Xorijda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi Reja: 1. Antik davrda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi. 2. XIV-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik gʻoyalarning rivojlanishi. 3. XVI-XIX asrlarda ijtimoiy-pedagogik faoliyat. 4. XX asming 20 yillarida ijtimoiy-pedagogik gʻoyalar va pedagogik faoliyatning tubdan yangilanishi. Tayanch iboralar: antik davr, gʻoya, faoliyat, Asketizm, oila, ijtimoiylashtirish, tabiat bilan uygʻun, rivojlanish, ilmiy dunyoqarash, bosqich “Quvonch uyi”, yetim bolalar. 1. Antik davrda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi ancha qadimiylikka borib tutashadi. Uning qadimiyligi buyuk mutafakkirlarning ilmiy qarashlarida oʻz tasdigʻini topgan. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining birinchi bosqichi — qadimgi davrlardan XVII asrgacha boʻlgan davrini oʻz ichiga oladi. Bu davrda faktlar toʻplanishi, tarbiya tajribasining anglanishi, pedagogik va ijtimoiy nazariyalarning shakllanishi roʻy bergan. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan xarakterlanadi. Buning natijasida turli tarbiya nazariyalari paydo boʻlgan. Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi avvalambor, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud boʻlganligi bilan izohlanadi. Chunki ibtidoiy jamoada toʻplangan boy tarbiyaga oid ijtimoiy pedagogik gʻoyalar haqida gapirishga imkon beradi. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida insonning hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo boʻlgan.. Dastlab tarbiya faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan boʻlsa, keyinchalik esa oʻziga oʻziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shugʻullanuvchi odamlar- tarbiyachilar paydo boʻlgan. Vaqt oʻtgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga koʻra farqlana boshlagan, uning axloqiy jihatlariga eʼtibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiya ham ommalasha boshlagan. Bundan tashqari, arxeologik maʼlumotlar ibtidoiy jamoada kasal va yaradorlarga yordam koʻrsatilganligini bolaligida olingan jarohatlar tufayli vafot etganlarning skeletlari asosida toʻla tasdiqlaydi.. Bu kabi qarashlar etnografik maʼlumotlarda paydo boʻlish bilan ham oʻz tasdigʻini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarida mehnatning jins va yoshga qarab ajratish anʼanasi boʻlgan. Mavjud yoshlarni muntazam ravishda turli kasb- xunarlarga oʻrgatishgan. Bularning hammasi ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk koʻrinishlari mavjud boʻlganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davrni ijtimoiy pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yarangan boʻlsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo boʻlishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli taʼsir ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishi yozuv hamda pedagogik gʻoyalarning yozma manbalarda koʻrsatilgan saqlanib qolish hodisasi bilan bogʻliqdir. Sharqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedogogik gʻoyalar bir nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va odatda muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda-Shukit, Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi kitoblari, Oʻrta Osiyoda-Avesto va boshqa). Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning oʻrtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedogogik gʻoyalarni yaratuvchilarining nomlari maʼlum boʻla boshlaydi. Shubhasiz, ijtimoiypedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qoʻshishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469-399 y) “Oʻz oʻzingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yoʻqotishi mumkinligini taʼkidlagan. Demokrit (mil. avv. 460-370 y) oʻz taʼlimotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk marotaba davlat va tarbiyaning oʻzaro munosabati gʻoyasini ilgari surgan. Uningcha tarbiya davlatning eng muhim vazifasi boʻlgan. Arastu (mil.avv. 384-322 y) faylasuf, qomusiy olim. U antik duyoda tarbiyaning eng toʻliq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farqli oʻlaroq u inson tarbiyasida asosiy urgʻuni davlatga toʻliq boʻysundirishga emas, balki insonning oʻzini manfaatlariga qaratadi. Shaxsning jamoat bilan uygʻun rivojlanishi toʻgʻrisidagi gʻoya ham unga tegishlidir. Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42-118 y) notiqlik sanʼatining qadimgi yunon nazariyotchisi, pedagog. Ilk pedagogik asar boʻlmish “Notiqning tarbiyasi haqida” unga tegishli boʻlib, unda tarbiyaning muhim gʻoyalari, taʼlim metodikasi bayon etilgan.Kvintilianning asosiy gʻoyalari –oʻz “men”nini saqlab qolish, “oʻz ustidan” hukmronlikka erishish kabilarni tashkil etadi. Feodalizm davri tarbiyasining oʻziga xos xususiyatlari asketizm, dunyo dinlari qoidalariga qattiq amal qilish boʻlgan. Oʻsha davrning (VI-XII asrlar) ijtimoiy- pedagogik gʻoyasini yaratuvchilari oʻsib kelayotgan avlodga singdirmoqchi boʻlgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik, yaqinlarga yordam, xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar paydo boʻldi. 3.2. XIV-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik gʻoyalarning rivojlanishi. XV- XVI asrda avval Italiyada, soʻngra yevropaning boshqa davlatlarida kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. Paydo boʻlayotgan yangi toifa vakillariga, aksariyat ziyolilarga asketizmning tamoyillari begona edi. Yangi burjua madaniyati shakllana boshlaydi va uni xarakterlashtirish uchun odatda insoniylashtirish va qayta tiklash tushunchalar qoʻllanilgan. Gumanizm (insoniylik) tushunchasi yangi madaniyat markazida ilohiylik emas, inson turishi guvohlik berardi. Uning oʻzi ham qalban, ham jisman goʻzal boʻlishi lozim. Faqatgina inson ongi, kuchi, muvaffaqiyatiga ishonchi, faolligi, irodasi tufayli barcha qadriyatlar va oʻz baxtining yaratuvchisiga aylana oladi. Asketizm(yunoncha)- tuygʻu va istaklarni cheklash yoki bostirish, azob tortish, hayot neʼmatlaridan voz kechish. Bu yerda gap uning shaxsiy hislatlari, shaxsiyati, mashhurligida emasligi hisobga olingan. Shu bilan birga gumanistlar cherkovga qarshi ochiq qarshi chiqmaganlar. Ular xudoni, olamni harakatga keltirgan va oʻshandan beri unga aralashmagan yaratuvchi deb bilishgan. XIV-XVI asrlar gumanistlarining aksariyati yoki oʻzlari pedagog boʻlishgan yoki pedagogik nazariyaga murojaat qilishgan. Gumanizm gʻoyasi pedagogikada xuddi ana shu davrlardan boshlab oʻrnasha boshlagan. Asl tarbiya oʻz mohiyatiga koʻra doim goʻzallik haqida, uning kelajagi haqidagi gʻamxoʻrlikni bildirgan. Uygʻonish davrida ijtimoiy gumanizm gʻoyalarini amalga oshirila boshlanishi mashhur italiyalik pedagog-gumanist Vittorino de Genotre (1378-1446) tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli internat maktabning yaratilishi bilan bogʻliq. Shuni taʼkidlash joizki, taʼriflanayotgan davrda din, pedagogika va ijtimoiy-pedagogika bir-biriga uzviy ravishda rivojlangan. Diniy qarashlarda asosiy eʼtibor umuminsoniy qadriyatlarga qaratilgan. Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda oyatlarda axloqiy oʻgitlar, insonlararo munosabatla, qavm-qarindoshlarga,, bolalarga gʻamxoʻrlik haqida koʻp gapirilgan. Bu asosda koʻpgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada yevropada cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar” rahnamosi boʻlgan. Unga nafaqat ruhiy yordam soʻrab, balki tibbiy, moddiy yordam soʻrab, adolatsizlikdan himoya soʻrab murojaat qilishgan. Butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy anaʼnalari mavjud. Masalan, yevropada antik davrlardan buyon ota-onasiz qolgan bolalarni ibodatxonalar eshigi oldiga qoʻyib ketishgan. Manbalarga koʻra ota-onasiz qolgan bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik Osiyo) shahrida yepiskop Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo boʻlgan. 787-yilda bunday muassasa Milandagi soborda ham paydo boʻlgan. Uzoq vaqt u yevropada yagona boʻlib tashkilot qolaverdi va faqat XIV asrga kelib tarbiya uylari soni 30 tagacha koʻpaydi. Qizigʻi, endi unda faqat tarbiya bilan shugʻullanishmagan, ularda amaliy ishlar ham olib borilgan: onalarga yordam berilgan, bolalarni oilalarga berishgan, ularning tarbiyasini nazorat qilishgan. Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar tomonidan boshqarilgan. Parijda 1640-yil ruhoniy Vinsentom Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda mashhur boʻlgan. U uyni qirol Lyudovik XIV tomonidan moliyalashtirishga erishgan. Mehribonlik bilan shugʻullanuvchi organlar- yirik cherkov tashkilotlari ham tuzila boshlagan. 3.3. XVI-XIX asrlarda ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri-XVII-XIXasrlar- ijtimoiy-pedagogika eng ilgʻor gʻoyalar va ilmiy konsepslar bilan boyitilgan davr boʻldi desak, xato boʻlmaydi. XVIII-XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar davri) olimlarining (pedagog, faylasuf, sotsiolog, psixologlar) davlat va jamoat institutlari bilan biri ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish gʻoyalarining paydo boʻlishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari tengligi bilan bogʻlana boshlandi. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning asosiy yoʻnalishlarining aniq faoliyatda amalga oshishi sodir boʻladi. XIX asr ijtimoiy pedagogikaning asosiy yoʻnalishlariga esa quyidagilar tegishli: 1) ijtimoiy pedagogikaning nazariy asoslarini ishlab chiqish- bu uning fan boʻlishiga olib kelgan. Bu yoʻnalishga mafkurani ham kiritsa boʻladi. 2) Taʼlim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat. Gap ijtimoiy pedagogik taʼlim, tarbiya maqsadi va xarakteriga taʼsiri haqida ketmoqda. 3) Xayriya va oʻquv-tarbiya muassasalarining tuzilishi boʻyicha ijtimoiy pedagogik faoliyat (Bazedovning “filantroplari”, Ouenning “yangi institut” konsepsiyalari); 4) ijtimoiy pedagogikaning harakat doirasining kengayishi, “nochor” va tanlab olingan bolalardan tashqari unga boshqa toifadagi katta yoshdagilar ham kiradi. Asosiysi ijtimoiy pedagogika oʻz faoliyatida davlat darajasiga chiqadi va oʻz sheriklari bilan birga talablarini qonuniy rasmiylashtirishga erishiladi. XIX asrning 60-70 yillarida Germaniya, Angliya, AQSHda ijtimoiy qonunchilik tizimlari yaratiladi. Ijtimoiy pedagogika rivojlanishining barcha yoʻnalishlari uning eng asosiy vazifasini-bolalarning xukuklarini ximoya qilishni birlashtiradi. Urta asrlar davrida taʼlim va tarbiya tizimi aniq ifodalangan tabaqaviy–ideologik xarakter kasb etgan boʻlib, u din va cherkov tomonidan belgilanar edi. Ammo, feodalizm tuzimining yemirilishi va Uygʻonish davrlarida gumanizm idealogiyasi va odamning tabaqaviy qaramlikdan ozod boʻlish gʻoyalari qaror topa boshlaydi. T.Mor oʻzining “Utopiya” nomli kitobida, T.Kompanella esa “Quyosh shahri” nomli asarlarida endi tabaqalanmagan taʼlim va tarbiya gʻoyalarini ilgari surib, yerdagi xayotni yagona qimmatga ega boʻlgan narsa deb hisoblaydilar. Yangi davrda burjuaziya tartib–qoidalari oʻrnatila borgan sari hamda odamning bilish va tajriba–amaliy faoliyati ijtimoiy rivojlanish omili sifatida anglana boshlangach, Platonning odamga beshikdan – qabrgacha taʼlim