Xorijiy investitsiyalar haqida tushuncha va uning mohiyati va mazmuni

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

1,1 MB


Xorijiy investitsiyalar haqida tushuncha va uning mohiyati va mazmuni Reja: 1.1. Investitsiya haqida tushuncha. 1.2. Xorijiy investitsiyalar va ularni jalb qilinish sabablari. 1.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni va roli. 1.4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari. 1.1.Investitsiya haqida tushuncha. O‘zbekiston Respublikasida investitsiya xususida qonuniy hujjatlar 1991 yildan boshlab qabul qilingan bo‘lib, ular o‘tgan vaqt ichida ancha takomillashtirildi. Investitsiya to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko‘rsatilishicha, investitsiya bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘lari, banklarga qo‘yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday boyliklardir. Bu iqtisodiy ta’rif investitsiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos kelishini to‘laligicha tasdiqlaydi. Jumladan, unda, birinchidan, investitsiyaning o‘ziga va investitsiya faoliyatining ob’ektlariga keng ta’rif berilgan. Ikkinchidan, investitsiyaning bevosita iqtisodiy va ijtimoiy samara olishga muqarrar bog‘liqligi ta’kidlab o‘tilgan. Demak, investitsiyaga bozor munosabatlaridan kelib chiqib berilgan ta’rifning o‘zidayoq investitsiya jarayonning hajmi, asosiy bosqichlari, ya’ni jamg‘armalar (resurslar), qo‘yilma mablag‘lar (sarf-xarajatlar), samara (daromad, Xorijiy investitsiyalar haqida tushuncha va uning mohiyati va mazmuni Reja: 1.1. Investitsiya haqida tushuncha. 1.2. Xorijiy investitsiyalar va ularni jalb qilinish sabablari. 1.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni va roli. 1.4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari. 1.1.Investitsiya haqida tushuncha. O‘zbekiston Respublikasida investitsiya xususida qonuniy hujjatlar 1991 yildan boshlab qabul qilingan bo‘lib, ular o‘tgan vaqt ichida ancha takomillashtirildi. Investitsiya to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko‘rsatilishicha, investitsiya bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘lari, banklarga qo‘yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday boyliklardir. Bu iqtisodiy ta’rif investitsiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos kelishini to‘laligicha tasdiqlaydi. Jumladan, unda, birinchidan, investitsiyaning o‘ziga va investitsiya faoliyatining ob’ektlariga keng ta’rif berilgan. Ikkinchidan, investitsiyaning bevosita iqtisodiy va ijtimoiy samara olishga muqarrar bog‘liqligi ta’kidlab o‘tilgan. Demak, investitsiyaga bozor munosabatlaridan kelib chiqib berilgan ta’rifning o‘zidayoq investitsiya jarayonning hajmi, asosiy bosqichlari, ya’ni jamg‘armalar (resurslar), qo‘yilma mablag‘lar (sarf-xarajatlar), samara (daromad, foyda) aniq va ravshan ko‘rsatib o‘tilgan. Xuddi shu kabi yondashuv investitsiya faoliyatning bozor munosabatlariga o‘tishi uchun zamin yaratadi, bu esa, moliyaviy moddiy va aqliy boyliklarni qayta taksimlashning vertikal va gorizontal usullaridan bir xilda foydalanishni ta’minlab beradi. «Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib «qo‘yish», «mablag‘ni safarbar etish», «kapital qo‘yilmasi» ma’nosini beradi. Keng ma’noda investitsiya mablag‘ni ko‘paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni bildiradi. Ko‘pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta’riflanadi. Investitsiya deyilganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya quyidagicha tasniflanadi: - avaylangan (birlamchi jamg‘arilgan) kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish; - investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Investitsiya kiritishda, avvalo: - investitsiya faoliyati sub’ektlarning mustaqilligi va tashabbuskorligi; - kiritilayotgan moddiy ne’matlarga investitsiya maqomini berish (fuqaro o‘zining ehtiyojlarini qondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo‘la olmaydi); - qonun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati yaratilishi zarur bo‘lib hisoblanadi. Investitsiya tushunchasiga yangi kapitalni barpo etish uchun sarflangan xarajat sifatida ham ta’rif berish o‘rinli. Investitsiyalar – bu yangi korxonalar qurilishiga, mashina va asbob-uskunalar sotib olishga, ya’ni yangi kapitalni barpo etishga ketgan harajatlardir. Investitsiya tushunchasini to‘la yoritish uchun unga berilgan tariflarni keltirish joiz. Investitsiyalar – bu hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo‘yilgan foyda) aniq va ravshan ko‘rsatib o‘tilgan. Xuddi shu kabi yondashuv investitsiya faoliyatning bozor munosabatlariga o‘tishi uchun zamin yaratadi, bu esa, moliyaviy moddiy va aqliy boyliklarni qayta taksimlashning vertikal va gorizontal usullaridan bir xilda foydalanishni ta’minlab beradi. «Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib «qo‘yish», «mablag‘ni safarbar etish», «kapital qo‘yilmasi» ma’nosini beradi. Keng ma’noda investitsiya mablag‘ni ko‘paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni bildiradi. Ko‘pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta’riflanadi. Investitsiya deyilganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya quyidagicha tasniflanadi: - avaylangan (birlamchi jamg‘arilgan) kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish; - investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Investitsiya kiritishda, avvalo: - investitsiya faoliyati sub’ektlarning mustaqilligi va tashabbuskorligi; - kiritilayotgan moddiy ne’matlarga investitsiya maqomini berish (fuqaro o‘zining ehtiyojlarini qondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo‘la olmaydi); - qonun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati yaratilishi zarur bo‘lib hisoblanadi. Investitsiya tushunchasiga yangi kapitalni barpo etish uchun sarflangan xarajat sifatida ham ta’rif berish o‘rinli. Investitsiyalar – bu yangi korxonalar qurilishiga, mashina va asbob-uskunalar sotib olishga, ya’ni yangi kapitalni barpo etishga ketgan harajatlardir. Investitsiya tushunchasini to‘la yoritish uchun unga berilgan tariflarni keltirish joiz. Investitsiyalar – bu hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo‘yilgan kapitaldir. O‘zining moliyaviy shakliga ko‘ra, ular foyda olish maqsadida xo‘jalik faoliyatiga