib ketib, u yerning qal’asiga bekitish uchun Xorazmga odamlarini yubordi.Turkon xotun o`g`lining buyrug`iga ko`ra harakat qildi.Sulton haramini olib ketayotganida askarlarni Xorazmda qoldirishdi.Harakat paytida asir qilib olinganlar 8 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 5-bet. 9 I.2. Alouddin Atomalik Juvayniyning “Tarixi Jahongusho” asarida Turkon Xotun haqida ma’lumotlar Markaziy Osiyo tarixining qonli sahifalaridan bo’lgan mo’g’ul istilosi davri haqida sanoqli manbalar mavjud. Bu davr hayotini aks ettirgan yuksak qiymatga ega asarlar qatorida Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongusho” asari ham tilga olinadi va keyingi davrlarda yaratilgan asarlarga birlamchi hujjat bo’lib kelmoqda8. Ushbu asarda biz Turkon xotun haqida ham ba’zi qiziqarli ma’lumotlarni uchratamiz va ular quyidagilar: Turkon xotun asli “qang’li” nomi berilgan turk qabilasidan edi. Bu qabila ga mansublar Turkon tomonidan doimiy himoya qilinar va boshqaruvda kuch sohibi edilar. “Ajamiylar” ham deyilgan bu odamlar yomon tabiatli va marhamatsiz edilar. Ular qayerga borsalar, o`sha yerni xarob qilardilar, xalq ularni ko`rganida qochishga yo`l izlardi. Ularning xalqqa ravo ko`rganlari faqat aziyat va zulm, bu esa Sulton davlati asoslarini shiddatli tarzda larzaga keltirgan sabablardan biri edi. U “Bir qavm borki, ular besh vaqt namozni ortiqcha deb uylaydi va harami sharifda xojilar qonini to`kishni ma’qul deb biladilar”. Turkon xotunning alohida bir saroyi, o`ziga tegishli bir davlat arkoni, o`ziga xos mol-mulk va yerlari bor edi. Bulardan tashqari uning so`zi Sulton va uning yaqinlari tomonidan tinglanar, Sulton xazinasini xoxlaganich sarflay olardi. Turkon xotunning tez-tez yashirin vaqtichog`lik ziyofatlari tashkil qilganligini aytadilar. Shu bilan birga u davlat sohibi bo`lgan bir qancha xonadonga mansub shaxslarni yo`q qildirgan edi. Yangi bir mamlakat fath etilganidan so`ng u yerning boshqaruvchilari garov sifatida Xorazmga keltirilar, Turkon xotun ulardan o`g`liga biror aziyat yetmasin, deb hammasini o`ldirtirib, daryoga otib yuborardi. Bu qabih amallarni qilayotganida Alloh Odam o`g`lining qilgan ishlari jazosi va mukofoti faqat bu dunyoda emas, balki narigi dunyoda berilishidan xabari yo`q edi.Sulton onasi va haramini Mozandoronga olib ketib, u yerning qal’asiga bekitish uchun Xorazmga odamlarini yubordi.Turkon xotun o`g`lining buyrug`iga ko`ra harakat qildi.Sulton haramini olib ketayotganida askarlarni Xorazmda qoldirishdi.Harakat paytida asir qilib olinganlar 8 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 5-bet. 10 shohlarini buyrug`i bilan, Jayhun daryosiga cho`ktirib yuborganidan so`ng bolalari, nevaralari, yaqinlari va xazinasi bilan vazir Nosiriddinning kuzatuvida Dehiston ustidan Mozandoronga tomon harakat qildi.Mozandaronga kelgan Sulton u yerni ham ishonchli deb hisoblamay Turkon va boshqa haram a’zolarini Jurjon va Ilol qal’asiga yubordi. Sulton ketidan ta’qib qilib Mozandoronga kelgan Subutoy eslatilgan qal’aalarni qamal qilish uchun askar chaqirdi. Taqdirni qarangki, yomg`ir bulutlari o`z yuklarini yuklaydigan va o`sha paytgacha hech kim suv tanqisligini ko`rmagan Ilol qal’asi qurshovga olingan vaqtda yomg`ir ham ularga dushmanlik qilib, yog`may qo`ydi. Chunki omad, baxt o`sha kundan beri ularning tark etgan edi. O`n besh kundan so`ng suv tugagach, og`ir axvolda qolgan Turkon xotun boshqa haram a’zolari bilan vazir Nosiriddin bilan mashvarat kengashini o`tkazdilar. Ular qal’aning tubiga borgan vaqtda ob-havo yuzini norozi ohangda bujmaytirib, qovogini osib, yashin yuklaydi, chaqib yig`lay boshladi9. Mo’g’ul askarlari Turkon xotunni o`g`illari, qizlari va Nosiriddin bilan birga Tolikonda turgan Chingizxon yoniga olib bordilar. Hijriy 618, milodiy 1221-1222 yil Chingizxon buyrug`iga ko`ra, Nosiriddinni qiynab o`ldirdilar. Sultonning o`g`il farzandlaridan birontasini ham tirik qoldirmadi. Tirik Kolgan Turkon, Sultonning qizlari, singillari va ayollariga Chingizxon buyrug`i bilan Sultondan va uning mamlakatidan ayrilgani uchun dod-faryod qilib, yig`latdilar. Avvalroq aytib o`tganimizdek, Sultonning daryodan qochib qutilgan, o`z oldingi vaqtidagi o`lkalariga qaytgan mog`ullar Sulton haramini ham o`zlari bilan birga olib ketgan edilar. Qoraqurumga olib ketilgan Turkon xotun u yerda bir necha yil baxtsiz hayot kechirdi va hijriy 630-yil, milodiy 1232-1233-yillar oralig’ida vafot etdi. Chingizxon uning qizlaridan ikkitasini Chig`atoyga taqdim qildi. Chig’atoy ularningning birini Shahar cho`risi qilib, boshqa birini esa vaziri Kutbiddin Xabash Amidga berdi. Boshqa Shahzodalar chekiga tushgan qizlaridan birini ham Amid xojibga berdilar. Ulardan boshqa Sulton Jaloliddin haramiga mansub bo`lganTurkon ismli ikki yosh bir qizcha ham asirlikka tushgan edi. Va u ham xoqonga yuboriladi. 9 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 56-bet. 10 shohlarini buyrug`i bilan, Jayhun daryosiga cho`ktirib yuborganidan so`ng bolalari, nevaralari, yaqinlari va xazinasi bilan vazir Nosiriddinning kuzatuvida Dehiston ustidan Mozandoronga tomon harakat qildi.Mozandaronga kelgan Sulton u yerni ham ishonchli deb hisoblamay Turkon va boshqa haram a’zolarini Jurjon va Ilol qal’asiga yubordi. Sulton ketidan ta’qib qilib Mozandoronga kelgan Subutoy eslatilgan qal’aalarni qamal qilish uchun askar chaqirdi. Taqdirni qarangki, yomg`ir bulutlari o`z yuklarini yuklaydigan va o`sha paytgacha hech kim suv tanqisligini ko`rmagan Ilol qal’asi qurshovga olingan vaqtda yomg`ir ham ularga dushmanlik qilib, yog`may qo`ydi. Chunki omad, baxt o`sha kundan beri ularning tark etgan edi. O`n besh kundan so`ng suv tugagach, og`ir axvolda qolgan Turkon xotun boshqa haram a’zolari bilan vazir Nosiriddin bilan mashvarat kengashini o`tkazdilar. Ular qal’aning tubiga borgan vaqtda ob-havo yuzini norozi ohangda bujmaytirib, qovogini osib, yashin yuklaydi, chaqib yig`lay boshladi9. Mo’g’ul askarlari Turkon xotunni o`g`illari, qizlari va Nosiriddin bilan birga Tolikonda turgan Chingizxon yoniga olib bordilar. Hijriy 618, milodiy 1221-1222 yil Chingizxon buyrug`iga ko`ra, Nosiriddinni qiynab o`ldirdilar. Sultonning o`g`il farzandlaridan birontasini ham tirik qoldirmadi. Tirik Kolgan Turkon, Sultonning qizlari, singillari va ayollariga Chingizxon buyrug`i bilan Sultondan va uning mamlakatidan ayrilgani uchun dod-faryod qilib, yig`latdilar. Avvalroq aytib o`tganimizdek, Sultonning daryodan qochib qutilgan, o`z oldingi vaqtidagi o`lkalariga qaytgan mog`ullar Sulton haramini ham o`zlari bilan birga olib ketgan edilar. Qoraqurumga olib ketilgan Turkon xotun u yerda bir necha yil baxtsiz hayot kechirdi va hijriy 630-yil, milodiy 1232-1233-yillar oralig’ida vafot etdi. Chingizxon uning qizlaridan ikkitasini Chig`atoyga taqdim qildi. Chig’atoy ularningning birini Shahar cho`risi qilib, boshqa birini esa vaziri Kutbiddin Xabash Amidga berdi. Boshqa Shahzodalar chekiga tushgan qizlaridan birini ham Amid xojibga berdilar. Ulardan boshqa Sulton Jaloliddin haramiga mansub bo`lganTurkon ismli ikki yosh bir qizcha ham asirlikka tushgan edi. Va u ham xoqonga yuboriladi. 