XORIJIY INVESTITSIYALARNING IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASHDAGI O‘RNI REJA: Kirish……….……………………………………………………………………3 Xorijiy investitsiyalar nazariyalari, turlari va ulardan foydalanish shakllari ……..5 Iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalardan foydalanish zaruriyati…………….………………………………..…………….13 O'zbekistonga xorijiy investitsiyalarni faol va samarali o'zlashtirishning asosiy shartlari…………………………………………………………….………….…21 Iqtisodiyotga jalb qilingan xorijiy investitsiyalar samaradorligini baholash …...30 Xulosa…………………………………………………….…………….…….…35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………….………...……..…….36 1 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Globallashuv sharoitida xalqaro iqtisodiy munosabatlarda davlatlar o'rtasida investitsiyaviy hamkorlik qilishning roli ortib bormoqda. Jahon mamlakatlarida barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiy o'sish sur'atlari yuqori bo'lgan rivojlanayotgan davlatlarda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar jalb qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. 2000-2016 yillarda jalb qilingan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmi Hindistonda 20 martagacha, Turkiyada 15 marta, Vetnamda 8,9 marta, Kambodjada 8,2 marta, Myanmada 7,2 marta, Panamada 6 marta oshdi. O'z navbatida xorijiy investitsiyalarning yuqori iqtisodiy samarasi natijasida aytilgan davrda ushbu mamlakatlarda o'rtacha iqtisodiy o'sish sur'ati ham baland bo'lib, 6,5- 10,5 foizgacha yetgan. Jahonda toʼgʼridan-toʼgʼri xorijiy investitsiyalar jalb qilish mexanizmini takomillashtirish, ularning istiqbolli tarmoqlarga kirishini ragʼbatlantirish va ulardan samarali foydalanish muammolari boʼyicha ilmiy izlanishlar olib borish kengaymoqda. Chunki oxirgi oʼn yilda jahon iqtisodiyotidagi nobarqarorlik, turli tahdidlarning saqlanib qolayotganligi, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda oʼsish suraʼtlarining pasayishi dunyoda xorijiy investitsiyalar oqimi hajmini tushib ketishiga sabab boʼldi. Mazkur holatlar tanlangan tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilab beradi. Oʼzbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash asosida uning raqobatdoshligini oshirish maqsadida xorijiy investitsiyalar, avvalo toʼgʼridan-toʼgʼri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ustuvor yoʼnalish sifatida tanlangan. Аmmo mamlakatimizda aholi jon boshiga toʼgʼridan-toʼgʼri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish 2016 yilda yuqori iqtisodiy oʼsish surʼatiga ega boʼlgan rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan 4,5 marta, MDH mamlakatlari oʼrtacha koʼrsatkichidan 3 marta kam boʼlgan. Shuning uchun ham 2017-2021 yillarda Oʼzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʼnalishi boʼyicha Harakatlar strategiyasida2 «...etakchi xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta oʼylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanish» ustuvor vazifa sifatida 2 belgilab qoʼyildi. Dissertatsiya ishi muayyan darajada Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida»gi PF-4947- sonli, 2016 yil 26 oktyabrdagi «Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida»gi PF-4853-sonli, 2016 yil 5 oktyabrdagi «Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini taʼminlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida»gi PF-4848- sonli, 2012 yil 10 apreldagi «Toʼgʼridan-toʼgʼri xorijiy investitsiyalarni jalb etishni ragʼbatlantirish borasidagi qoʼshimcha chora tadbirlar toʼgʼrisida»gi PF-4434-sonli Farmonlari va boshqa ushbu sohadagi normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. 