qo‘yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy xususiyatiga ko‘ra, u yangi korxonalar qurishga, uzoq muddatli xizmat ko‘rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga hamda shu bilan bog‘liq bo‘lgan aylanma kapitalning o‘zgarishiga ketgan harajatlardir. Investitsiyalar xususiy sektor va davlat tomonidan mamlakat ichkarisida va uning tashqarisida turli ishlab chiqarishlarga va qimmatbaho qog‘ozlarga (aksiyalar, obligatsiyalar) qo‘yilishi mumkin. Investitsiyaga ketgan harajatning miqdori ikki omilga bog‘liq: birinchisi – sof foydaning kutilayotgan me’yori, qaysiki uni tadbirkorlar investitsiyaga ketgan harajatlaridan olishni mo‘ljallaydi; ikkinchisi – foiz stavkasi yoki tadbirkor real kapitalni sotib olishga zarur bo‘lgan pulga ega bo‘lishi uchun to‘lashi lozim bo‘lgan baho. Agarda, kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, investitsiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda me’yoridan yuqori bo‘lsa, investitsiyalash foydali bo‘lmay qoladi. Investitsiya harajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz stavkasi emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka narxlar darajasini o‘zgarishini aks ettirib, nominal stavkadan inflyasiya darajasini ayirmasi ko‘rinishida aniqlanadi. Masalan, nominal foiz stavkasi 16%ga teng bo‘lsa, inflyasiya darajasi yiliga 12% tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 4% (16%-12%) tashkil etadi. Agarda, bu miqdor kutilayotgan sof foyda me’yoridan past bo‘lsa, investitsiya harajatlari o‘sib boradi. Investitsiya talabining egri chizig‘i istalgan investitsiya hajmi (I) va real foiz stavkasi miqdori (r) o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rnatadi. Real foiz stavkasi, ya’ni pul kapitalini qarzga olish bahosi qanchalik yuqori bo‘lsa, investitsiyalashni xohlovchilar shuncha kam bo‘ladi va aksincha real foiz stavkasi qanchalik past bo‘lsa, foyda keltiradigan investitsiya loyihalari shuncha ko‘p bo‘ladi. SHuning uchun ham investitsiya funksiyasi grafigi quyiga qarab og‘ma bo‘ladi (1.1.1-chizma). Makroiqtisodiy siyosatda foiz stavkasi bilan investitsiya hajmi o‘rtasidagi mavjud bog‘liqlik hisobga olinadi va keng foydalaniladi. Foiz stavkasining miqdori pul-kredit siyosatining muhim quroli hisoblanadi. 1.1.1-chizma kapitaldir. O‘zining moliyaviy shakliga ko‘ra, ular foyda olish maqsadida xo‘jalik faoliyatiga qo‘yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy xususiyatiga ko‘ra, u yangi korxonalar qurishga, uzoq muddatli xizmat ko‘rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga hamda shu bilan bog‘liq bo‘lgan aylanma kapitalning o‘zgarishiga ketgan harajatlardir. Investitsiyalar xususiy sektor va davlat tomonidan mamlakat ichkarisida va uning tashqarisida turli ishlab chiqarishlarga va qimmatbaho qog‘ozlarga (aksiyalar, obligatsiyalar) qo‘yilishi mumkin. Investitsiyaga ketgan harajatning miqdori ikki omilga bog‘liq: birinchisi – sof foydaning kutilayotgan me’yori, qaysiki uni tadbirkorlar investitsiyaga ketgan harajatlaridan olishni mo‘ljallaydi; ikkinchisi – foiz stavkasi yoki tadbirkor real kapitalni sotib olishga zarur bo‘lgan pulga ega bo‘lishi uchun to‘lashi lozim bo‘lgan baho. Agarda, kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, investitsiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda me’yoridan yuqori bo‘lsa, investitsiyalash foydali bo‘lmay qoladi. Investitsiya harajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz stavkasi emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka narxlar darajasini o‘zgarishini aks ettirib, nominal stavkadan inflyasiya darajasini ayirmasi ko‘rinishida aniqlanadi. Masalan, nominal foiz stavkasi 16%ga teng bo‘lsa, inflyasiya darajasi yiliga 12% tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 4% (16%-12%) tashkil etadi. Agarda, bu miqdor kutilayotgan sof foyda me’yoridan past bo‘lsa, investitsiya harajatlari o‘sib boradi. Investitsiya talabining egri chizig‘i istalgan investitsiya hajmi (I) va real foiz stavkasi miqdori (r) o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rnatadi. Real foiz stavkasi, ya’ni pul kapitalini qarzga olish bahosi qanchalik yuqori bo‘lsa, investitsiyalashni xohlovchilar shuncha kam bo‘ladi va aksincha real foiz stavkasi qanchalik past bo‘lsa, foyda keltiradigan investitsiya loyihalari shuncha ko‘p bo‘ladi. SHuning uchun ham investitsiya funksiyasi grafigi quyiga qarab og‘ma bo‘ladi (1.1.1-chizma). Makroiqtisodiy siyosatda foiz stavkasi bilan investitsiya hajmi o‘rtasidagi mavjud bog‘liqlik hisobga olinadi va keng foydalaniladi. Foiz stavkasining miqdori pul-kredit siyosatining muhim quroli hisoblanadi. 1.1.1-chizma Investitsiya funksiyasining grafigi r Foiz stavkasi Investitsiya hajmi I Davlat uni o‘zgartirish orqali mamlakatdagi pul taklifini tartibga solib turadi. Foiz stavkasini ko‘tarilishi pulning qimmatlashuvi va unga bo‘lgan talabning qisqarayotganini bildiradi. Demak, investitsiya harajatlari ham qisqarib boradi. O‘z navbatida, investitsiya harajatlarini qisqarishi, kelajakda milliy ishlab chiqarish hajmini pasayishini bildiradi. Investitsiyalashda aylanma kapitalga ustivorlik berilishini faqat kapitalning tarkibiy tuzilishi bilan tushuntirish ozlik qiladi. Gap shundaki, dastlabki kapital jamg‘arish davrida pulni tez to‘plash uchun uni kapital aylanishi tez sohalarga joylashtirilishi yuz beradi, chunki bunda yuqori foyda me’yori yuzaga keladi. Foyda me’yori yuqori joyda esa, uni kapitallashtirish imkoni katta bo‘ladi. Bu omil ham xususiy sektorda pulni aylanma kapitaliga aylantirish uchun rag‘bat yaratadi. Bozor talablariga binoan tejamli xo‘jalik yurita bilmaslik tannarxni ortishiga olib keladi, bu narx o‘zgarmagan sharoitda, ham zararga olib keladi. Bu albatta, investitsiyalarni o‘z mablag‘i hisobidan ta’minlash imkonini cheklab ko‘yadi. Investitsiya funksiyasining grafigi r Foiz stavkasi Investitsiya hajmi I Davlat uni o‘zgartirish orqali mamlakatdagi pul taklifini tartibga solib turadi. Foiz stavkasini ko‘tarilishi pulning qimmatlashuvi va unga bo‘lgan talabning qisqarayotganini bildiradi. Demak, investitsiya harajatlari ham qisqarib boradi. O‘z navbatida, investitsiya harajatlarini qisqarishi, kelajakda milliy ishlab chiqarish hajmini pasayishini bildiradi. Investitsiyalashda aylanma kapitalga ustivorlik berilishini faqat