9 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 56-bet. 11 Xoqonning amriga ko`ra, uni saroyda tarbiyaladilar jahon shahzodasi Xulogu G`arb o`lkalariga boshqaruvchi bo`lib ketayotganida Turkonni o`ziga loyiq bir inson bilan turmush qurish uchun Xuloguga berdilar. Xulogu esa unga juda qiymatli kelin sarpolarini berib 1257-1258 yilda mo`g`ul davlatiga qilgan munosib xizmatlari tufayli mas’ul boshqaruvchis-o`g`li Malik Solihga shariat hukmlariga ko`ra nikohlab bergan10. 10 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 231-bet. 11 Xoqonning amriga ko`ra, uni saroyda tarbiyaladilar jahon shahzodasi Xulogu G`arb o`lkalariga boshqaruvchi bo`lib ketayotganida Turkonni o`ziga loyiq bir inson bilan turmush qurish uchun Xuloguga berdilar. Xulogu esa unga juda qiymatli kelin sarpolarini berib 1257-1258 yilda mo`g`ul davlatiga qilgan munosib xizmatlari tufayli mas’ul boshqaruvchis-o`g`li Malik Solihga shariat hukmlariga ko`ra nikohlab bergan10. 10 Alouddin Atomalik Juvayniy Tarixi jahongusho. – T.: Mumtoz so’z, 2015. 231-bet. 12 II.1. Ziyo Buniyatovning Anushtegin Xorazmshohlar davlati asarida Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar XX asrdagi atoqli tarixchi olimlardan biri, akademik Ziyo Buniyodovning qalamiga mansub ushbu kitob Markaziy Osiyo xalqlari tarixining 140 yillik davrini ya’ni, 1097-1231-yillarni qamrab oladi. Movoraunnahrda vujudga kelib, Buyuk Saljuqiylar davlatini va Bag’dod xalifaligini larzaga solgan, bosqinchi qoraxitoylar davlatini tor-mor keltirgan, so’ngi g’aznaviylarni ham o’ziga bo’ysundirgan, markazi Xorazm bo’lgan qudratli davlatimiz tarixi, siyosiy-iqtisodiy tuzumi, yuksak madaniyati bu kitobda ishonchli, asl manbalar asosida yoritib beriladi. MAzkur noyob kitob bizning tariximiz haqida bo’lib, uni o’zbekchada nashr ettirish vatanparvar ziyolilar va yoshlarning orzusi bo’lib kelgan edi. Va bu kitob Xorazmshohlar davlati tashkil topganining 900 yilligi munosabati bilan nashr ettirilgan11. “Alovuddin Muhammad qoraxitoylar bilan muvaffaqiyatli kurashib, g`alaba qozongandan so`ng, o`zini “Ikkinchi Iskandar” deb e’lon qiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko`ra, shohga tobe bo`lgan yigirma yettida mamlakatning hokimlari yoki bu mamlakatlarning garov tarzida yuborilgan o`g`illari Muhammadning saroyi qoshida tilla nog`ora chalganlar. Shunday bo`lsada, feodal monarxiyaga xos ichki ziddiyatlar, ayniqsa, saroydagi va uning atrofidagi nizolar bu yerda ham mavjud edi. Mo`g`ullar istilosi arafasida Xorazmda aslida ikki hokimyatchilik ya’ni diarxiya hukm surayotgan edi. Butun mamlakatda hukmdor sulton Alovuddin Muhammad hisoblansada, ichki va tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hokim shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. Aslida Xorazmshoh onasining to’liq itoatida edi”12. Xorazmshoh hattoki ayrim masalalarni hal qilishda birinchi bo`lgan, sultonning bazi farmon va buyruqlarini inkor etgan va o`z nomidan farmonlar chiqarib, istagan masalani hal qilish qudratiga ega bo`lgan. Shoh hech vaqt e’tiroz bildirmagan, chunki bir tomondan ona hurmati, ikkinchitomondan Turkon xotun tarafdorlari uning urug`idan chiqqan turk amirlari ko`pchilikni tashkil etgan. 11 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 17-bet. 12 O’sha asar. 159-bet. 12 II.1. Ziyo Buniyatovning Anushtegin Xorazmshohlar davlati asarida Turkon xotun haqidagi ma’lumotlar XX asrdagi atoqli tarixchi olimlardan biri, akademik Ziyo Buniyodovning qalamiga mansub ushbu kitob Markaziy Osiyo xalqlari tarixining 140 yillik davrini ya’ni, 1097-1231-yillarni qamrab oladi. Movoraunnahrda vujudga kelib, Buyuk Saljuqiylar davlatini va Bag’dod xalifaligini larzaga solgan, bosqinchi qoraxitoylar davlatini tor-mor keltirgan, so’ngi g’aznaviylarni ham o’ziga bo’ysundirgan, markazi Xorazm bo’lgan qudratli davlatimiz tarixi, siyosiy-iqtisodiy tuzumi, yuksak madaniyati bu kitobda ishonchli, asl manbalar asosida yoritib beriladi. MAzkur noyob kitob bizning tariximiz haqida bo’lib, uni o’zbekchada nashr ettirish vatanparvar ziyolilar va yoshlarning orzusi bo’lib kelgan edi. Va bu kitob Xorazmshohlar davlati tashkil topganining 900 yilligi munosabati bilan nashr ettirilgan11. “Alovuddin Muhammad qoraxitoylar bilan muvaffaqiyatli kurashib, g`alaba qozongandan so`ng, o`zini “Ikkinchi Iskandar” deb e’lon qiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko`ra, shohga tobe bo`lgan yigirma yettida mamlakatning hokimlari yoki bu mamlakatlarning garov tarzida yuborilgan o`g`illari Muhammadning saroyi qoshida tilla nog`ora chalganlar. Shunday bo`lsada, feodal monarxiyaga xos ichki ziddiyatlar, ayniqsa, saroydagi va uning atrofidagi nizolar bu yerda ham mavjud edi. Mo`g`ullar istilosi arafasida Xorazmda aslida ikki hokimyatchilik ya’ni diarxiya hukm surayotgan edi. Butun mamlakatda hukmdor sulton Alovuddin Muhammad hisoblansada, ichki va tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hokim shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. Aslida Xorazmshoh onasining to’liq itoatida edi”12. Xorazmshoh hattoki ayrim masalalarni hal qilishda birinchi bo`lgan, sultonning bazi farmon va buyruqlarini inkor etgan va o`z nomidan farmonlar chiqarib, istagan masalani hal qilish qudratiga ega bo`lgan. Shoh hech vaqt e’tiroz bildirmagan, chunki bir tomondan ona hurmati, ikkinchitomondan Turkon xotun tarafdorlari uning urug`idan chiqqan turk amirlari ko`pchilikni tashkil etgan. 