3 1.Xorijiy investitsiyalar nazariyalari, turlari va ulardan foydalanish shakllari Jahonda globallashuv va xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuvning kuchayishi natijasida mamlakatlar o'rtasida xalqaro kapital harakati tezlashib bormoqda. Bu esa, o'z navbatida, kapital ko'chishining asosiy shakli bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar bo'yicha ko'plab iqtisodchi olimlarning turli iqtisodiy nazariyalar doirasida o'zlarining yondashuv va qarashlarini ilgari surishlariga turtki bo'lgan. XX asrning 60-yillarida R.Vernon o'zining xalqaro tovar ishlab chiqarish sikli nazariyasida TTXI va xalqaro savdo o'rtasidagi munosabat, tovarning hayotiy sikli kabi muammolarga e'tiborni qaratadi. Muallif xalqaro savdo va xorijiy investitsiyalashning o'zaro ta'siri dinamikasini tadqiq qiladi. Kanadalik iqtisodchi S.Xaymer esa transmilliy kompaniyalar va sust raqobat nazariyasida transmilliy kompaniyalar (TMK) raqobatdoshligi va ularning xalqaro faoliyatini tahlil qilgan1. Xorijiy investorlar uchun chet elga ishlab chiqarish investitsiyalarini kiritish ichki bozorda ishlab chiqarishni tashkil etishdan ko'ra ko'proq xatarlar va harajatlarni keltirib chiqaradi. J.Danning (1981 y.) to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar determinantlarini kompleks tadqiq qilib, o'zining eklektik paradigmasini (OLI modeli) ilgari suradi2.Transmilliy kompaniyalarning xorijiy aktivlari hajmi uch guruh omillar orqali aniqlanadi: xorijiy investorlarning raqobat ustunliklari majmui va tabiati (Ownership-specificadvantaGES, O- ustunliklar); mahalliy omillar va bozorlar majmui va tabiati (Location-specificadvantaGES, L-ustunliklar); internalizatsiyalashuv natijasida kelib chiqadigan ustunliklar (Internationalization-specificadvantaGES, I- ustunliklar). To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya tushunchasi xalqaro darajada.Xalqaro valyuta jamg'armasining 2009 yildagi “To'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi bo'yicha qo'llanma”sining oltinchi nashrida24 va 2008 yildagi Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti “To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyaga namunaviy ta'rifining 4- nashrida qabul qilingan mezonlarga asoslanadi . 1 Hymer, S. H. (1960): “The International Operations of National Firms: A Study of Direct Foreign Investment”. PhD Dissertation. Published posthumously. The MIT Press, 1976. Cambridge, Mass. 2 Dunning, J. H. (1988): “The Eclectic Paradigm of International Production: A restatement and somepossible extensions”, in Journal of International Business Studiesissue 19 (Spring) 4 Ularga ko'ra, to'g'ridanto'g'ri xorijiy investitsiya bu transchegaraviy investitsiyalarning shunday turiki, unda bir iqtisodiyotdagi rezident boshqa iqtisodiyotdagi rezident korxonaga investitsiya kiritishi uning boshqaruvini nazorat qilish yoki unga salmoqli ta'sir ko'rsatish imkoniyatini beradi. Bunda boshqaruvni nazorat qilish uchun korxonaning kamida 50 foiz ovoz berish huquqi, unga salmoqli ta'sir ko'rsatish uchun esa 10-50 foiz ovoz berish huquqi talab qilinadi3. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti ta'rifiga ko'ra, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya bu bir iqtisodiyotdagi rezident korxonaning (to'g'ridan-to'g'ri investor) boshqa iqtisodiyotdagi rezident korxonada(TTXI qabul qiluvchi) davomli manfaatini o'rnatish maqsadini ifodalaydi. Davomli manfaat esa to'g'ridan-to'g'ri investor va TTXI qabul qiluvchi o'rtasidagi uzoq muddatli aloqaning va to'g'ridan-to'g'ri investorning TTXI qabul qiluvchi korxona boshqaruviga salmoqli ta'sirining mavjudligi bilan izohlanadi. Investor va korxona o'rtasidagi bunday munosabat esa investorning korxona boshqaruv ovozining kamida 10 foiz ulushini qo'lga kiritganda yuzaga keladi4. Ba'zi mahalliy iqtisodchilarimiz yondashuvlarida esa to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar deganda, chet el investorlari tomonidan milliy iqtisodiyotdagi tadbirkorlik va boshqa faoliyat sub'ektlariga kiritiladigan moliyaviy, moddiy va nomoddiy ne'matlar va ularga doir huquqlar tushunilib, ular foyda olish yoki uzoq muddatli manfaat ko'rish maqsadini o'zida aks ettiruvchi xalqaro investitsiya kategoriyasi sifatida talqin qilinadi5. Shuningdek, to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar investitsiyalarning boshqa turlaridan o'zining uzoq muddatga mo'ljallanganligi, asosiy vositalarga sarflanishi va mamlakatdagi ishlab chiqarish apparatini yangilanish ko'rsatkichlarini tezlashtirishga qulay imkoniyat tug'dirishi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xo'jalik sub'ektlari muomalaga chiqargan oddiy aktsiyalarning 10% dan ortiq qismini xarid qilgan investorlar ham to'g'ri investitsiyalar 3 Balance of payments and international investment position manual. 6th ed. —Washington, D.C.: International Monetary Fund, 2009. P.100-110. 