kapitalning tarkibiy tuzilishi bilan tushuntirish ozlik qiladi. Gap shundaki, dastlabki kapital jamg‘arish davrida pulni tez to‘plash uchun uni kapital aylanishi tez sohalarga joylashtirilishi yuz beradi, chunki bunda yuqori foyda me’yori yuzaga keladi. Foyda me’yori yuqori joyda esa, uni kapitallashtirish imkoni katta bo‘ladi. Bu omil ham xususiy sektorda pulni aylanma kapitaliga aylantirish uchun rag‘bat yaratadi. Bozor talablariga binoan tejamli xo‘jalik yurita bilmaslik tannarxni ortishiga olib keladi, bu narx o‘zgarmagan sharoitda, ham zararga olib keladi. Bu albatta, investitsiyalarni o‘z mablag‘i hisobidan ta’minlash imkonini cheklab ko‘yadi. 1.2.1-jadval O‘zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalarini tartibga solish va jalb etish bilan shug‘ullanadigan rasmiy muassasalar № Rasmiy muassasa nomi Muassasaning chet el investitsiyalarini tartibga solish va jalb etish bilan bog‘liq faoliyat doirasi 1. Vazirlar Mahkamasining tashqi iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish departamenti Quyidagi joriy jarayonlarni muvofiqlashtiradi: -investitsiya faoliyatini, birinchi navbatda chet el investitsiyalari bilan amalga oshiriladigan loyihalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha zarur hukumat qarorlarini ishlab chiqish; -davlat boshqaruvi idoralari, vazirliklar va idoralar ishini tashkil etish. 2. Iqtisodiyot vazirligi Investitsiya siyosatini va dasturlarini ishlab chiqish 3. Tashqi Iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi -Mamlakat va xorij investorlarining investitsiya takliflari to‘g‘risida ma’lumotlar bankini shakllantirish; -investitsiya muhitini o‘rganish; -xorijiy investorlarga axborot va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; -investitsiya loyihalarini amalga oshirishda 1.2.1-jadval O‘zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalarini tartibga solish va jalb etish bilan shug‘ullanadigan rasmiy muassasalar № Rasmiy muassasa nomi Muassasaning chet el investitsiyalarini tartibga solish va jalb etish bilan bog‘liq faoliyat doirasi 1. Vazirlar Mahkamasining tashqi iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish departamenti Quyidagi joriy jarayonlarni muvofiqlashtiradi: -investitsiya faoliyatini, birinchi navbatda chet el investitsiyalari bilan amalga oshiriladigan loyihalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha zarur hukumat qarorlarini ishlab chiqish; -davlat boshqaruvi idoralari, vazirliklar va idoralar ishini tashkil etish. 2. Iqtisodiyot vazirligi Investitsiya siyosatini va dasturlarini ishlab chiqish 3. Tashqi Iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi -Mamlakat va xorij investorlarining investitsiya takliflari to‘g‘risida ma’lumotlar bankini shakllantirish; -investitsiya muhitini o‘rganish; -xorijiy investorlarga axborot va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; -investitsiya loyihalarini amalga oshirishda mamlakat va xorij investorlariga yordam ko‘rsatish; -chet el kapitali ishtirokida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarining bajarilishini kuzatish (monitoring); -korxonalarni tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tarzida ro‘yxatga olish va xorijiy kompaniyalar vakolatxonalarini akkreditatsiyalash 4. Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi Davlatga tegishli mulkni xususiylashtirish va tasarruf etish jarayonlarida chet el investitsiyalarini tartibga solish. 5. Moliya vazirligi Qarz siyosati va hukumat kafolatlarini berish. 6. Adliya vazirligi CHet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni ro‘yxatga olish. 7. Tashqi ishlar vazirligi Xorijiy investorlarga va O‘zbekistonda ishlayotgan xorijiy fuqarolarga vizalar berish. 8. Ichki ishlar vazirligi Xorijiy investorlarni va O‘zbekistonda ishlayotgan xorijiy fuqarolarni turar joyi bo‘yicha ro‘yxatga olish. 9. Davlat soliq qo‘mitasi CHet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni soliqqa tortish va ularning bojxona bilan bog‘liq faoliyatini tartibga solish. 10. Markaziy bank Konvertatsiya tartib-qoidalarini, shuningdek, uning o‘tkazilishini, valyuta mablag‘laridan foydalanishni tartibga solish, qarz siyosati. 11. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki Tashqi iqtisodiy faoliyatga bank xizmati ko‘rsatish va loyihani moliyalashni amalga oshirish. 12. «O‘zbekinvest» CHet el investitsiyalarini investitsiya mamlakat va xorij investorlariga yordam ko‘rsatish; -chet el kapitali ishtirokida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarining bajarilishini kuzatish (monitoring); -korxonalarni tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tarzida ro‘yxatga olish va xorijiy kompaniyalar vakolatxonalarini akkreditatsiyalash 4. Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi Davlatga tegishli mulkni xususiylashtirish va tasarruf etish jarayonlarida chet el investitsiyalarini tartibga solish. 5. Moliya vazirligi Qarz siyosati va hukumat kafolatlarini berish. 6. Adliya vazirligi CHet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni ro‘yxatga olish. 7. Tashqi ishlar vazirligi Xorijiy investorlarga va O‘zbekistonda ishlayotgan xorijiy fuqarolarga vizalar berish. 8. Ichki ishlar vazirligi Xorijiy investorlarni va O‘zbekistonda ishlayotgan xorijiy fuqarolarni turar joyi bo‘yicha ro‘yxatga olish. 9. Davlat soliq qo‘mitasi CHet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarni soliqqa tortish va ularning bojxona bilan bog‘liq faoliyatini tartibga solish. 10. Markaziy bank Konvertatsiya tartib-qoidalarini, shuningdek, uning o‘tkazilishini, valyuta mablag‘laridan foydalanishni tartibga solish, qarz siyosati. 11. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki Tashqi iqtisodiy faoliyatga bank xizmati ko‘rsatish va loyihani moliyalashni amalga oshirish. 12. «O‘zbekinvest» CHet el investitsiyalarini investitsiya davlat sug‘urta kompaniyasi va «O‘zbekinvest- interneshnl» qo‘shma korxonasi tavakkalchiligidan va xavf-xatarlardan sug‘urtalash. 13. «O‘zbekinvestloyiha» milliy injiniring kompaniyasi Dastlabki texnik-iqtisodiy asosnomani va investitsiya loyihalari texnik-iqtisodiy asosnomalarini tayyorlash. 