11 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 17-bet. 12 O’sha asar. 159-bet. 13 Zamondoshlarining ta’rificha, Turkon xotun “Xudovandi-jahon”, yani “Jahon hokimi”, deb nom qozongan, farmon chiqara olgan, o`zining tug`rusi-muxriga ega bo`lgan. Uni “Ismat ad-dunyo va ad-din ulug` Turkon Malika niso al-alamiyn”, yani “Ulug` Turkon dunyo va dinning homiysi, ikki dunyodagiayollarning malikasi”, deb ulug`laganlar. U o`ziga “Faqat Alloh mening madadkorim”, degan so`zlarni shior qilib olgan. Turkon xotun poytaxy Urganchda istiqomat qilgan, o`zining maxsus ko`shki va ikkita mulkiga ega bo`lgan, shoh o`g`li esa Samarqandga ko`chib, shu yerda istiqomat qilgan. Malika faqatgina sulton ustidan hukmronlik qilibgina qolmay, balki moliya masalalariga ham aralashib xo`jayinlik qilgan, oliy amirlar va amaldorlarga hukmini o`tkazgan. Turkon xotun xatto taxt merosxo`rini ham o`zi belgilagan. Bunday holatlar, shubhasiz, Xorazm davlatini kuchsizlantirib, uni inqirozli vaziyatga olib kirgan13. Xorazm hukmdorining katta xatosi Chingizxon tomonidan savdo-sotiq masalalarida ittifoq uchun cho`zilgan qo`lni rad qilishi edi. U mo`g`ul podshosi bilan dastlabki paytlarda yaxshi munosabatda bo`lib, o`zaro elchi va savdogarlar, qiymati yuqori sovg`a salomlar almashishgan. Ammo 1218-yilning oxirlaridan boshlab aloqalar buzila boshlaydi, Xorazm lashkarlari va mo`g`ul otryadlari orasida birinchi harbiy to`qnashuv yuz beradi. Merkitlargaqarshi urushga chiqqan Chingizning o`g`li Jo`ji lashkarlar. Turkon xotun asli “Qang`li” nomi berilgan turk qabilasidan edi. Bu qabilaga mansublar Turkon tomonidan doimo himoya qilinar va boshqaruvda so‘z sohibi edilar. “Ajamiylar” ham deyilgan bu odamlar qo`pol tabiatli va marhamatsiz edilar. Ular qayerga borsalar, o`sha yerni xarob qilardilar, xalq ularni ko`rgan paytda qochishga yo`l izlardi. Ularning xalqqa ravo ko`rganlari bu aziyat va zulm, Sulton davlati asoslarini shiddatli tarzda larzaga keltirgan muhim omillardan biri edi14. Sulton Muhammadning farmoni onasi tomonidan muhokama qilinmasdan rad etilgan paytlar ham ko`p bo‘lgan. Uning o’z shaxsiy “Devon al-insho”si bo`lgan va mamlakat ishlarini mustaqil hal qilgan. Juvayniyning aytishicha, Turkon Xotun Gurganch (Urganch)ni o`ziga poytaxt qilib tanlagan edi. Uning o`z saroyi, o`z mulki 13 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 165-bet. 14 O’sha asar. 166-bet. 13 Zamondoshlarining ta’rificha, Turkon xotun “Xudovandi-jahon”, yani “Jahon hokimi”, deb nom qozongan, farmon chiqara olgan, o`zining tug`rusi-muxriga ega bo`lgan. Uni “Ismat ad-dunyo va ad-din ulug` Turkon Malika niso al-alamiyn”, yani “Ulug` Turkon dunyo va dinning homiysi, ikki dunyodagiayollarning malikasi”, deb ulug`laganlar. U o`ziga “Faqat Alloh mening madadkorim”, degan so`zlarni shior qilib olgan. Turkon xotun poytaxy Urganchda istiqomat qilgan, o`zining maxsus ko`shki va ikkita mulkiga ega bo`lgan, shoh o`g`li esa Samarqandga ko`chib, shu yerda istiqomat qilgan. Malika faqatgina sulton ustidan hukmronlik qilibgina qolmay, balki moliya masalalariga ham aralashib xo`jayinlik qilgan, oliy amirlar va amaldorlarga hukmini o`tkazgan. Turkon xotun xatto taxt merosxo`rini ham o`zi belgilagan. Bunday holatlar, shubhasiz, Xorazm davlatini kuchsizlantirib, uni inqirozli vaziyatga olib kirgan13. Xorazm hukmdorining katta xatosi Chingizxon tomonidan savdo-sotiq masalalarida ittifoq uchun cho`zilgan qo`lni rad qilishi edi. U mo`g`ul podshosi bilan dastlabki paytlarda yaxshi munosabatda bo`lib, o`zaro elchi va savdogarlar, qiymati yuqori sovg`a salomlar almashishgan. Ammo 1218-yilning oxirlaridan boshlab aloqalar buzila boshlaydi, Xorazm lashkarlari va mo`g`ul otryadlari orasida birinchi harbiy to`qnashuv yuz beradi. Merkitlargaqarshi urushga chiqqan Chingizning o`g`li Jo`ji lashkarlar. Turkon xotun asli “Qang`li” nomi berilgan turk qabilasidan edi. Bu qabilaga mansublar Turkon tomonidan doimo himoya qilinar va boshqaruvda so‘z sohibi edilar. “Ajamiylar” ham deyilgan bu odamlar qo`pol tabiatli va marhamatsiz edilar. Ular qayerga borsalar, o`sha yerni xarob qilardilar, xalq ularni ko`rgan paytda qochishga yo`l izlardi. Ularning xalqqa ravo ko`rganlari bu aziyat va zulm, Sulton davlati asoslarini shiddatli tarzda larzaga keltirgan muhim omillardan biri edi14. Sulton Muhammadning farmoni onasi tomonidan muhokama qilinmasdan rad etilgan paytlar ham ko`p bo‘lgan. Uning o’z shaxsiy “Devon al-insho”si bo`lgan va mamlakat ishlarini mustaqil hal qilgan. Juvayniyning aytishicha, Turkon Xotun Gurganch (Urganch)ni o`ziga poytaxt qilib tanlagan edi. Uning o`z saroyi, o`z mulki 13 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 165-bet. 14 O’sha asar. 166-bet. 14 bor edi. Turkon xotunning alohida bir saroyi, o`g`liga bog`liq bir davlat arkoni, o`ziga xos mol-mulk va yerlari bor edi. Bulardan tashqari, uning so`zi Sulton va uning yaqinlari tomonidan tinglanar, Sulton xazinasini u xohlaganicha sarflay olardi. Turkon xotunning tez-tez yashirin vaqtichog`lik ziyofatlar tashkil qilganligini aytadilar. Shu bilan birga, u davlat sohibi bo`lgan bir qancha xonadonga mansub shaxslarni yo`q qildirgan edi. Yangi bir mamlakat fath etilganidan so`ng u yerning boshqaruvchilari garov sifatida Xorazmga keltirilgan paytda Turkon xotun ulardan o`g`liga biror aziyat yetmasin, deb ularning hammasini o`ldirtirib, daryoga otib yuboradi. Sulton onasi va haramini Mozandaronga olib ketib (mo`g`ullar hujumi davri haqida gap ketmoqda), u yerning qal’asiga bekitish uchun Xorazmga odamlarini yubordi15. Turkon xotun o`g`lining buyrug`iga ko`ra harakat qildi. Sulton oilasi va haramini olib ketayotganida askarlarni Xorazmda qoldirishdi. Harakat paytida asir qilib olingan turli mamlakatlarning podshohlarini buyruq bilan, Jayhun daryosiga cho`ktirib yuborganidan so`ng bolalari, nevaralari, yaqinlari va xazinasi bilan vazir Nosiriddinning kuzatuvida Dehiston ustidan Mozandaronga tomon harakat qildi. Mozandaronga kelgan Sulton u yerni ham ishonchli deb hisoblamay Turkon va boshqa haram a’zolarini Lorijon (Tehrondan 50 mil shimoli sharqdagi nohiya) va Ilol (Tejen irmog‘idagi hudud) qal’asiga yubordi. Sulton ketidan ta’qib qilib Mozandaronga kelgan Subutoy eslatilgan qal’alarni qamal qilish uchun askar chaqirdi. Taqdirni qarangki, yomg‘ir bulutlari o‘z yuklarini ustiga to`kkan va o`sha paytgacha hech kim suv tanqisligini ko`rmagan Ilol qal’asi qurshovga olingan vaqtda yomg`ir ham ularga dushmanlik qilib, yog`may qo`ydi. O`n besh kundan so`ng suv tugagach, og`ir ahvolda qolgan Turkon xotun boshqa haram a’zolari bilan va vazir Nosiriddin bilan pastga tushdi. Ular qal’aning tubiga borgan vaqtda ob-havo yuzini norozi ohangda bujmaytirib, qovog`ini osib, yashin ustiga yashin chaqib yig`lay boshladi. Mo`g`ul askarlari Turkon xotunni o`g`illari, qizlari va Nosiriddin bilan birga Toliqonda turgan Chingizxon yoniga olib bordilar.1221–1222-yili 15 Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 256. 