berish kerak degan gʻoyasi qayta tiklanadi va pragmatik tarbiya kontseptsiyasi vujudga keladi. Ya.A.Komenskiyning pedagogik asarlarida har bir odam tomonidan butun umri davomida uzluksiz tarzda pansofiyani (hammani hamma narsani bilishi) egallashi lozimligi haqidagi kontseptsiya rivojlantiriladi. D.Lokkning “Tarbiya haqida fikrlar” nomli asarida endi dunyoga kelayotgan burjua kadriyatlari tizimiga muvofiq boʻlgʻusi jetlmenni oʻqitish va tarbiyalash dasturi taqdim etiladi. Maʼrifat, maʼlumot asri deb nomlangan XVIII asrda jamiyat aʼzolari ongiga taʼlim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi –oʻzgartiruvchi omil deb singdiriladi. Ozodlik, tinchlik, birodarlik kabi qadriyatlarga muvofiq tarzda odam rivojlanish vositasi emas, balki doimo uning maqsadi boʻlmogʻi lozim, deb uqtiriladi. Mana shunday gʻoyalarga muvofiq tarzda erkin tarbiya kontseptsiyasi faol rivojlantirila boshlanadi. Yangi nasldagi odam zotini “yaratib”, shular orqali jamiyatni qayta oʻzgartirish gʻoyasi ilgari surildi. Ulugʻ Fransuz burjua revolutsiyasi davrida mamlakatda tabaqalanmagan umumtaʼlim tizimini rivojlantirishga qaratilgan bir qator reformalar amalga oshirildi. Shu sababli ham Fransiyada XVIII asrning oxiriga kelib 59% aholi savodli edi. XIX asrda fabrika va zavod ishlab chiqarishining rivojlanishi, yevropada sodir boʻlgan bir qator urushlar, ishchi va dehqonlarning revolyutsion chiqishlari, milliy ozodlik harakatlari va boshqa koʻplangan voqea hamda omillar madaniyat va taʼlim – tarbiya sohasida demokratik tendentsiyalarning joriy etilishini muqarrar qilib qoʻydi. Endilikda jamiyatning olgʻa siljishi nafaqat xukmron sinf vakillarining, balki xalqning barcha qatlamlarining maʼlum darajada maʼlumotisiz mumkin boʻlmay qoldi. Lekin, oʻsha davrda ham taʼlimning asosan shunday shakl va darajalari ragʻbatlantirildiki, toki ular xukmron sinflarning yashashiga tuskinlik qilmasin... Turli xildagi pedagogik loyixalar va tizimlar, xuddi R.Ouenning taʼlim kompleksi kabi davlat tomonidan qoʻllab – quvvatlanmadi hamda erkin bozor raqobati sharoitida boshidanoq katta qiyinchiliklarga duch keldi va magʻlubiyatga uchradi. G.Kershenshteyner “Fuqaroviy tarbiya” konsepsiyasini ilgari surdi. Shunga koʻra xalq “mehnat” maktabi davlatga soʻzsiz boʻysinuvchi oʻquvchilarni tarbiyalashi, har bir bola oʻzining ijtimoiy kelib chiqishiga qarab boʻlgʻusi kasbiy faoliyatga tayyorlanmogʻi lozim edi. Mana shunday turlicha konsepsiyalar, pedagogik yondashishlar ham pedagogika fanini olgʻa qarab rivojlanishida maʼlum darajada progressiv rol oʻynadi. Ijtimoiy pedagogik gʻoyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi, maʼrifatparvar J.J.Russo (1712-1778 y) ulkan hissa qoʻshgan. U tabiiy huquq, din va tabiiy rivojlanish asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya gʻoyalarini ilgari suradi. Rus qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) oʻz “reglamentlari”da tarbiyaning xalqparvar gʻoyalarini, insonga faol shaxsga boʻlganidek yondashuvni, bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini bayon etgan. Yangi ijtimoiy pedagogik gʻoyalar fransuz faylasufi va maʼrifatparvari Klod Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga olingan. Ular tarbiya omillari- muhit va pedagogik taʼsir, shaxsiy va jamiyat manfaatlarining birligi masalalaridir. Shvetsariyalik buyuk pedagog Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) oʻz faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani va amaliyotni birlashtirgan va oʻz mablagʻlari evaziga yetimlar uchun uylar ochgan. XIX asr shunisi bilan xarakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralishi jarayoni sodir boʻlgan. Ikkinchi tomondan uning boshqa fanlar