14. Davlat mulki qo‘mitasi huzuridagi qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi Qimmatli qog‘ozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohalarida davlat siyosatini amalga oshirish. Mamlakat va xorijiy emitentlarning qimmatli qog‘ozlarini sotib olish orqali majmua investitsiyalarini amalga oshirish. Davlat xorijiy investitsiyalarni tartibga solishning quyidagi usullaridan foydalanadi: 1) moliyaviy: jadallashtirilgan amortizatsiya; soliq imtiyozlari; subsidiyalar, qarzlar berish; kreditlarni sug‘urtalash va kafolatlash; 2) nomoliyaviy: yer uchastkalari ajratish; zaruriy infrastruktura bilan ta’minlash; texnik yordam ko‘rsatish. 1.2.Xorijiy investitsiyalar va ularni jalb qilinish sabablari Bir davlatdan boshqa davlatga daromad olish uchun yunaltirilgan har qanday shakldagi mulkni to‘la qonli xorijiy investitsiya deyishimiz mumkin. Ammo shunday mulk shakllari borki, biz ularni xorijiy investitsiya deya olmaymiz. Masalan, elchixona davlat sug‘urta kompaniyasi va «O‘zbekinvest- interneshnl» qo‘shma korxonasi tavakkalchiligidan va xavf-xatarlardan sug‘urtalash. 13. «O‘zbekinvestloyiha» milliy injiniring kompaniyasi Dastlabki texnik-iqtisodiy asosnomani va investitsiya loyihalari texnik-iqtisodiy asosnomalarini tayyorlash. 14. Davlat mulki qo‘mitasi huzuridagi qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi Qimmatli qog‘ozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohalarida davlat siyosatini amalga oshirish. Mamlakat va xorijiy emitentlarning qimmatli qog‘ozlarini sotib olish orqali majmua investitsiyalarini amalga oshirish. Davlat xorijiy investitsiyalarni tartibga solishning quyidagi usullaridan foydalanadi: 1) moliyaviy: jadallashtirilgan amortizatsiya; soliq imtiyozlari; subsidiyalar, qarzlar berish; kreditlarni sug‘urtalash va kafolatlash; 2) nomoliyaviy: yer uchastkalari ajratish; zaruriy infrastruktura bilan ta’minlash; texnik yordam ko‘rsatish. 1.2.Xorijiy investitsiyalar va ularni jalb qilinish sabablari Bir davlatdan boshqa davlatga daromad olish uchun yunaltirilgan har qanday shakldagi mulkni to‘la qonli xorijiy investitsiya deyishimiz mumkin. Ammo shunday mulk shakllari borki, biz ularni xorijiy investitsiya deya olmaymiz. Masalan, elchixona chet davlat mulki xisoblanadi, yoki xorijiy fuqaro shaxsiy uy sotib olsa bu xorijiy shaxs mulki xisoblanadi, lekin xorijiy investitsiya bo‘la olmaydi. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir. «CHet el investitsiyalari» tug‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Qonunining 3- moddasida «CHet ellik investorlar asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir xuquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir xuquqlar, shuningdek chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari deb e’tirof etiladi».1 Xorijiy investitsiyalarining umumiy ta’rifi F. Xeniusning 1947 yil AQSHda chop etilgan tashqi savdo lug‘atining 2-nashrida quyidagicha berilgan: «Xorijiy investitsiyalar – bu bir mamlakat hududidan ikkinchi mamlakat hududiga kiritilgan, eksport kilingan investitsiyalar»2. Bizningcha chet el investitsiyalari – chet mamlakatlarining milliy iqtisodiyotga moddiy, moliyaviy va nomoddiy ko‘rinishidagi muddatli qo‘yilmalarning barcha shakllari tushuniladi. Bu quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: qo‘shma korxonalarni tashkil qilishda o‘z ulushi bilan qatnashish, xorijiy sarmoyadorlarga to‘la tegishli bo‘lgan korxonalarni barpo etish, xorijiy shaxslar tomonidan qimmatli qog‘ozlarni, shuningdek, zayom va kreditlar olish. Xorijiy investitsiyalar ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalar tashkil etish, xorijiy investorlarga to‘liq tegishli bo‘lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog‘ozlarni sotib olishi, er va boshqa tabiiy resurslardan 1O`zbekistonning yangi qonunlari. 19-son,-Т.: Adolat, 1998.532-bet. chet davlat mulki xisoblanadi, yoki xorijiy fuqaro shaxsiy uy sotib olsa bu xorijiy shaxs mulki xisoblanadi, lekin xorijiy investitsiya bo‘la olmaydi. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir. «CHet el investitsiyalari» tug‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Qonunining 3- moddasida «CHet ellik investorlar asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir xuquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir xuquqlar, shuningdek chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari deb e’tirof etiladi».1 Xorijiy investitsiyalarining umumiy ta’rifi F. Xeniusning 1947 yil AQSHda chop etilgan tashqi savdo lug‘atining 2-nashrida quyidagicha berilgan: «Xorijiy investitsiyalar – bu bir mamlakat hududidan ikkinchi mamlakat hududiga kiritilgan, eksport kilingan investitsiyalar»2. Bizningcha chet el investitsiyalari – chet mamlakatlarining milliy iqtisodiyotga moddiy, moliyaviy va nomoddiy ko‘rinishidagi muddatli qo‘yilmalarning barcha shakllari tushuniladi. Bu quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: qo‘shma korxonalarni tashkil qilishda o‘z ulushi bilan qatnashish, xorijiy sarmoyadorlarga to‘la tegishli bo‘lgan korxonalarni barpo etish, xorijiy shaxslar tomonidan qimmatli qog‘ozlarni, shuningdek, zayom va kreditlar olish. Xorijiy investitsiyalar ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalar tashkil etish, xorijiy investorlarga to‘liq tegishli bo‘lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog‘ozlarni sotib olishi, er va boshqa tabiiy resurslardan 1O`zbekistonning yangi qonunlari. 19-son,-Т.: Adolat, 1998.532-bet. foydalanish xuquqiga ega bo‘lishda, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishda juda katta va muhim ahamiyatga egadir. 1) iqtisodiy omillar: -ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining bir maromda ushlab turilishi; -jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotidagii chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniqsa, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta’siri ostida olib borilishi); -ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chuqurlashuvi; -jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishini o‘sib borishi (AQSH transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining maxsulot ishlab chiqarish xajmi AQSH tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir); -ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi; -xalqaro iqtisodiy munosabatlarning faol rivojlanishi va boshqalar. 1. 