4 OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition, —Paris, France.: The Organisation for Economic Co-operation and Development, 2008, P.48-49. 5 Обломуродов Н.Н. Тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг назарий асослари ва устувор йўналишлари: Иқтисод фанлари номзоди диссертацияси. – Тошкент: Давлат ва жамият қурилиши академияси, 2008. 143 б 5 xajmining ko'payishiga olib keluvchi iqtisodiy-moliyaviy ko'rsatkich hisoblanadi6. Xorijiy investitsiyalarning mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o'zgartirish va modernizatsiyalashdagi rolini tahlil qilish, investitsiyalarni faol jalb qilish bo'yicha takliflar A.Isadjanov ilmiy tadqiqotlarida ham o'z aksini topgan7. Bizning fikrimizcha, yuqoridagi yondashuvlar asosida to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarga umumiy ravishda va keng qamrovli qilib, “bu muayyan mamlakat iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan xo'jalik yurituvchi birlikning xorijiy boshqa bir mamlakatda ro'yxatdan o'tgan mulkchilik shaklining u yoki bu turiga mansub korxona yoki ishlab chiqaruvchi tashkilot faoliyatiga ishlab chiqarishni yangidan tashkil etish yoki kengaytirish uchun uning nizom jamg'armasining 10% miqdoridan kam bo'lmagan va foyda olish maqsadida yo'naltirilgan moddiy yoki nomoddiy mablag'lardir” deb ta'rif berish maqsadga muvofiqdir. Xalqaro hamkorlik integratsiyasi turi nuqtai nazardan TTXIni gorizontal, vertikal va konglomerativ turlarga ajratish mumkin 8 .Gorizontal TTXI investor tomonidan o'z mamlakatida avvaldan ishlab chiqarib kelgan muayyan turdagi mahsulotlarni xomashyo bosqichidan to iste'molga tayyor bo'lgunicha chet el mamlakatida ishlab chiqarish uchun yo'naltirilgan investitsiyalardir. Vertikal TTXI esa muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlaridagi faoliyat yoki tarmoqlarni investor uchun qulay bo'lgan alohida mamlakatlarga joylashtirish uchun kiritilgan xalqaro investitsiyalardir. Ularning maqsadi chet eldagi xomashyo materiallardan foydalanish, mahsulotlarni tarqatuvchi savdo shahobchalari orqali iste'molchilarga yaqinlashish, yuqori malakali ishchi kuchidan foydalanish kabilardan iborat bo'lishi mumkin. 6 Хайдаров Н.Х. Тўғридан-тўғри инвестициялар имкониятлари// “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали, №1, 2011 й, 4-б. 7 Isadjanov A.A. Uzbekistan - restructuring economy and foreign investment // Журнал «Marco Polo magazine». Italy, Venezia 2000. № 3 8 Caves, Richard E. (1971), International corporations: The industrial economics of foreign investment, Economica 38 (149), 1-27. 6 Konglomerativ TTXI esa o'z ichiga gorizontal va vertikal TTXI qamrab oladi. Masalan amerikalik avtomobil ishlab chiqaruvchi o'z mahsulotini to'liq yaponiya bozorida ishlab chiqarishni tashkil etsa va bu jarayon mazkur mamlakatda avtomobil ehtiyot qismlarini ham ishlab chiqarish, yangi ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni ta'minlovchi savdo shahobchalarini barpo etish bilan birga yuz bersa, ushbu iqtisodiy faoliyatga yo'naltirilgan investitsiyalar konglomerativ xarakterga ega bo'ladi. Retsipiyent mamlakat iqtisodiyoti xususiyati nuqtai nazardan esa TTXIni import o'rnini bosuvchi, eksportni rag'batlantiruvchi va davlat tashabbusi ostidagi turlarga ajratish mumkin9. Import o'rnini bosuvchi investitsiyalar muayyan mamlakatda ushbu mamlakat avval import qilgan mahsulotlar ishlab chiqarish uchun kiritilgan resurslar hisoblanadi. Eksportni rag'batlantiruvchi TTXI esa retsipiyent mamlakatning investor mamlakat va TMK filiallari joylashgan mamlakatlarga xomashyo materiallar va oraliq mahsulotlar eksportini rag'batlantiradi. Davlat tashabbusi ostidagi xalqaro investitsiyalar turiga esa hukumat to'lov balansidagi kamomadni yo'qotish maqsadida xorijiy investorlarga turli imtiyozlar taklif qilish jarayonida jalb qilingan investitsiyalar kiradi. TTXIni, shuningdek, egallovchi (expansionary) va himoyaviy (defensive) xarakterdagi turlarga ajratish mumkin. Egallovchi xalqaro investitsiyalar retsipiyent mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya kiritayotgan firma ustunliklaridan foydalanish orqali mazkur mamlakat iste'mol bozorini egallashni ko'zda tutadi. Himoyaviy xarakterdagi investitsiyalar esa qabul qiluvchi mamlakatda mavjud arzon ishchi kuchi yoki xomashyodan foydalanib ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishni va shu orqali mahsulot tannarxini pasaytirib, xalqaro bozordagi kuchli raqobatdan saqlanishni maqsad qilib qo'yadi10. TTXI korxona va firmalarning chet el bozorlariga kirib borishi uchun eng qulay usullardan biri hisoblanadi. Ular uch xil shaklga ega bo'lishi mumkin: ishlab chiqarishni yangidan tashkil etishni nazarda tutuvchi grinfild investitsiyalar, transchegaraviy birlashish va o'zlashtirishlar 9 Moosa, I. A. (2002), Foreign Direct Investment: Theory, Evidence and Practice, Palgrave Macmillan. 