14 bor edi. Turkon xotunning alohida bir saroyi, o`g`liga bog`liq bir davlat arkoni, o`ziga xos mol-mulk va yerlari bor edi. Bulardan tashqari, uning so`zi Sulton va uning yaqinlari tomonidan tinglanar, Sulton xazinasini u xohlaganicha sarflay olardi. Turkon xotunning tez-tez yashirin vaqtichog`lik ziyofatlar tashkil qilganligini aytadilar. Shu bilan birga, u davlat sohibi bo`lgan bir qancha xonadonga mansub shaxslarni yo`q qildirgan edi. Yangi bir mamlakat fath etilganidan so`ng u yerning boshqaruvchilari garov sifatida Xorazmga keltirilgan paytda Turkon xotun ulardan o`g`liga biror aziyat yetmasin, deb ularning hammasini o`ldirtirib, daryoga otib yuboradi. Sulton onasi va haramini Mozandaronga olib ketib (mo`g`ullar hujumi davri haqida gap ketmoqda), u yerning qal’asiga bekitish uchun Xorazmga odamlarini yubordi15. Turkon xotun o`g`lining buyrug`iga ko`ra harakat qildi. Sulton oilasi va haramini olib ketayotganida askarlarni Xorazmda qoldirishdi. Harakat paytida asir qilib olingan turli mamlakatlarning podshohlarini buyruq bilan, Jayhun daryosiga cho`ktirib yuborganidan so`ng bolalari, nevaralari, yaqinlari va xazinasi bilan vazir Nosiriddinning kuzatuvida Dehiston ustidan Mozandaronga tomon harakat qildi. Mozandaronga kelgan Sulton u yerni ham ishonchli deb hisoblamay Turkon va boshqa haram a’zolarini Lorijon (Tehrondan 50 mil shimoli sharqdagi nohiya) va Ilol (Tejen irmog‘idagi hudud) qal’asiga yubordi. Sulton ketidan ta’qib qilib Mozandaronga kelgan Subutoy eslatilgan qal’alarni qamal qilish uchun askar chaqirdi. Taqdirni qarangki, yomg‘ir bulutlari o‘z yuklarini ustiga to`kkan va o`sha paytgacha hech kim suv tanqisligini ko`rmagan Ilol qal’asi qurshovga olingan vaqtda yomg`ir ham ularga dushmanlik qilib, yog`may qo`ydi. O`n besh kundan so`ng suv tugagach, og`ir ahvolda qolgan Turkon xotun boshqa haram a’zolari bilan va vazir Nosiriddin bilan pastga tushdi. Ular qal’aning tubiga borgan vaqtda ob-havo yuzini norozi ohangda bujmaytirib, qovog`ini osib, yashin ustiga yashin chaqib yig`lay boshladi. Mo`g`ul askarlari Turkon xotunni o`g`illari, qizlari va Nosiriddin bilan birga Toliqonda turgan Chingizxon yoniga olib bordilar.1221–1222-yili 15 Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 256. 15 Chingizxon buyrug`iga ko`ra, Nosiriddinni qiynab o`ldirdilar16. Sultonning o`g`il farzandlaridan birontasini ham tirik qoldirmadi. Tirik qolgan Turkon, Sultonning qizlari, singillari va ayollariga Chingizxon buyrug`i bilan Sultondan va uning mamlakatidan ayrilgani uchun dod-faryod qilib, yig`latdilar. Chingizxonning “Yasoq” qonunida ayollarni o`ldirish taqiqlangan, chunki ular kim bo`lishidan qat`iy nazar, insoniyatni davom ettiruvchilar, deb hisoblangan. Qoraqurum (Chingizxon davlati poytaxti) ga olib ketilgan Turkon xotun u yerda bir necha yil baxtsiz hayot kechirdi va 1233-yilda vafot etdi. Chingizxon uning qizlaridan ikkitasini Chig`atoyga taqdim qildi. Chig`atoy ularning birini o`zining cho`risi qilib, boshqa birini esa vaziri Qutbiddin Habash Amidga berdi. Boshqa shahzodalar chekiga tushgan qizlaridan birini Amid hojibga berdilar17. Turkon xotun 1220-yili Ilol qalʼasida mo`g`ullarga asir tushadi va xizmatkorlari bilan birgalikda Toliqonda turgan Chingizxon huzuriga yetkaziladi. Asirlar safida bo`lgan vazir Malik Nosiruddin Hazoraspiy qattiq qiynoklarga solinadi va sultonning farzandlari qatori qatl etiladi. Mo`g`uliston tomon otlangan Chingizxon bir necha kun Samarqandda to`xtashga qaror qiladi hamda Turkon xotun va sultonning omon qolgan xotinlariga xorazmshoxlar saltanati uchun aza ochish, ya`ni mo`g`ul askarlari oldiga chiqib baland ovoz bilan yig`lashni buyuradi. Chingizxon ko`rsatmasiga binoan, Qoraqurumga keltirilgan Turkon xotun qashshoqlikda umr kechiradi va shu yerda vafot etadi18. Anushteginiy Xorazmshohlar davlati (1097-1231) nafaqat Xorazm, balki Dashti Qipchoqning janubi, Sharqiy Turkiston, O`rta Osiyo, Yaqin va O`rta Sharq davlatlarini birlashtirgan buyuk saltanat bo`lgan. Xorazmshoh Takesh qipchoqlar bilan ittifoqqa kirib, ularni o`ziga ogʻdirish niyatida qipchoq xoni Jonkishining qizi Turkon Xotunga uylanadi. Bayot urug`idan boʻlgan Turkon Xotun Xorazmga turk 16 Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54-bet. 17 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 167-bet. 18 Murtazayev R. O`zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 221-bet. 15 Chingizxon buyrug`iga ko`ra, Nosiriddinni qiynab o`ldirdilar16. Sultonning o`g`il farzandlaridan birontasini ham tirik qoldirmadi. Tirik qolgan Turkon, Sultonning qizlari, singillari va ayollariga Chingizxon buyrug`i bilan Sultondan va uning mamlakatidan ayrilgani uchun dod-faryod qilib, yig`latdilar. Chingizxonning “Yasoq” qonunida ayollarni o`ldirish taqiqlangan, chunki ular kim bo`lishidan qat`iy nazar, insoniyatni davom ettiruvchilar, deb hisoblangan. Qoraqurum (Chingizxon davlati poytaxti) ga olib ketilgan Turkon xotun u yerda bir necha yil baxtsiz hayot kechirdi va 1233-yilda vafot etdi. Chingizxon uning qizlaridan ikkitasini Chig`atoyga taqdim qildi. Chig`atoy ularning birini o`zining cho`risi qilib, boshqa birini esa vaziri Qutbiddin Habash Amidga berdi. Boshqa shahzodalar chekiga tushgan qizlaridan birini Amid hojibga berdilar17. Turkon xotun 1220-yili Ilol qalʼasida mo`g`ullarga asir tushadi va xizmatkorlari bilan birgalikda Toliqonda turgan Chingizxon huzuriga yetkaziladi. Asirlar safida bo`lgan vazir Malik Nosiruddin Hazoraspiy qattiq qiynoklarga solinadi va sultonning farzandlari qatori qatl etiladi. Mo`g`uliston tomon otlangan Chingizxon bir necha kun Samarqandda to`xtashga qaror qiladi hamda Turkon xotun va sultonning omon qolgan xotinlariga xorazmshoxlar saltanati uchun aza ochish, ya`ni mo`g`ul askarlari oldiga chiqib baland ovoz bilan yig`lashni buyuradi. Chingizxon ko`rsatmasiga binoan, Qoraqurumga keltirilgan Turkon xotun qashshoqlikda umr kechiradi va shu yerda vafot etadi18. Anushteginiy Xorazmshohlar davlati (1097-1231) nafaqat Xorazm, balki Dashti Qipchoqning janubi, Sharqiy Turkiston, O`rta Osiyo, Yaqin va O`rta Sharq davlatlarini birlashtirgan buyuk saltanat bo`lgan. Xorazmshoh Takesh qipchoqlar bilan ittifoqqa kirib, ularni o`ziga ogʻdirish niyatida qipchoq xoni Jonkishining qizi Turkon Xotunga uylanadi. Bayot urug`idan boʻlgan Turkon Xotun Xorazmga turk 16 Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54-bet. 17 Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 167-bet. 18 Murtazayev R. O`zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 221-bet. 16 qabilalari (uraniylar, qarluqlar, ug`roqlar, xalaj qabilalari)ni olib keladi va ularning qudratli homiysiga aylanadi19. 19 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 122-bet. 16 qabilalari (uraniylar, qarluqlar, ug`roqlar, xalaj qabilalari)ni olib keladi va ularning qudratli homiysiga aylanadi19. 