3.1-chizma Xorijiy investitsiyaga ta’sir etuvchi omillar 2) siyosiy omillar: Xorijiy invеstitsiyaga ta'sir etuvchi omillar Iqtisodiy omillar Siyosiy omillar foydalanish xuquqiga ega bo‘lishda, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishda juda katta va muhim ahamiyatga egadir. 1) iqtisodiy omillar: -ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining bir maromda ushlab turilishi; -jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotidagii chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniqsa, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta’siri ostida olib borilishi); -ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chuqurlashuvi; -jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishini o‘sib borishi (AQSH transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining maxsulot ishlab chiqarish xajmi AQSH tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir); -ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi; -xalqaro iqtisodiy munosabatlarning faol rivojlanishi va boshqalar. 1. 3.1-chizma Xorijiy investitsiyaga ta’sir etuvchi omillar 2) siyosiy omillar: Xorijiy invеstitsiyaga ta'sir etuvchi omillar Iqtisodiy omillar Siyosiy omillar -kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIX), offshor hududlari va boshqalar); -rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish; -iqtisodiy isloxotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sektorni va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash); -bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar. Investitsiyalar zamonaviy texnika va texnalogiyalar bilan kurollanish, ilmiy- texnik, ishlab chiqarish va aqliy imkoniyatlarini tiklashning asosiy vositadir. Aynan xorijiy investitsiyalar orqali milliy iqtisodiyot jonlanib, ishlab chiqarish zamonaviy, raqobatdoshlar tovarlar ishlab chiqarishga ixtisoslashib boradi. Bu esa o‘z navbatida yangi ish o‘rinlarining tashkil etilishi va mamlakatdagi mavjud iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning hal bo‘lishiga olib keladi. 1.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni va roli O‘zbekiston ulkan xorijiy investitsiyalar yunaltirilayotgan mamlakatlar guruhiga kirish uchun barcha shart-sharoitlarga, xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun bir qator afzalliklarga ega. O‘zbekiston jahon hamjamiyati oldida o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, dunyo xaritasida geografik joylashishi, tabiiy resurslarining tarkibi va zahirasi, hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat va boshkalar bilan muhim rol uynaydi. Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo‘lib kelmoqda. Investitsiya muhiti – bu mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy, me’yoriy- huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmui. Investitsiya muhiti eng avvalo quyidagi iqtisodiy omillar orqali belgilanadi: tabiiy shart-sharoitlar, shu jumladan foydali qazilmalar zaxiralari, ishchi kuchi malakasi va o‘rtacha ish haqi darajasi, iqtisodiy kon’yunktura holati, ichki bozor sig‘imi hamda tovarlarni tashqi bozorda sotish imkoniyatlari, kredit tizimi holati, soliqqa tortish darajasi, ishlab chiqarish va -kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIX), offshor hududlari va boshqalar); -rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish; -iqtisodiy isloxotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sektorni va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash); -bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar. Investitsiyalar zamonaviy texnika va texnalogiyalar bilan kurollanish, ilmiy- texnik, ishlab chiqarish va aqliy imkoniyatlarini tiklashning asosiy vositadir. Aynan xorijiy investitsiyalar orqali milliy iqtisodiyot jonlanib, ishlab chiqarish zamonaviy, raqobatdoshlar tovarlar ishlab chiqarishga ixtisoslashib boradi. Bu esa o‘z navbatida yangi ish o‘rinlarining tashkil etilishi va mamlakatdagi mavjud iqtisodiy va ijtimoiy muammolarning hal bo‘lishiga olib keladi. 1.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning o‘rni va roli O‘zbekiston ulkan xorijiy investitsiyalar yunaltirilayotgan mamlakatlar guruhiga kirish uchun barcha shart-sharoitlarga, xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun bir qator afzalliklarga ega. O‘zbekiston jahon hamjamiyati oldida o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, dunyo xaritasida geografik joylashishi, tabiiy resurslarining tarkibi va zahirasi, hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat va boshkalar bilan muhim rol uynaydi. Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo‘lib kelmoqda. Investitsiya muhiti – bu mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy, me’yoriy- huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmui. Investitsiya muhiti eng avvalo quyidagi iqtisodiy omillar orqali belgilanadi: tabiiy shart-sharoitlar, shu jumladan foydali qazilmalar zaxiralari, ishchi kuchi malakasi va o‘rtacha ish haqi darajasi, iqtisodiy kon’yunktura holati, ichki bozor sig‘imi hamda tovarlarni tashqi bozorda sotish imkoniyatlari, kredit tizimi holati, soliqqa tortish darajasi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi, xorijiy kapitalga nisbatan davlat siyosati, unga nisbatan imtiyozli shart-sharoitlarning belgilanganligi va h.k. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan buyon qulay investitsiya muhitini yaratish davlatimiz iqtisodiy siyosatining markaziy masalalaridan biri bo‘lib kelmoqda. 2018 yil yanvar-dekabr oylarida asosiy kapitalga investitsiyalar 107 333,0 mlrd so`m asosiy kapitalga investitsiyalar o`zlashtirilgan bo`lib, ularning 60,7%i yoki 65142,4 mlrd. so`m jalb etilgan mablag`lar hisobidan moliyalashtirilgan bo`lsa, korhona, tashkilot va aholining o`z mablag`lari hisobidan 39,3 %i yoki 42190,6 mlrd. so`m moliyalashtirildi. Joriy davrda markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o`tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 8,6 % punktga ko`payib, 32,1% ni yoki 34448,4 mlrd. so`mni tashkil etdi. Manba: stat.uz ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi, xorijiy kapitalga nisbatan davlat siyosati, unga nisbatan imtiyozli shart-sharoitlarning belgilanganligi va h.k. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan buyon qulay investitsiya muhitini yaratish davlatimiz iqtisodiy siyosatining markaziy masalalaridan biri bo‘lib kelmoqda. 