10 Chen, C. (1999), “The impact of FDI and trade”, in Y.Wu (ed.), Foreign direct investment and Economic Growth in Chine, Cheltenham, UK and Northampton, MA, USA: Edward Elgar Publishing, pp. 71-99. 7 (M&As) va qo'shma korxonalar11. Grinfild investitsiyalar investor firma retsipiyent mamlakat hududida yangi ishlab chiqarish faoliyatini boshlashi bilan amalga oshiriladi. Agar xorijiy investor yangi korxona ochmasdan mavjud korxonani sotib olib, undagi ishlab chiqarish texnika va texnologiyasini, ishchilarini va butun jarayonni deyarli butunlay yangilasa, bunday TTXI “braunfild investitsiyalar” deyiladi. Bunday TTXI turi asosan o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida ko'p kuzatilgan12. TTXIning korxonalarning xalqaro darajada o'zaro birlashishi va yutib yuborishi(M&As) natijasida kelib chiqadi. TTXIning bu turi xorijiy investorlar uchun grinfild investitsiyalarga qaraganda bir qancha ustunliklarga ega bo'lishi mumkin. Masalan, muvaffaqiyatsizlikka uchragan investitsiya loyihalari odatda investor uchun arzonga tushadi va investorning bozorga qisqa muddatda kirib olishini ta'minlaydi. Firmalarning o'zaro birlashishi yoki singib ketishiga bir-birining maxsus ustunliklaridan foydalanish va masshtab iqtisodi orqali jahon bozorida yuqori raqobatbardoshlikka erishish maqsadi rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Korxonaning grinfild investitsiyalari yoki birlashish va singib ketish yo'lidan birini tanlashi uning o'z imkoniyatlari, retsipiyent mamlakat va tarmoq xususiyatlariga bog'liq (UNCTAD, 2000). Masalan, ilmiy-texnik salohiyati pastroq bo'lgan korxonalar ilg'or texnologiyali korxonalarga qaraganda birlashish va singib ketishga moyil bo'ladilar. Chuqur diversifikatsiyalashgan firmalar va yirik transmilliy kompaniyalar ham birlashish va singib ketish yo'lini ma'qulroq ko'radilar. Investor va retsipiyent mamlakat o'rtasidagi madaniy va iqtisodiy farqlanishning kattaligi birlashish va singib ketish tendentsiyalarini kamaytiradi. TTXIni qo'shma korxonalar tashkil etib olib kirish esa quyidagi sabablarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin: xorijiy investor uchun grinfild investitsiyalarni amalga oshirish serharajat yoki yuqori tavakkalchilikka ega bo'lishi mumkin; birlashtirilgan resurs va imkoniyatlarning mavjudligi. 11 Dunning, J. (1993). Multinational Enterprises and the Global Economy. Harlow: Addison-Wesley. 12 Meyer K. and Estrin S.(1998), “Entry Mode Choice in Emerging Markets: Greenfield, Acquisition, and Brownfield”, Working Paper No. 18, Center for East European Studies, Copenhagen Business School, Denmark 8 Xorijiy bozordagi korxonani sotib olish orqali TTXIni olib kirish shakli esa ko'pincha quyidagi holatlarda amalga oshiriladi: sotib olinayotgan korxona asosan sanoatlashgan ilg'or korxona bo'ladi; o'zlashtirilayotgan mahalliy korxona yirik bozor ulushiga, yuqori tovar belgisi obro'siga va yaxshi rivojlangan sotish tarmoqlariga ega bo'ladi. TTXIni ularni rag'batlantiruvchi omillar bo'yicha resurs, bozor, samara va strategik vosita izlovchi turlarga bo'linishi J.Danning nazariyalariga asoslanadi. Ko'pchilik rivojlanayotgan va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlarida TTXI asosan resurs izlovchi xarakterga ega bo'ladi. Bu turdagi investitsiyalar uchun rag'batlantiruvchi omillar sifatida retsipiyent mamlakatlarning xomashyo va mehnat resurslariga boyligini keltirish mumkin. Ushbu mamlakatlarda neft, gaz, mineral moddalar, metallar kabi tabiiy boyliklarning ko'pligi va arzonligi hamda arzon ishchi kuchining mavjudligi resurs izlovchi investitsiyalar jalb qilishni rag'batlantiradi. Bunday turdagi investitsiyalash natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa asosan eksport