19 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 122-bet. 17 II.2. Turkon xotun shaxsiyati haqidagi ma’lumotlar Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar davlati” asarida Har bir xalq o’zining o’tmishini bilishga intiladi, boy tarixiy merosi va unutilmas sanalari, buyuk siymolari va jasur sarkardalari bilan g’ururlanadi. Iso Jabborov yaratgan ushbu asar ham aynan shu tarixiy davr hamda uning mashxur siymolari va voqealarini o’zining Buyuk Xorazmshohlar davlati-qadimiy tarix sahifalari asarida yoritib beradi. Asar Sharq nashriyotida 1999-yilda nashr etilgan va undan quyidagi ma’lumotlarni kurs ishida keltirib o’tamiz: Xijriy 596-yil 20-shavvol (1200 yil 3 avgust)da Gurganj aholisi, davlat ayonlari va amirlari ishtirokida Xorazmshohlar davlati taxtiga Takish va Turkon Xotun o`g`li Qutbiddin Muhammad o`tirdi va u otasining Alouddin laqabini qabul qildi. Keyinroq esa Sanjar ikkinchi nomini oldi. Davlat o’z davrining eng buyuk saltanatlaridan biri bo’lishiga qaramay, feudal monarxiyaga xos ichkiziddiyatlar, ayniqsa saroydagi va uning atrofidagi nizolar bu yerda ham bore di. Mo’g’ullar istilosi arafasida Xorazmda asli ikki hokimyatchilik mavjud edi. Butun mamlakatda shoh va sulton nomlari bilan ataluvchi Alovuddin Muhammad hisoblansada, ichki a tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hukmdor shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. U xattoki ayrim masalalarni hal qilshda birinchi o‘rinda bo’lgan, sultonning ba’zi farmon va buyruqlarini inkor etgan va o’z nomidan farmonlar chiqarib istagan masalalarni hal qilish qudratiga ega bo’lgan. Shoh hech vaqt e’tiroz bildirmagan, chuki bir tomondan ona hurmati, ikkinchi tomondan Turkon xotunning tarafdorlari uning urug’idan chiqqan turk amirlari ko’pchilikni tashkil etgan. Zamondoshlarining tarificha, Turkon xotun “Xudovandi Jahon”, ya’ni, “Jahon hokimi”, deb nom qozongan, farmonlar chiqara olgan, o’zining tugrusi ya’ni,muxriga ega bo’lgan. Uni “Ismat ad-Dunyo va-d-Din ulug’ Turkon Malika niso al-olamiyn”, yani “Ulug’ Turkon dunyo va dinning homiysi, ikki dunyodagi ayollarning malikasi”, deb ulug’laganlar. U o’ziga “Faqat Alloh mening madadkorim”, degan so’zlarni bosh shior qilib olgan. Turkon xotun poytaxt Urganchda istiqomat qilgan, ozining maxsus ko’shki va ikkita mulkiga ega bo’lgan, shoh o’g’li esa Samarqandga ko’chib, shu yerdan hukmronlik qilgan. Malika nafaqat sulton ustidan hukmronlik qilibgina 17 II.2. Turkon xotun shaxsiyati haqidagi ma’lumotlar Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar davlati” asarida Har bir xalq o’zining o’tmishini bilishga intiladi, boy tarixiy merosi va unutilmas sanalari, buyuk siymolari va jasur sarkardalari bilan g’ururlanadi. Iso Jabborov yaratgan ushbu asar ham aynan shu tarixiy davr hamda uning mashxur siymolari va voqealarini o’zining Buyuk Xorazmshohlar davlati-qadimiy tarix sahifalari asarida yoritib beradi. Asar Sharq nashriyotida 1999-yilda nashr etilgan va undan quyidagi ma’lumotlarni kurs ishida keltirib o’tamiz: Xijriy 596-yil 20-shavvol (1200 yil 3 avgust)da Gurganj aholisi, davlat ayonlari va amirlari ishtirokida Xorazmshohlar davlati taxtiga Takish va Turkon Xotun o`g`li Qutbiddin Muhammad o`tirdi va u otasining Alouddin laqabini qabul qildi. Keyinroq esa Sanjar ikkinchi nomini oldi. Davlat o’z davrining eng buyuk saltanatlaridan biri bo’lishiga qaramay, feudal monarxiyaga xos ichkiziddiyatlar, ayniqsa saroydagi va uning atrofidagi nizolar bu yerda ham bore di. Mo’g’ullar istilosi arafasida Xorazmda asli ikki hokimyatchilik mavjud edi. Butun mamlakatda shoh va sulton nomlari bilan ataluvchi Alovuddin Muhammad hisoblansada, ichki a tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hukmdor shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. U xattoki ayrim masalalarni hal qilshda birinchi o‘rinda bo’lgan, sultonning ba’zi farmon va buyruqlarini inkor etgan va o’z nomidan farmonlar chiqarib istagan masalalarni hal qilish qudratiga ega bo’lgan. Shoh hech vaqt e’tiroz bildirmagan, chuki bir tomondan ona hurmati, ikkinchi tomondan Turkon xotunning tarafdorlari uning urug’idan chiqqan turk amirlari ko’pchilikni tashkil etgan. Zamondoshlarining tarificha, Turkon xotun “Xudovandi Jahon”, ya’ni, “Jahon hokimi”, deb nom qozongan, farmonlar chiqara olgan, o’zining tugrusi ya’ni,muxriga ega bo’lgan. Uni “Ismat ad-Dunyo va-d-Din ulug’ Turkon Malika niso al-olamiyn”, yani “Ulug’ Turkon dunyo va dinning homiysi, ikki dunyodagi ayollarning malikasi”, deb ulug’laganlar. U o’ziga “Faqat Alloh mening madadkorim”, degan so’zlarni bosh shior qilib olgan. Turkon xotun poytaxt Urganchda istiqomat qilgan, ozining maxsus ko’shki va ikkita mulkiga ega bo’lgan, shoh o’g’li esa Samarqandga ko’chib, shu yerdan hukmronlik qilgan. Malika nafaqat sulton ustidan hukmronlik qilibgina 18 qolmay, moliya masalalariga ham aralashib xo’jayinlik qilgan, oliy amirva amaldorlarga hukmini o’tkazgan.Turkon xotun hatto taxt merosxo’rini ‘zi belgilagan.Bunday holat shubhasiz, Xorazm davlatini bo’shashtirishga va uning inqirozini kuchayishiga olib kelgan. Xorazm shohining katta xatosi chingiz tomonidan savdo-sotiq masalalarida cho’zilgan qo’lga rad javobini bergani edi. U mo’g’ul podshosi bilan dastlabki davrlarda yaxshi munosabatda bo’lib, o’zaro elchi va savdogarlar, boy sovg’a-salomlar alishishgan.Ammo, 1218-yilda n boshlab aloqalar buzila boshladi, xorazm lashkarlari bilan mo’g’ul lashkarlari orasida birinchi harbiy to’qnashuvlar ro’y berdi20. Manbalarda asosan Turkon Xotun haqida quyidagicha tavsif qoldirgan: “Yuqorida aytib oʻtilgan Turkon Xotun Bayavut toifasidan bo`lib, yemak urug`ining shoxobchasidandir. Qachonki, uning mavqei mustahkamlangandan so`ng «Xudovandi Jahon”, yaʼni butun dunyo hukmdori laqabini olgan edi. U turkiy hukmdorlardan Jonkishining qizi bo`lib, El-Arslonning o`g`li Takish unga uylanadi. Takish o`lgandan so`ng davlat tepasiga kelgan o`g`li Alouddin Muhammad Xorazmshoh davrida onasi Turkon Xotunning obrusi ko`tarilib, davlat ishlarini ham boshqargan”. Hatto Xorazmshoh Muhammad mastligida onasi Turkon Xotunning xiyonati tufayli shayx Najmiddin Kubroning shogirdi shayx Majididdin Bag`dodiyni qatl qilish haqida farmon ham beradi. Bag`dodiyning qatl qildirilishi din ulamolarini Muhammaddan ixlosini qaytargan edi. Turkon Xotunning bunday nodonligi Xorazmshohlar davlatiga sonsiz kulfatlar keltirdi21. Nasaviyning guvohlik berishicha, makkor Turkon Xotun o`g`liga shu daraja o`z ta`sirini o`tkazganki, natijada Xorazmshoh Muhammad mamlakat ichkarisidagina emas, balki xalqaro maydonda ham Xorazmning yagona hukmdori sifatidagi rolini boy berdi. Bundan tashqari, katta qudratga ega bo`lgan sarkardalarining ko`pchiligi qipchoqlardan bo`lgani bois, hukmdor onasiga yon berishga majbur edi. “Agar malikadan va sultondan bir ish haqida ikkita ko`rsatma kelsa, u holda ularning sanasiga qarar edilar va barcha mamlakatlarda keyingi sanaga 20 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet. 21 O’sha asar. 121-bet. 18 qolmay, moliya masalalariga ham aralashib xo’jayinlik qilgan, oliy amirva