2018 yil yanvar-dekabr oylarida asosiy kapitalga investitsiyalar 107 333,0 mlrd so`m asosiy kapitalga investitsiyalar o`zlashtirilgan bo`lib, ularning 60,7%i yoki 65142,4 mlrd. so`m jalb etilgan mablag`lar hisobidan moliyalashtirilgan bo`lsa, korhona, tashkilot va aholining o`z mablag`lari hisobidan 39,3 %i yoki 42190,6 mlrd. so`m moliyalashtirildi. Joriy davrda markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o`tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 8,6 % punktga ko`payib, 32,1% ni yoki 34448,4 mlrd. so`mni tashkil etdi. Manba: stat.uz Mos ravishda, markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 8,6 % punktga kamayib, 67,9%ni yoki 72 884,6 mlrd. so`mni tashkil etdi. O`z mablag`lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar tarkibida korhona va tashkilotlar mablag`i ulushi salmoqli bo`ldi – 30 062,9 mlrd. so`m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 28,0 %i. Aholi mablag`lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 11,3 %i yoki 12 127,8 mlrd.so`m o`zlashtirildi. Joriy davrda O`zbekiston Respublikasi kafolati ostida xorijiy kreditlar hisobidan o`zlashtirilgan investitsiyalar hajmi jadal o`sib 16689,6 mlrd.so`mni tashkil etdi va 2017 yil yanvar-sentyabr davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 9,1 % punktiga ko`payib 15,5 %ni tashkil etdi. Mos ravishda, markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 8,6 % punktga kamayib, 67,9%ni yoki 72 884,6 mlrd. so`mni tashkil etdi. O`z mablag`lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar tarkibida korhona va tashkilotlar mablag`i ulushi salmoqli bo`ldi – 30 062,9 mlrd. so`m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 28,0 %i. Aholi mablag`lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 11,3 %i yoki 12 127,8 mlrd.so`m o`zlashtirildi. Joriy davrda O`zbekiston Respublikasi kafolati ostida xorijiy kreditlar hisobidan o`zlashtirilgan investitsiyalar hajmi jadal o`sib 16689,6 mlrd.so`mni tashkil etdi va 2017 yil yanvar-sentyabr davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 9,1 % punktiga ko`payib 15,5 %ni tashkil etdi. Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag`lari hisobidan 16033,5 mlrd.so`m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 14,9 %ini tashkil etib, o`tgan chorakdagi ko`rsatkichga nisbatan 1,6 % punktiga kamayish kuzatildi), to`g`ridan-to`g`ri va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 14660,4 mlrd.so`m (13,7 % va 5,0 % punktiga kamayish), Tiklanish va taraqqiyot jamg`armasi 7894,8 (7,4 % va 0,9 % punktiga kamayish), Respublika byudjeti 4124,1 mlrd.so`m (3,8 % va 1,3 % puktiga kamayish), Davlat maqsadli jamg`armalari 5468,7 (5,1 % va 1,6 % punktiga ko`payish) va Bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasi hisobidan esa 271,2 mlrd.so`m (0,3 %) asosiy kapitalga investitsiyalar o`zlashtirilgan. O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy soha va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha mulkchilik shakllaridagi tashkilotlarning 2016 yilda 49770,6 mlrd.so`m (16782,3 mln. AQSh dollari dollar ekvivalentida) yoki 2015 yilga nisbatan 107,7 foiz asosiy kapitalga investitsiyalaridan foydalanildi. Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 1991 yilga nisbatan 4,2 martta, 2000 yilga nisbatan 5,4 martta, 2005 yilga nisbatan 4,3 martta va 2010 yilga nisbatan 170,1 foizga ko`paygan. Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag`lari hisobidan 16033,5 mlrd.so`m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 14,9 %ini tashkil etib, o`tgan chorakdagi ko`rsatkichga nisbatan 1,6 % punktiga kamayish kuzatildi), to`g`ridan-to`g`ri va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 14660,4 mlrd.so`m (13,7 % va 5,0 % punktiga kamayish), Tiklanish va taraqqiyot jamg`armasi 7894,8 (7,4 % va 0,9 % punktiga kamayish), Respublika byudjeti 4124,1 mlrd.so`m (3,8 % va 1,3 % puktiga kamayish), Davlat maqsadli jamg`armalari 5468,7 (5,1 % va 1,6 % punktiga ko`payish) va Bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasi hisobidan esa 271,2 mlrd.so`m (0,3 %) asosiy kapitalga investitsiyalar o`zlashtirilgan. O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy soha va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha mulkchilik shakllaridagi tashkilotlarning 2016 yilda 49770,6 mlrd.so`m (16782,3 mln. AQSh dollari dollar ekvivalentida) yoki 2015 yilga nisbatan 107,7 foiz asosiy kapitalga investitsiyalaridan foydalanildi. Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 1991 yilga nisbatan 4,2 martta, 2000 yilga nisbatan 5,4 martta, 2005 yilga nisbatan 4,3 martta va 2010 yilga nisbatan 170,1 foizga ko`paygan. YaIMga nisbatan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 2016 yilda 25,0 foizni tashkil etib, o`tgan yildagiga nisbatan 0,6 foiz punktga o`sdi (1991 yil 18,8 foiz, 2000 yilda 22,9 foiz, 2005 yilda 19,9 foiz, 2010 yilda 24,6 foiz va 2015 yilda 24,4 foizni tashkil etgan). 2016 yilda hududlarning Respublika bo'yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar umumiy hajmidagi ulushi 2016 yilda jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 62,0 foizi Toshkent shahri, Qashqadaryo, Buxoro, Toshkent viloyatlarida va Qoraqalpog`iston Respublikasida YaIMga nisbatan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 2016 yilda 25,0 foizni tashkil etib, o`tgan yildagiga nisbatan 0,6 foiz punktga o`sdi (1991 yil 18,8 foiz, 2000 yilda 22,9 foiz, 2005 yilda 19,9 foiz, 2010 yilda 24,6 foiz va 2015 yilda 24,4 foizni tashkil etgan). 2016 yilda hududlarning Respublika bo'yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar umumiy hajmidagi ulushi 2016 yilda jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 62,0 foizi Toshkent shahri, Qashqadaryo, Buxoro, Toshkent viloyatlarida va Qoraqalpog`iston Respublikasida o`zlashtirildi (mos ravishda jami investitsiyalarning 20,5 foizi, 14,2 foizi, 11,6 foizi, 8,0 foizi va 7,5 foizi o`zlashtirildi). Investitsion faollik ko`proq Surxondaryo, Buxoro viloyatlari, Toshkent shahri va Navoiy viloyatlarida kuzatildi (2015 yilga nisbatan 1,1 – 1,5 martta ko`payish). Toshkent viloyati va Qoraqalpog`iston Respublikalarida esa o`tgan yilga nisbatan asosiy kaitalga investitsiyalar 12,6 – 44,0 foizga kamaydi. Aholi jon boshiga asosiy kapitalga investitsiyalar 2016 yilda 1562,8 ming so`m yoki 2015 yilga nisbatan 105,8 foizni tashkil etgan. 