qilinadi. Bunda resurs izlovchi investorlarning 3 ta turini ajratib ko'rsatish mumkin: a) tabiiy resurslar izlovchi (xomashyo materiallari va qishloq xo'jalik mahsulotlari); b) arzon, intiluvchan, malakasiz va yarim malakali ishchi kuchini izlovchi; v) texnologiya imkoniyatlari, menejment, marketing va yuqori tashkilotchilik salohiyatini izlovchi investorlar13. Bozor izlovchi TTXI esa muayyan mamlakat yoki mintaqa iste'mol bozorlarini egallashni maqsad qilib qo'yadi. Bu turdagi investitsiyalar kirituvchi korxonalar odatda o'z mahsulotlariga bo'lgan joriy yoki kelgusi talabga javoban uy xo'jaliklari uchun zarur iste'mol va sanoat mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Ba'zi holatlarda butlovchi yoki oraliq mahsulot korxonalari o'z mijozlari ketidan chet elga ergashadilar va bozor izlovchi TTXIni vujudga keltiradilar. Masalan, avtomobil ehtiyot qismlari ishlab chiqaruvchi korxona avtomobil ishlab chiqaruvchi ketidan ergashadi. Bozor izlovchi TTXI ko'pincha himoyalovchi harakterga ega bo'lib, korxonalar tomonidan qabul qiluvchi mamlakatdagi import to'siqlarini aylanib o'tish 13 Dunning, J.H. (1993) Multinational Enterprises and the Global Economy. Harlow, Essex: Addison –Wesley Publication Company. P.57. 9 maqsadida amalga oshiriladi. Bu turdagi investitsiyalar olib kiruvchi investor uchun retsipiyent mamlakatdagi liberal savdo siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Kompaniyalarning bozor izlovchi TTXIni amalga oshirishlariga xorijiy mamlakatdagi bozor hajmi va uning o'sishinining kutilishidan tashqari to'rtta asosiy omil ta'sir ko'rsatadi: a) firmaning ta'minotchilari yoki mijozlari xorijiy mamlakatlarga ko'chishi yoki kengayishi mumkin va bu holatda firma bozorni qo'ldan bermaslik uchun ular orqasidan ergashadi; b) kompaniya ishlab chiqarayotgan mahsulotini xorijiy bozordagi mahalliy xususiyatlarga moslashtirishi kerak bo'ladi va bunga erishish uchun esa mazkur bozorda ishlab chiqarishni tashkil qilish, ya'ni TTXI kiritish talab qilinadi; v) muayyan iqtisodiyot bozorini uzoq masofadan ta'minlashdan ko'ra unga qo'shni mamlakatlar yoki uning hududidagi imkoniyatlardan foydalanish ishlab chiqarish va transaktsiya xarajatlarini tejaydi; g) korxona o'z strategiyasining bir qismi sifatida raqobatchilari faoliyat ko'rsatadigan ilg'or xorijiy bozorlarda bevosita o'zlari mavjud bo'lishni kerakli deb hisoblaydi. Samara izlovchi TTXI xarajatlar past bo'lgan retsipiyent mamlakatdagi arzonchilikdan foydalanish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi esa investor korxonalar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, kredit karta kompaniyasining AQShlik mijozlar uchun Hindistonda chaqiruv (qo'ng'iroq qilish) markazini ochishi ishchilar uchun xarajatlarni kamaytiradi va samara izlovchi TTXI sifatida e'tirof etiladi. Samara izlovchi TTXIni rag'batlantiruvchi kuch bu korxonalarning geografik tarqoq joylashgan operatsiyalarni o'z ishlab chiqarishi, mahsulotlarini tarqatishi va marketing faoliyatini oqilona tashkil qilish orqali amalga oshirishga bo'lgan intilishidir. Iqtisodiy faoliyatni bunday optimallashtirish mamlakatlar o'rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari o'rtasidagi farqlar hamda ularning miqdor va sifat jihatdan o'zaro farqlanishiga asoslanadi. Strategik vosita izlovchi TTXI qachon korxonalar o'zlarining uzoq muddatli strategik maqsadlarini amalga oshirish uchun xorijiy mamlakatga investitsiya kiritganda yuzaga keladi. Masalan, o'zaro manfaatli ilmiy tadqiqot va konstruktorlik ishlarini hamkorlikda amalga oshirish uchun transmilliy korxona chet el mamlakatidagi boshqa korxona bilan birlashma shakllantirishi mumkin. 