amaldorlarga hukmini o’tkazgan.Turkon xotun hatto taxt merosxo’rini ‘zi belgilagan.Bunday holat shubhasiz, Xorazm davlatini bo’shashtirishga va uning inqirozini kuchayishiga olib kelgan. Xorazm shohining katta xatosi chingiz tomonidan savdo-sotiq masalalarida cho’zilgan qo’lga rad javobini bergani edi. U mo’g’ul podshosi bilan dastlabki davrlarda yaxshi munosabatda bo’lib, o’zaro elchi va savdogarlar, boy sovg’a-salomlar alishishgan.Ammo, 1218-yilda n boshlab aloqalar buzila boshladi, xorazm lashkarlari bilan mo’g’ul lashkarlari orasida birinchi harbiy to’qnashuvlar ro’y berdi20. Manbalarda asosan Turkon Xotun haqida quyidagicha tavsif qoldirgan: “Yuqorida aytib oʻtilgan Turkon Xotun Bayavut toifasidan bo`lib, yemak urug`ining shoxobchasidandir. Qachonki, uning mavqei mustahkamlangandan so`ng «Xudovandi Jahon”, yaʼni butun dunyo hukmdori laqabini olgan edi. U turkiy hukmdorlardan Jonkishining qizi bo`lib, El-Arslonning o`g`li Takish unga uylanadi. Takish o`lgandan so`ng davlat tepasiga kelgan o`g`li Alouddin Muhammad Xorazmshoh davrida onasi Turkon Xotunning obrusi ko`tarilib, davlat ishlarini ham boshqargan”. Hatto Xorazmshoh Muhammad mastligida onasi Turkon Xotunning xiyonati tufayli shayx Najmiddin Kubroning shogirdi shayx Majididdin Bag`dodiyni qatl qilish haqida farmon ham beradi. Bag`dodiyning qatl qildirilishi din ulamolarini Muhammaddan ixlosini qaytargan edi. Turkon Xotunning bunday nodonligi Xorazmshohlar davlatiga sonsiz kulfatlar keltirdi21. Nasaviyning guvohlik berishicha, makkor Turkon Xotun o`g`liga shu daraja o`z ta`sirini o`tkazganki, natijada Xorazmshoh Muhammad mamlakat ichkarisidagina emas, balki xalqaro maydonda ham Xorazmning yagona hukmdori sifatidagi rolini boy berdi. Bundan tashqari, katta qudratga ega bo`lgan sarkardalarining ko`pchiligi qipchoqlardan bo`lgani bois, hukmdor onasiga yon berishga majbur edi. “Agar malikadan va sultondan bir ish haqida ikkita ko`rsatma kelsa, u holda ularning sanasiga qarar edilar va barcha mamlakatlarda keyingi sanaga 20 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet. 21 O’sha asar. 121-bet. 19 amal qilardilar...”. Turkon Xotun “Jahon hokimi” laqabiga ham ega edi, uning farmonlaridagi shaxsiy muhri - tug`risida: “Ismat ud-dunyo vad-din Ulug` Turkon malika niso al-olamiyn” (Dunyo va uning pokdomoni, Ulug` Turkon, olam ayollarining malikasi) deb bitilgan edi. U “Iʼtasamtu billahi” - “Faqat Allohdan himoya kutaman” deyilgan soʻzlarni bosh shior qilib olgan. U o`z shiorini o`g`li shiorining yoniga qo`yar edi22. Xorazmshohlar davlatida mo`g`ullar bosqini arafasida bir mamlakatda ikkita paytaxt - Gurganj va Samarqand, ikkita hukmdor - Turkon Xotun va Xorazmshoh Alouddin Muhammad bor edi.Gurganj shahrida Turkon Xotunning qarindoshlaridan sultonning turkiy qo`shiniga tegishli nufuzli ayonlargina boshliq oʻrnida edilar, jumladan, Xumor Ag`u - hojib sipohsolor (lashkarboshi), Buka Pahlavon, Ali Margʻini va boshqalar. Xorazmshoh 1216 -yilda onasining shayxini qatl qildirgandi. Ona-oʻgʻil raqobati davlatni ich-ichidan nuratmoqda edi. Sultonning xalifa nomini xutbada zikr etmaslik toʻgʻrisidagi farmoniga faqat Marv, Balx, Buxoro va Saraxsda amal qilinar, Samarqand, Hirot va Xorazmda esa aksincha edi23. Mahalliy anʼanalarning kuchli ekanligi, Turkon Xotunning va uning taʼsiri ostidagi xonlar va ulamolarning Sulton Muhammad hukmronligi davrida davlatchiliqda oʻziga xos ikki hokimiyatchilikning yuzaga kelishida saljuqiylarning bosh vaziri mashhur Nizomul-mulk (1018-1092) ishora etganidek, “Qachonki podshohlik ishi ayollar va goʻdaklar qoʻliga oʻtsa, bilginki, podshohlik oʻsha xonadonni tark etgay”24. Amirlar, harbiylar iloji boricha oʻz mavqelarini qanday boʻlmasin mustahkamlab borishga harakat qilganlar. Xorazm poytaxtini qamal etgan Chingizxon lash-karlari turli nayranglar bilan shohning onasi Turkon Xotunni taslim boʻlishini talab qilishgan. Urganjdagi qoʻshin va aholisi mudofaa kuchiga ega boʻlsa-da, Turkon Xotun Vatanni dushmanga. tashlab qochgan o`g`li Muhammaddan keyin vahimaga tushadi. Samarqand taslim bo`lgandan so`ng, 22 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 124-bet. 23 Gurbuz M. Xorazmshohlarda davlat tashkilotlari, iqtisodiy va madaniy hayot / tarjimon N. Rahim. – Urganch: Ogahiy, 2022. 304-bet. 24 Nizomulmulk Siyosatnoma. – T.: Yangi asr avlodi, 2008. 210-bet. 19 amal qilardilar...”. Turkon Xotun “Jahon hokimi” laqabiga ham ega edi, uning farmonlaridagi shaxsiy muhri - tug`risida: “Ismat ud-dunyo vad-din Ulug` Turkon malika niso al-olamiyn” (Dunyo va uning pokdomoni, Ulug` Turkon, olam ayollarining malikasi) deb bitilgan edi. U “Iʼtasamtu billahi” - “Faqat Allohdan himoya kutaman” deyilgan soʻzlarni bosh shior qilib olgan. U o`z shiorini o`g`li shiorining yoniga qo`yar edi22. Xorazmshohlar davlatida mo`g`ullar bosqini arafasida bir mamlakatda ikkita paytaxt - Gurganj va Samarqand, ikkita hukmdor - Turkon Xotun va Xorazmshoh Alouddin Muhammad bor edi.Gurganj shahrida Turkon Xotunning qarindoshlaridan sultonning turkiy qo`shiniga tegishli nufuzli ayonlargina boshliq oʻrnida edilar, jumladan, Xumor Ag`u - hojib sipohsolor (lashkarboshi), Buka Pahlavon, Ali Margʻini va boshqalar. Xorazmshoh 1216 -yilda onasining shayxini qatl qildirgandi. Ona-oʻgʻil raqobati davlatni ich-ichidan nuratmoqda edi. Sultonning xalifa nomini xutbada zikr etmaslik toʻgʻrisidagi farmoniga faqat Marv, Balx, Buxoro va Saraxsda amal qilinar, Samarqand, Hirot va Xorazmda esa aksincha edi23. Mahalliy anʼanalarning kuchli ekanligi, Turkon Xotunning va uning taʼsiri ostidagi xonlar va ulamolarning Sulton Muhammad hukmronligi davrida davlatchiliqda oʻziga xos ikki hokimiyatchilikning yuzaga kelishida saljuqiylarning bosh vaziri mashhur Nizomul-mulk (1018-1092) ishora etganidek, “Qachonki podshohlik ishi ayollar va goʻdaklar qoʻliga oʻtsa, bilginki, podshohlik oʻsha xonadonni tark etgay”24. Amirlar, harbiylar iloji boricha oʻz mavqelarini qanday boʻlmasin mustahkamlab borishga harakat qilganlar. Xorazm poytaxtini qamal etgan Chingizxon lash-karlari turli nayranglar bilan shohning onasi Turkon Xotunni taslim boʻlishini talab qilishgan. Urganjdagi qoʻshin va aholisi mudofaa kuchiga ega boʻlsa-da, Turkon Xotun Vatanni dushmanga. tashlab qochgan o`g`li Muhammaddan keyin vahimaga tushadi. Samarqand taslim bo`lgandan so`ng, 22 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 124-bet. 23 Gurbuz M. Xorazmshohlarda davlat tashkilotlari, iqtisodiy va madaniy hayot / tarjimon N. Rahim. – Urganch: Ogahiy, 2022. 304-bet. 24 Nizomulmulk Siyosatnoma. – T.: Yangi asr avlodi, 2008. 