1.4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarida investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘ziga xos manbalari shakllantirilgan bo‘lib, bunday manbalar korxonalarning o‘z o‘zini moliyalashtirish tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda Respublikamizda investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning quyidagi manbalari mavjuddir: 1. Korxona va jismoniy shaxslar jamg‘armalari. 2. Bank kreditlari xisobidan moliyalashtirish. 3. Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish. 4. Xorijiy investitsiyalar. So‘nggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, byudjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlari ahamiyati keskin o‘zgardi. Monetar siyosatning kuchaytirilishi, korxonalar moliyaviy ahvolining barqaror emasligi korxona va jismoniy shaxslar mablag‘laridan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarning hajmiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning korxonalar uchun samarali bo‘lishiga iqtisodiy infratuzilmaning markaziy bo‘g‘ini bo‘lgan soliqlar mexanizmi xisoblanadi. CHunki soliqlar ham, har bir korxona miqyosida tuzilgan investitsiya loyihalarning iqtisodiy samarasi takdirini hal qilishda asosiy o‘rinni o`zlashtirildi (mos ravishda jami investitsiyalarning 20,5 foizi, 14,2 foizi, 11,6 foizi, 8,0 foizi va 7,5 foizi o`zlashtirildi). Investitsion faollik ko`proq Surxondaryo, Buxoro viloyatlari, Toshkent shahri va Navoiy viloyatlarida kuzatildi (2015 yilga nisbatan 1,1 – 1,5 martta ko`payish). Toshkent viloyati va Qoraqalpog`iston Respublikalarida esa o`tgan yilga nisbatan asosiy kaitalga investitsiyalar 12,6 – 44,0 foizga kamaydi. Aholi jon boshiga asosiy kapitalga investitsiyalar 2016 yilda 1562,8 ming so`m yoki 2015 yilga nisbatan 105,8 foizni tashkil etgan. 1.4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarida investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘ziga xos manbalari shakllantirilgan bo‘lib, bunday manbalar korxonalarning o‘z o‘zini moliyalashtirish tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda Respublikamizda investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning quyidagi manbalari mavjuddir: 1. Korxona va jismoniy shaxslar jamg‘armalari. 2. Bank kreditlari xisobidan moliyalashtirish. 3. Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish. 4. Xorijiy investitsiyalar. So‘nggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, byudjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlari ahamiyati keskin o‘zgardi. Monetar siyosatning kuchaytirilishi, korxonalar moliyaviy ahvolining barqaror emasligi korxona va jismoniy shaxslar mablag‘laridan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarning hajmiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning korxonalar uchun samarali bo‘lishiga iqtisodiy infratuzilmaning markaziy bo‘g‘ini bo‘lgan soliqlar mexanizmi xisoblanadi. CHunki soliqlar ham, har bir korxona miqyosida tuzilgan investitsiya loyihalarning iqtisodiy samarasi takdirini hal qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarni tuzish va moliyalashtirish uchun qulay investitsiya muhitni yaratish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ishlab chiqilmokda. Ularning negizida ikkita asosiy omil yotadi: -iqtisodiy barqarorlik; -inflyasiya jarayonlarini tartibga solish va milliy valyuta-so‘mning to‘lov qobiliyatini oshirishga yunaltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasida qulay investitsiya loyihalarini tuzish va ularni moliyalashtirish bo‘yicha quyidagi omillar mavjud: -investitsiya loyihalari bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni rag‘batlantirish; -sanoatning ustuvor sohalari, yoqilg‘i, energetika majmualari bo‘yicha investitsiya loyihalarini tuzishni jadallashtirish; -iqtisodiyotda ilm fanga talab kuchli tarmoqlarida ishlab turgan quvvatlarni yangilash va yangilarini barpo etish bo‘yicha intellektual investitsion loyihalarni amalga kiritilishi. Investitsiya loyihasini moliyalashtitrish manbalari va ishtirokchilari quyidagi jadvalda keltirilgan. 1.4.1-jadval Investitsiya loyihasini moliyalashtitrish manbalari va ishtirokchilari tasnifi Guruhlar Guruh ichi guruhlari Investitsiya faoliyati ishtirokchilari tashkiliy shakllari Byudjet va nobyudjet fondlar Davlat byudjeti Hukumat Iqtisodiyot vazirligi Moliya vazirligi Mahalliy byudjetlar Mahalliy vakolatli organlar Nobyudjet fondlar Pensiya fondi Bandlik fondi Investitsiya fondi va boshqa fondlar Kredit tizimi Banklar Kredit muassasalari Markaziy bank Davlat g‘aznachiligi Investitsion banklar egallaydi. O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarni tuzish va moliyalashtirish uchun qulay investitsiya muhitni yaratish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ishlab chiqilmokda. Ularning negizida ikkita asosiy omil yotadi: -iqtisodiy barqarorlik; -inflyasiya jarayonlarini tartibga solish va milliy valyuta-so‘mning to‘lov qobiliyatini oshirishga yunaltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasida qulay investitsiya loyihalarini tuzish va ularni moliyalashtirish bo‘yicha quyidagi omillar mavjud: -investitsiya loyihalari bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni rag‘batlantirish; -sanoatning ustuvor sohalari, yoqilg‘i, energetika majmualari bo‘yicha investitsiya loyihalarini tuzishni jadallashtirish; -iqtisodiyotda ilm fanga talab kuchli tarmoqlarida ishlab turgan quvvatlarni yangilash va yangilarini barpo etish bo‘yicha intellektual investitsion loyihalarni amalga kiritilishi. Investitsiya loyihasini moliyalashtitrish manbalari va ishtirokchilari quyidagi jadvalda keltirilgan. 