10 TTXIni kiritishning turli shakllariga ta'sir ko'rsatuvchi omillarni ekonometrik baholash bo'yicha amalga oshirilgan tadqiqot natijasiga ko'ra ishlab chiqaruvchi sub'ektlarda samaradorlik oshgani sari ular to'liq o'zlari egalik qila oladigan grinfild investitsiyalar kiritishga moyil bo'lib boradilar . Aytib o'tilgan TTXI turlari bo'yicha endilikda iqtisodiyotimizga davlat tashabbusi ostida jalb qilinayotgan asosan resurs va bozor izlovchi xususiyatiga ega bo'lgan chet el investitsiyalarini import o'rnini bosuvchi va eksportni rag'batlantiruvchi, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishni ko'zlovchi, mahsulotlarni xomashyo bosqichidan to iste'molga tayyor bo'lgunicha ishlab chiqaruvchi investitsiya turlari bilan boyitish maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, iqtisodiyotning xomashyoga bog'liqlik darajasini kamaytirishni, ularni qayta ishlash darajasini esa oshirishni, ishlab chiqarishni tarkibiy jihatdan o'zgartirish va diversifikatsiyalashni va tashqi savdoning faollashuvini ta'minlaydi. Jahonda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar jalb qilish mexanizmini takomillashtirish, ularning istiqbolli tarmoqlarga kirishini rag'batlantirish va ulardan samarali foydalanish muammolari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borish kengaymoqda. Chunki oxirgi o'n yilda jahon iqtisodiyotidagi nobarqarorlik, turli tahdidlarning saqlanib qolayotganligi, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda o'sish sura'tlarining pasayishi dunyoda xorijiy investitsiyalar oqimi hajmini tushib ketishiga sabab bo'ldi. Mazkur holatlar tanlangan tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilab beradi. 11 2.Iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalardan foydalanish zaruriyati To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning samaradorligi ularning iqtisodiyotga bevosita va bilvosita ta’sirlarining xarakteri bilan izohlanadi. Boshqacha aytganda, TTXIning iqtisodiyotga va uning rivojlanishiga ijobiy ta’sirining darajasi ularning samaradorligini ifodalaydi. TTXIning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha ko‘p iqtisodchi olimlar empirik tadqiqotlar olib borganlar. Masalan, J.X.Danning xorijiy investitsiyalarning resipient mamlakat iqtisodiyoti raqobat ustunliklariga resurslar, tadbirkorlik, samaradorlik, soliqlar, to‘lov balansi, iqtisodiy integratsiyalashuv, siyosiy, ijtimoiy va madaniy yo‘nalishlarda o‘z ijobiy ta’sirini ko‘rsatish mexanizmini keng ko‘lamda yoritib bergan. Shuningdek, xorijiy investitsiyalar texnologiya va bilimning uzatilishi va tarqalishiga, bozor tuzilmasi va raqobatga, hamda resipient mamlakatning tashqi savdosiga ham o‘z ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi14. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, xorijiy investitsiyalarni ko‘r-ko‘rona jalb qilish har doim ham iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Qachonki iqtisodiyotda texnologiya transfertlari ishchilar malakasini oshirish va yangi bilimlarni egallash, zamonaviy boshqaruv va tashkiliy usullarni o‘rgatish orqali qabul qiluvchi mamlakat bilim zaxirasini oshirsagina TTXIning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’siri kuzatiladi42. Ushbu holatda texnologiya tranfertini harakatga keltiruvchi TTXI mamlakat iqtisodiy o‘sishiga ichki investitsiyalardan ko‘ra ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi15. Bizning fikrimizga ko‘ra, TTXI nafaqat investitsiya qabul qilayotgan firmalar samaradorligini, balki texnologiyaning tarqalishi natijasida resipient mamlakatdagi boshqa barcha firmalar samaradorligini ham oshirishga turtki bo‘ladi. Buning sababi esa mahalliy mamlakat investorlari ega bo‘lmagan texnologiyalar va bilimlarni TTXI orqali mamlakatga olib kelish mumkin va bu albatta iqtisodiyot samaradorligini oshirishga 14Blomstrom M., Kokko A. How Foreign Investment Affects Host Counties. Policy Research Working Paper № 1745, March 1997. P. 44 15 De Mello, L., Jr. (1999). “Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and Panel Data,” Oxford Economic Papers 51 (1), January. 12 xizmat qiladi. Shuningdek, xorijiy investorlar jahon bozorida faoliyat ko‘rsatganlari bois chet el investitsiyalari resipient mamlakatda yo‘q bo‘lgan zamonaviy tajriba va yuqori malakani ham ushbu mamlakatga taqdim etadi. O‘zbek olimlari ham mahalliy investitsiyalarning barchasini rivojlantirish bilan birga iqtisodiyot tarmoqlariga xorijiy investitsiya resurslaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya turini jalb qilishga asosiy e’tiborni qaratish lozimligini asoslaydilar. Chunki xorijiy investitsiyalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya turlarini jalb qilishni rag‘batlantirish iqtisodiyotda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish, zamonaviy texnika va texnologiyaga ega bo‘lish, eksport salohiyatini oshirish, soliq tushumini oshirish imkonini beradi 