psixologiya, ijtimoiyogiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar yaqinlashuvi bilan ham roʻy bergan. Ijtimoiy pedagogika rivojlanishining barcha yoʻnalishlarini uning eng asosiy vazifasi-bolalarning huquqlarini himoya qilish birlashtiradi. Biroq XVIII-XIX asrlarda u avvallari eʼtiborsiz boʻlgan gʻoyalar bilan toʻldiriladi. Aniqrogʻi, ijtimoiy pedagogika gʻoyasi nazariyasi va amaliyotida birinchi oʻringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi. Ijtimoiy pedagoglarni birlashtirib turgan boshqa muhim gʻoya tarbiya va taʼlimning uzviy bogʻliqligini anglash boʻldi. Ingliz faylasufi va pedagogi Robert Ouenning ijtimoiy pedagogik faoliyati bir qancha qiziqarli va sermaxsul tajribalardan iborat. Nyu-Lenarkda “Inson xarakterini tuzishni yangi instituti”ni ishchilarning turmush darajasini yaxshilash uchun yaratib, u amaliyotda ishlab chiqarish taʼlimini madaniyat bilan bogʻlab qoʻydi. Jahonda ilk marta didaktik oʻyinlar oʻtkaziladigan, bolalarning jismoniy holati haqida gʻamxoʻrlik qiluvchi muassasalar u tomonidan tuzilgan. Ingliz faylasufi Gebert Spenser (1820-1903 y) oilaning shaxs shakllanishidagi oʻrni haqidagi ijtimoiy pedagogik gʻoyalar bilan toʻldirilgan asarlar yaratgan. Bu maqsadlarga erishishi uchun u qiziq usulni ilgari surgan - Angliyaning davlat va siyosiy tuzilmasini oila va maktab tomonidan imitatsiyalashuvi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga buyurtmalar kengayadi. Unga asta-sekin yoshlarni tarbiyalash, shuningdek ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash kirgan. Industiryalashtirish qishloq axolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Buyurtmaning kengayishini keltirib chiqargan holat yevropa va Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan ham bogʻliq. Qishloq axolisining shaharga koʻchib oʻtishlari gʻayriaxloqiy xulq-atvor, jinoyatchilik, daydilikning koʻpayishiga olib keldi. Ayniqsa, AQSHda holat nihoyatda ogʻir edi. Bu davlatga boshqa kam rivojlangan davlatlardan axoli koʻchib kelishi bilan bogʻliq. Ayni vaziyatda cherkov rolining susayishi kuzatildi. U shu paytgacha axloqiy normalarning anaʼnaviy tashuvchisi boʻlib kelgan. Biroq u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va koʻpgina odamlar hayotida oʻzining avvalgi mavqeini yoʻqotdi. SHu bilan birga yevropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan gʻoya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taq azo etardi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil vosita boʻldi. 3.4. XX asming 20 yillarida ijtimoiy-pedagogik gʻoyalar va pedagogik faoliyatning tubdan yangilanishi. Uchinchi bosqich XX asrning boshidagi ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni tekis yoki oson davr deb aytib boʻlmaydi. Hozirgi kungacha turli davrlari olimlari ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik fikrlar orasida qanday oʻrin tutishi haqida tortishuvlar mavjud: u fan hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi, ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Koʻpchilik davlatlarda “pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” umuman ishlatilmaydi. Masalan: AQSHda oʻquv yurtlarida pedagogika oʻrniga talabalar “taʼlim falsafasi” ni oʻrganadilar, odamlarga amaliy yoʻnaltirish sohasi ijtimoiy ishga taalluqli, biroq, ijtimoiy hizmatlar orasida aynan turli muammolari mavjud boshqalarga yordam koʻrsatishga hizmat qiladigan mutahassislar boʻlsa ham. Belgiyada “ortopedagogika” terminidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va ijtimoiy pedagogika tushunchalariga yaqin. XIX asrning 2 – chi yarmida “Nemis oʻqituvchilarining otasi” hisoblangan Adolf Disterveg (xozirgi kunlarda voyaga yetmagan yoshlar tomonidan sodir