1.4.1-jadval Investitsiya loyihasini moliyalashtitrish manbalari va ishtirokchilari tasnifi Guruhlar Guruh ichi guruhlari Investitsiya faoliyati ishtirokchilari tashkiliy shakllari Byudjet va nobyudjet fondlar Davlat byudjeti Hukumat Iqtisodiyot vazirligi Moliya vazirligi Mahalliy byudjetlar Mahalliy vakolatli organlar Nobyudjet fondlar Pensiya fondi Bandlik fondi Investitsiya fondi va boshqa fondlar Kredit tizimi Banklar Kredit muassasalari Markaziy bank Davlat g‘aznachiligi Investitsion banklar Kredit uyushmalari Sug‘urta tizimi Sug‘urta fondlari va tashkilotlari Davlat sug‘urta kompaniyalari Boshqa sug‘urta kompaniyalari Moliyalash- tirishning jamoaviy shakllari Investitsion tashkilotlar Investitsion banklar Sug‘urta tashkilotlari Investitsiya kompaniyalari va fondlari Nodavlat pensiya fondlari Sug‘urta kompaniyalari Payli investitsion fondlar Xorijiy investorlar CHet el davlatlari, hukumatlari, XMIlar, tijorat banklari, institutsional investorlar, investitsion banklar JTTB ETTB Xalqaro moliyaviy qo‘mita AQSH eksimbanki boshqalar Korxonalar, jismoniy shaxslar Mulkchilikning turli shakllaridagi har qanday korxonalar Qisqacha xulosalar Investitsiya deyilganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir.Investitsiya to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko‘rsatilishicha, investitsiya bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘lari, banklarga qo‘yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday boyliklardir. Investitsiya munosabatlarining davlat tomonidan tartibga solinishi huquqiy sharoitlar yaratish, ushbu faoliyatni yuritish uchun kafolatlar berish, bu faoliyat Kredit uyushmalari Sug‘urta tizimi Sug‘urta fondlari va tashkilotlari Davlat sug‘urta kompaniyalari Boshqa sug‘urta kompaniyalari Moliyalash- tirishning jamoaviy shakllari Investitsion tashkilotlar Investitsion banklar Sug‘urta tashkilotlari Investitsiya kompaniyalari va fondlari Nodavlat pensiya fondlari Sug‘urta kompaniyalari Payli investitsion fondlar Xorijiy investorlar CHet el davlatlari, hukumatlari, XMIlar, tijorat banklari, institutsional investorlar, investitsion banklar JTTB ETTB Xalqaro moliyaviy qo‘mita AQSH eksimbanki boshqalar Korxonalar, jismoniy shaxslar Mulkchilikning turli shakllaridagi har qanday korxonalar Qisqacha xulosalar Investitsiya deyilganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir.Investitsiya to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunda ko‘rsatilishicha, investitsiya bu iqtisodiy samara (foyda, daromad) olish yoki ijobiy ijtimoiy natijaga erishish uchun sarflanadigan pul mablag‘lari, banklarga qo‘yilgan omonatlar, paylar, qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar asbob-uskunalar, litsenziyalar va samara beradigan boshqa har qanday boyliklardir. Investitsiya munosabatlarining davlat tomonidan tartibga solinishi huquqiy sharoitlar yaratish, ushbu faoliyatni yuritish uchun kafolatlar berish, bu faoliyat sub’ektlarini sug‘urtalash va boshqa vositalar orqali ijtimoiy yoki davlat manfaatlarini amalga oshirish yo‘lida tashkil etiladi. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir.Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalar tashkil etish, xorijiy investorlarga to‘liq tegishli bo‘lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog‘ozlarni sotib olishi, er va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqiga ega bo‘lishda, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishda juda katta va muhim ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarida investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘ziga xos manbalari shakllantirilgan bo‘lib, bunday manbalar korxonalarning o‘z o‘zini moliyalashtirish tamoyillariga asoslanadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning korxonalar uchun samarali bo‘lishiga iqtisodiy infratuzilmaning markaziy bo‘g‘ini bo‘lgan soliqlar mexanizmi xisoblanadi. CHunki soliqlar ham, har bir korxona miqyosida tuzilgan investitsiya loyihalarning iqtisodiy samarasi takdirini hal qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarni tuzish va moliyalashtirish uchun qulay investitsiya muhitni yaratish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ishlab chiqilmokda. Nazorat uchun savollar 1.Investitsiya tushunchasiga ta’rif bering. 2.«Investitsiya» atamasi qanday ma’noga ega ? 3.Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad nima ? 4.Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya qanday tasniflanadi ? 5.Investitsiya funksiyasi grafigini chizing va tushuntirib bering. 6.Investitsiya munosabatlari davlat tomonidan qanday qilib tartibga solinadi ? 7.Xorijiy investitsiyalarning mohiyatini yoritib bering va ularni jalb qilinish sabablari tushuntirig. sub’ektlarini sug‘urtalash va boshqa vositalar orqali ijtimoiy yoki davlat manfaatlarini amalga oshirish yo‘lida tashkil etiladi. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir.Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalar tashkil etish, xorijiy investorlarga to‘liq tegishli bo‘lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog‘ozlarni sotib olishi, er va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqiga ega bo‘lishda, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishda juda katta va muhim ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarida investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘ziga xos manbalari shakllantirilgan bo‘lib, bunday manbalar korxonalarning o‘z o‘zini moliyalashtirish tamoyillariga asoslanadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning korxonalar uchun samarali bo‘lishiga iqtisodiy infratuzilmaning markaziy bo‘g‘ini bo‘lgan soliqlar mexanizmi xisoblanadi. CHunki soliqlar ham, har bir korxona miqyosida tuzilgan investitsiya loyihalarning iqtisodiy samarasi takdirini hal qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarni tuzish va moliyalashtirish uchun qulay investitsiya muhitni yaratish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ishlab chiqilmokda. Nazorat uchun savollar 1.Investitsiya tushunchasiga ta’rif bering. 2.«Investitsiya» atamasi qanday ma’noga ega ? 3.Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad nima ? 4.Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya qanday tasniflanadi ? 5.Investitsiya funksiyasi grafigini chizing va tushuntirib bering. 6.Investitsiya munosabatlari davlat tomonidan qanday qilib tartibga solinadi ? 7.Xorijiy investitsiyalarning mohiyatini yoritib bering va ularni jalb qilinish sabablari tushuntirig. 8.O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar qanay ahamiyat kasb etadi ? 9.Investitsiya faoliyatini qanday moliyalashtirish manbalari mavjud ? 8.O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar qanay ahamiyat kasb etadi ? 9.Investitsiya faoliyatini qanday moliyalashtirish manbalari mavjud ?