16 . TTXIdan ko‘riladigan manfaatlar qatoriga kapital kirib kelishi oqibatida uni qabul qilayotgan mamlakatlar to‘lov balansining yaxshilanishini ham kiritish mumkin. Chunki investitsiyalarning bunday turi qarz paydo qilmaydigan va ishlab chiqarish manfaatlariga qaratilganligi tufayli mamlakatga joriy to‘lov balansi taqchilligini moliyalashtirish yoki xalqaro qarzlar bo‘yicha foizlarni bemalol to‘lash imkonini beradi17. A.Isadjanov ham o‘z tadqiqotlarida xorijiy investitsiyalarni mamlakatimizga faol jalb qilishda xalqaro iqtisodiy integratsiyani ta’minlash va jahon mamlkatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha ilmiy takliflar bergan18. Xorijiy investitsiyalarning mamlakatga faol va keng ko‘lamda jalb qilinishi har doim ham iqtisodiyotga kutilgan ijobiy ta’sir va samaralarni bermasligi mumkin. Xususan, ba’zi ko‘p sonli mamlakatlar guruhi kesimi bo‘yicha o‘tkazilgan makroiqtisodiy tadqiqotlarga ko‘ra, TTXI iqtisodiy o‘sishga muayyan shart-sharoitlar va talablar bajarilganda o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, mamlakat TTXIning ijobiy ta’siridan foydalana olish uchun yetarli darajada boy bo‘lishi kerak, ya’ni muayyan iqtisodiyot uchun o‘ziga xos eng kam daromad chegarasi mavjud bo‘lib, agar mamlakatdagi aholi jon boshiga to‘g‘ri 16Ҳайдаров Н.Х. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар инвестицион фаолиятидаги молиясолиқ муносабатларини такомиллаштириш масалалари (хорижий инвестицияли корхоналар мисолида), иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация, 2003 й., 255-бет. 17 Холтаев Ж.Т. Иқтисодий ўсишда инвестициянинг аҳамияти// Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси. - Тошкент, 2000. - №7. –Б. 41. 18 Исаджанов А.А. Узбекистан: потенциал инвестиционного сотрудничества // Журнал «Иностранные инвестиции в Республике Узбекистан». 2008. № 1 13 keluvchi daromad ushbu chegaradan oshsa, u TTXIning ijobiy ta’sirlaridan foydalana oladi19. Chunki muayyan daromad darajasiga ega bo‘lgan mamlakat aholisigina yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish va shu orqali TTXI keltirishi mumkin bo‘lgan samaralardan foydalana olish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Shuningdek, TTXI moliya bozorlari yetarli darajada rivojlangan48 hamda iqtisodiyotda savdo erkin yoki ochiq bo‘lgan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda ijobiy ta’siri kuchli bo‘lgan20. Aytish mumkinki, TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’sirini ma’qullash bo‘yicha barcha iqtisodchilarning fikri bir xil emas. Makroiqtisodiy yo‘nalishda olib borilgan tadqiqotlar asosan TTXI va iqtisodiy o‘sish o‘rtasida ijobiy ta’sir borligini tasdiqlagan bo‘lsa-da, mikroiqtisodiy yo‘nalishdagi ayrim tadqiqotlar TTXIning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini ijobiy baholamaydilar. 1950-60 yillarda TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’sirlarini rad etuvchi fikrlar tarqala boshladi va hozir ham bir qancha korxona va tarmoq darajasidagi tadqiqotlar TTXIning ijobiy ta’sirlarini rad etadi. Ularga ko‘ra, salbiy ta’sirlar absorbsion salohiyatning pastligi, ichki investitsiyalarning siqib chiqarilishi, tashqi bozorda zaiflik va unga bog‘liqlik, foydaning olib chiqib ketilishi natijasida to‘lov balansining yomonlashuvi, mahalliy firmalarning xorijiy korxonalar bilan raqobatga kirisha olmasligi, xorijiy firmalar tomonidan bozorning egallanishi kabilarda namoyon bo‘ladi. Xorijiy investitsiyalarning mamlakat ichki investitsiyalarini siqib chiqarishi mumkinligiga bog‘liq salbiy ta’sirlari haqidagi qarashlar ham bir qancha adabiyotlarda o‘z aksini topgan. S.Xaymer (1960) va R.Keyvslarning (1971) sanoatni tashkillashtirish nazariyasiga (industrial organization theory) ko‘ra, TTXI transmilliy korporatsiyalarning qabul qiluvchi mamlakatlar mahalliy korxonalari ustidan monopol kuchga erishishiga yo‘naltirilgan qat’iy strategiyasi natijasida kelib chiqadi. TMKning ilg‘or texnologiya, zamonaviy boshqaruv va nou-xauga egaligi, savdo harajatlarining minimallashgani kabi afzalliklari TTXI qabul qiluvchi mamlakatga kirib keladi va keyinchalik bozorning 19 Blomstrom, M., Lipsey, R.E. and Zejan, M. (1994). “What Explains Growth in Developing countries?”. NBER Discussion Paper 1924. 