210-bet. 20 Chingizxon Xorazmshohning qo`shin to`plab, qarshilik ko`rsatishiga yo`l bermaslik va o`zini qoʻlga tushirish maqsadida, sarkardalari Jebe noʻyon va Subedey noʻyonni taxminan 20 minglik qoʻshin bilan Sulton ketidan joʻnatdi. Moʻgʻullarning taʼqibiga uchragan Xorazmshoh Xuroson va Eron orqali oʻtib Kaspiy dengazidagi orollardan biriga kelib qoladi. Bor-budidan mosuvo boʻlib, gʻam-alam ostida ogʻir kasallikka chalingan Sulton Alouddin onasi Turkon Xotunning moʻgʻullarga asir tushganini eshitib valiahd tayinlash borasida burungi farmonini bekor qilib, Jaloliddinni taxt vorisi deb eʼlon qilgan edi25. 1220 yili Xorazm moʻgʻullar tomonidan istilo qilingach, Sulton Alouddin Xazar dengizidagi Abiskin orollaridan biriga qochishga majbur boʻldi. Shoh xotinlari va farzandlari xazinadagi boyliklar va boshqa qimmatbaho buyumlarini olib shaharni tark etadi. Berahm malika esa shaharda qolgan barcha sultonlar, hokimlar va ularning oʻgʻillarini, jami 26 kishini qatl qildirgan, yaʼni Amudaryoga choʻktirgan. Bunday sharmandalik Turkon Xotundan koʻp tarafdorlarini yuz oʻgirtirgan. U faqat oʻz xizmatkorlari, vazir Muhammad Solih hamda yoʻl koʻrsatuvchi Umarxon hamrohligida qochib ketgan. Noshukr malika Ilol shahri Mozandaronga yetgach, yoʻlboshlovchini ham qatl qildiradi. Chingiz lashkarlari Turkon Xotun izidan borib, Ilol shahrini qamal qilib, koʻp oʻtmay uni ham bosib oladi. Malika Xorazmshohning butun harami, bolalari bilan asirga tushadi. Moʻgʻullar shoh bolalarini oʻldirib, haram ayollarini xotin qilib oladilar, Turkon Xotun esa Chingizxon qarorgohiga joʻnatiladi. Turkon Xotunning asirlikdagi ahvoli juda ayanchli edi, u Chingizxonning dasturxonida qolgan sarqiti bilan ovqatlanardi. Bir paytlar har qanday farmoyishi darhol bajarilgan malikai jahon Turkon Xotun 1233 yili xoru zorlikda vafot etadi. Xorazmshoh Takashning eng katta xatolaridan biri bu o’z xotini mansub bo’lgan qipchoqlar urug’iga katta erkinliklar bergani edi.Ularni doim hukmdor sifatida qo’llab-quvvatladi.Natijada, Turkon xotunning mamlakat ichki ishlariga aralashuvi Xorazmshohlar davlatida ichki nizo va inqirozli holatni yanada kuchaytirgan omilllardan biri bo’ldi. Takashning o’limidan keyin 25 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet. 20 Chingizxon Xorazmshohning qo`shin to`plab, qarshilik ko`rsatishiga yo`l bermaslik va o`zini qoʻlga tushirish maqsadida, sarkardalari Jebe noʻyon va Subedey noʻyonni taxminan 20 minglik qoʻshin bilan Sulton ketidan joʻnatdi. Moʻgʻullarning taʼqibiga uchragan Xorazmshoh Xuroson va Eron orqali oʻtib Kaspiy dengazidagi orollardan biriga kelib qoladi. Bor-budidan mosuvo boʻlib, gʻam-alam ostida ogʻir kasallikka chalingan Sulton Alouddin onasi Turkon Xotunning moʻgʻullarga asir tushganini eshitib valiahd tayinlash borasida burungi farmonini bekor qilib, Jaloliddinni taxt vorisi deb eʼlon qilgan edi25. 1220 yili Xorazm moʻgʻullar tomonidan istilo qilingach, Sulton Alouddin Xazar dengizidagi Abiskin orollaridan biriga qochishga majbur boʻldi. Shoh xotinlari va farzandlari xazinadagi boyliklar va boshqa qimmatbaho buyumlarini olib shaharni tark etadi. Berahm malika esa shaharda qolgan barcha sultonlar, hokimlar va ularning oʻgʻillarini, jami 26 kishini qatl qildirgan, yaʼni Amudaryoga choʻktirgan. Bunday sharmandalik Turkon Xotundan koʻp tarafdorlarini yuz oʻgirtirgan. U faqat oʻz xizmatkorlari, vazir Muhammad Solih hamda yoʻl koʻrsatuvchi Umarxon hamrohligida qochib ketgan. Noshukr malika Ilol shahri Mozandaronga yetgach, yoʻlboshlovchini ham qatl qildiradi. Chingiz lashkarlari Turkon Xotun izidan borib, Ilol shahrini qamal qilib, koʻp oʻtmay uni ham bosib oladi. Malika Xorazmshohning butun harami, bolalari bilan asirga tushadi. Moʻgʻullar shoh bolalarini oʻldirib, haram ayollarini xotin qilib oladilar, Turkon Xotun esa Chingizxon qarorgohiga joʻnatiladi. Turkon Xotunning asirlikdagi ahvoli juda ayanchli edi, u Chingizxonning dasturxonida qolgan sarqiti bilan ovqatlanardi. Bir paytlar har qanday farmoyishi darhol bajarilgan malikai jahon Turkon Xotun 1233 yili xoru zorlikda vafot etadi. Xorazmshoh Takashning eng katta xatolaridan biri bu o’z xotini mansub bo’lgan qipchoqlar urug’iga katta erkinliklar bergani edi.Ularni doim hukmdor sifatida qo’llab-quvvatladi.Natijada, Turkon xotunning mamlakat ichki ishlariga aralashuvi Xorazmshohlar davlatida ichki nizo va inqirozli holatni yanada kuchaytirgan omilllardan biri bo’ldi. Takashning o’limidan keyin 25 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 108-bet. 21 taxtga uning o’g’li Alovuddin Muhammad o’tiradi (1200-1220).1203-yilda Alovuddin Muhammad qoraxitoylar ko’magi bilan Xurosonni to’liq egallab oldi.Qator katta-katta hududlarda o’z hokimyatini o’rnatishda davom etdi.Natijada, Alovuddin Muhammad davrida Xorazmshohlar saltanati hududi benihoya kattalashdi26. Sulton onasi bo’lmish, o’ziga “Xudovandayi-jahon, dunyo va din sahovatpeshvosi Ulug’ Turkon-ikki dunyo ayollari malikasi (Ismat ad-dunyo va ad- din Ulug’ Turkon) kabi unvonlarni qabul qilib olgan Turkon Xotun qipchoq xoni Jonkishning qizi edi va davlatdagi siyosiy nufuzidan kelib chiqib, o’g’li Alovuddin Muhammadning harbiy yurishlari zafarli bo’lishini ta’minlab turdi.Xorazmshoh Turkon xotun qo’llab-quvvatlashi va harbiy ko’magi natijasida o’z hokimyatini mustahkamlab olishga, zafarli yurishlar qilishga muvaffaq bo’lgan. Misol tariqasida:1203-yilda G’ur davlati, 1204-yilda Hirot, 1207-yilda Buxoro hududlarini qo’lga kiritgan27. 26 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 109-bet. 27 A.S. Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 44-bet. 21 taxtga uning o’g’li Alovuddin Muhammad o’tiradi (1200-1220).1203-yilda Alovuddin Muhammad qoraxitoylar ko’magi bilan Xurosonni to’liq egallab oldi.Qator katta-katta hududlarda o’z hokimyatini o’rnatishda davom etdi.Natijada, Alovuddin Muhammad davrida Xorazmshohlar saltanati hududi benihoya kattalashdi26. Sulton onasi bo’lmish, o’ziga “Xudovandayi-jahon, dunyo va din sahovatpeshvosi Ulug’ Turkon-ikki dunyo ayollari malikasi (Ismat ad-dunyo va ad- din Ulug’ Turkon) kabi unvonlarni qabul qilib olgan Turkon Xotun qipchoq xoni Jonkishning qizi edi va davlatdagi siyosiy nufuzidan kelib chiqib, o’g’li Alovuddin Muhammadning harbiy yurishlari zafarli bo’lishini ta’minlab turdi.Xorazmshoh Turkon xotun qo’llab-quvvatlashi va harbiy ko’magi natijasida o’z hokimyatini mustahkamlab olishga, zafarli yurishlar qilishga muvaffaq bo’lgan. Misol tariqasida:1203-yilda G’ur davlati, 1204-yilda Hirot, 1207-yilda Buxoro hududlarini qo’lga kiritgan27. 26 Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati. – T.: Sharq, 1999. 109-bet. 27 A.S. Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 44-bet. 22 Xulosa Xorazmshohlar davlati tarixiga oid yozma meroslarda o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari keng yoritilgani bizga ma’lum.Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o’rta asrlar va yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular fors, arab va turkiy tillarda bizgacha yetib kelgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’qolib ketgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar 1097-yildan, ya’ni Xorazmshoh - Anushteginlar davlatining tashkil topishidan to 1231-yilgacha bo’lgan davrni, yani Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi vafotigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat Xorazmshoh-Anushteginlar davlatida yuksak siyosiy nufuzga ega bo’lgan ayollardan biri malika Turkon Xotun masalasiga ahamiyat berildi. Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag’ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham ko’pdir. Ushbu kurs ishida esa Xorazm tarixi Anushteginiylar malikasi Turkon Xotun mavzusi doirasida atroflicha o’rganildi hamda shaxsiy fikr- mulohazalar ham berib borildi.Kurs ishi mavzusini tarixiy manba va tarixshunoslik asarlaridan foydalangan holda yoritar ekanmiz, xulosa sifatida aytishimiz kerak bo’lgan jihatlardan eng avvalgisi bu, Turkon Xotun xorazmshohlar davlat boshqaruvi va davlat tarixiga oid manba va asarlarning katta qismida asosan, davlatning inqirozi bosh sababchilaridan biri sifatida qarab kelingan. Turkon Xotun aralashuvi natijasida Xorazmshoh Alovuddin Muhammad va undan keyin anushteginiylar sulolasi shahzodalari orasiga o’zaro nizo tushadi deya yoritiladi manbalarda. Ammo masalaning yana boshqa tomoni ham borki, malika Turkon xotun o’z navbatida davlat rivoji va sarhadlari kengayishiga ham xissa qo’shganini inkor qilib bo’lmaydi. O’z siyosiy nufuzi orqali hamda onalik mehri bilan o’g’lining ko’nglidan ijobiy o’rin egallab turgani, Xorazmshoh o’z onasini nihoyatda hurmat qilgani haqida ma’lumotlarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik maqsadga muvofiq bo’ladi. 22 Xulosa Xorazmshohlar davlati tarixiga oid yozma meroslarda o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari keng yoritilgani bizga ma’lum.Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o’rta asrlar va yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular fors, arab va turkiy tillarda bizgacha yetib kelgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’qolib ketgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar 1097-yildan, ya’ni Xorazmshoh - Anushteginlar davlatining tashkil topishidan to 1231-yilgacha bo’lgan davrni, yani Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi vafotigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat Xorazmshoh-Anushteginlar davlatida yuksak siyosiy nufuzga ega bo’lgan ayollardan biri malika Turkon Xotun masalasiga ahamiyat berildi. Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag’ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham ko’pdir. Ushbu kurs ishida esa Xorazm tarixi Anushteginiylar malikasi Turkon Xotun mavzusi doirasida atroflicha o’rganildi hamda shaxsiy fikr- mulohazalar ham berib borildi.Kurs ishi mavzusini tarixiy manba va tarixshunoslik asarlaridan foydalangan holda yoritar ekanmiz, xulosa sifatida aytishimiz kerak bo’lgan jihatlardan eng avvalgisi bu, Turkon Xotun xorazmshohlar davlat boshqaruvi va davlat tarixiga oid manba va asarlarning katta qismida asosan, davlatning inqirozi bosh sababchilaridan biri sifatida qarab kelingan. Turkon Xotun aralashuvi natijasida Xorazmshoh Alovuddin Muhammad va undan keyin anushteginiylar sulolasi shahzodalari orasiga o’zaro nizo tushadi deya yoritiladi manbalarda. Ammo masalaning yana boshqa tomoni ham borki, malika Turkon xotun o’z navbatida davlat rivoji va sarhadlari kengayishiga ham xissa qo’shganini inkor qilib bo’lmaydi. O’z siyosiy nufuzi orqali hamda onalik mehri bilan o’g’lining ko’nglidan ijobiy o’rin egallab turgani, Xorazmshoh o’z onasini nihoyatda hurmat qilgani haqida ma’lumotlarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik maqsadga muvofiq bo’ladi. 23 Prezident asarlari 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 134 bet. Manbalar 1. Шихобиддин Мухаммад ан-Насавий Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти тафсилоти. – Т.: Узбекистон, 1999. 432 bet. 2. Алоуддин Атомалик Жувайний тарихи жахонгушо. – Т.: Мумтоз суз, 2015. 504 bet. Asosiy adabiyotlar 1. Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 256 bet. 2. Xayrullayev M. M. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (davri, madaniy hayot, manbalar). – T.: Fan, 1999. 108 bet. 3. Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati (Qadimiy tarix sahifalari) – T.: Sharq, 1999. 144 bet. 4. Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54 bet. 5. Gurbuz M. Xorazmshohlarda davlat tashkilotlari, iqtisodiy va madaniy hayot / tarjimon N. Rahim. – Urganch: Ogahiy, 2022. 304 bet. 6. R. Shamsutddinov, O.Mo’minov O’zbekiston tarixi. – T.: |O’qituvchi, 2019. 449-bet. 7. A.S. Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 444 bet. 8. A.Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2001. 423 bet. 9. R.Murtazayev. O`zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 151 bet. 10. Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 256. Internet saytlari 1. http://www.ziyo.net 2. http://www.xorazmiy.uz 23 Prezident asarlari 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 134 bet. Manbalar 1. Шихобиддин Мухаммад ан-Насавий Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти тафсилоти. – Т.: Узбекистон, 1999. 432 bet. 2. Алоуддин Атомалик Жувайний тарихи жахонгушо. – Т.: Мумтоз суз, 2015. 504 bet. Asosiy adabiyotlar 1. Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). – T.: G`afur G`ulom, 1998. 256 bet. 2. Xayrullayev M. M. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (davri, madaniy hayot, manbalar). – T.: Fan, 1999. 108 bet. 3. Jabborov I. Buyuk Xorazmshohlar davlati (Qadimiy tarix sahifalari) – T.: Sharq, 1999. 144 bet. 4. Sodiqov H. Sulton Jaloliddin Manguberdi. – T.: Art Flex, 2009. 54 bet. 5. Gurbuz M. Xorazmshohlarda davlat tashkilotlari, iqtisodiy va madaniy hayot / tarjimon N. Rahim. – Urganch: Ogahiy, 2022. 304 bet. 6. R. Shamsutddinov, O.Mo’minov O’zbekiston tarixi. – T.: |O’qituvchi, 2019. 449-bet. 7. A.S. Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. – T.: O’zbekiston, 2019. 444 bet. 8. A.Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2001. 423 bet. 9. R.Murtazayev. O`zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2001. 151 bet. 10. Григорьев В.В. Мавараннахpе по Тарихи Мунажимбаши в османском тексте. – СПб.: 1874. C. 256. Internet saytlari 1. http://www.ziyo.net 2. http://www.xorazmiy.uz 24 24