20 Alfaro, Laura, Chanda Areendam, Sebnem Kalemli-Ozcan, and Sayek Selin. (2003). FDI and Economic Growth: The Role of Local Financial Markets. Journal of International Economics 61, no.1 (October): 512-33 14 internalizatsiyalashuvi va mahalliy bozor muhiti ta’sirida yanada kuchayadi 21. Ushbu yirik kompaniyalar qabul qiluvchi mamlakatdagi muayyan tarmoqda ishlab chiqarish omillarini nazorat qilishi va ushbu mamlakat hukumati taklif qilgan soliq imtiyozlari natijasida mahalliy korxonalarga qaraganda ko‘proq raqobat ustunligiga ega bo‘ladi. Oxir-oqibatda esa ular o‘z raqobat ustunligi tufayli mahalliy korxonalarni bozordan siqib chiqarishlari mumkin. Ushbu fikrlarni asoslovchi empirik tadqiqotlarni E.Braunshteyn va G.Epshteyn53 (2002) hamda Y.Xuang54 (2003) ilmiy ishlarida ham topish mumkin. Jumladan, Braunshteyn va Epshteyn Xitoyda 1986-1999 yillarni qamrab oluvchi provinsiya darajasidagi panel ma’lumotlari asosida regressiya modelini qo‘llab, bu mamlakatda TTXI ichki investitsiyalarni siqib chiqarganligi haqida xulosaga keldi. Ularning ta’kidlashicha, Xitoy provitsiyalari o‘rtasida TTXIni jalb qilishga bo‘lgan kuchli raqobat ularni soliqlarni pasaytirish, tabiat muhofazasi, ish haqi va ish sharoitlari bo‘yicha talablarni yumshatishga majbur qildi. Bu esa TTXIning ijobiy ta’sirlarini kamaytirdi. Xitoyda ichki korxonalarga nisbatan xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonlarga ko‘proq imtiyozlar berish siyosati yuritilgani uchun xitoylik ishlab chiqaruvchilar xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar ochishga rag‘batlantirildilar 22. Keng imtiyozlar va hatto mahalliy kamyob resurslardan foydalanishda raqobat ustunligiga ega bo‘lgan ushbu qo‘shma korxonalar oxir-oqibatda ichki investitsiyalarni siqib chiqara boshlagan. Keyinchalik TTXIning iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirini ta’minlashda alohida va maxsus shart-sharoitlar yaratish zaruriyati tadqiq qilina boshlandi. Yuqorida ta’kidlaganidek, M.Blomstrom (1994) TTXIning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’siri qachonki mamlakat yetarlicha boy bo‘lgandagina kuzatilishini aytib o‘tadi. Ammo M.Sarkovik va R.Levin (2002) jon boshiga to‘g‘ri keluvchi daromad va TTXI o‘rtasidagi bog‘liqlik muayyan davrdagina mavjud bo‘ladi, deya ushbu fikrni rad etadi. Shuningdek, ular Alfaroning (2007) TTXI moliya bozorlari yetarlicha rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi haqida xulosasini TTXI iqtisodiy o‘sishga 21 Huang, Y. (2003). ‘One Country, Two Systems: Foreign-invested Enterprises and Domestic Firms in China’. China Economic Review, 14: 404-16 22 Huang, Y. (1998). FDI in China: An Asian Perspective. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. 15 ekzogen ta’sir ko‘rsatmaganligi sababli moliya tizimi rivojlangan mamlakatlarda noo‘rin ekanligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, M.Sarkovik va R.Levin (2002) V.Balasubramanyamning (1996) TTXIning ijobiy ta’siriga erishishda savdoning erkinligini asosiy shart sifatida qo‘yganligi haqidagi fikriga ham raddiya bildiradi23. Aytilganlardan ko‘rish mumkinki, chet el investitsiyalarining iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’siri bilan birga ularning ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlari bo‘yicha ham mavjud adabiyotlarda turli yondashuvlar berilgan. Umuman olganda, TTXIning iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirini yoqlovchi iqtisodchilar fikricha, TTXI xorijiy texnologiya, nou-xau va zamonaviy boshqauv usullari orqali iqtisodiyotni modernizatsiyalash va texnologik o‘zgarishga olib kelsa, bu fikrga qarshi bo‘lgan iqtisodchilar esa TTXI mamlakatda ichki investitsiyalarni siqib chiqaradi, tashqi bozorga bog‘liqlik va tobelikni keltirib chiqaradi, ichki firmalarni raqobatda sindiradi va absorbsion salohiyatning pastligi tufayli ichki bozor xorijiy investorlar qo‘liga o‘ta boshlaydi, deya o‘z fikrlarini ma’qullaydilar. Ammo ushbu fikrlar barcha mamlakatlar uchun birdek to‘liq haqiqatni ifodalamaydi. Chunki o‘tkazilgan tadqiqotlar xatolik darajasini, barcha mamlakat va tarmoqlarning alohida o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq qamray olmaydi. Natijada 2000-yillardan boshlab mamlakatga xorijiy investitsiyalarni nafaqat faol jalb qilish, balki ularning iqtisodiy samarasini oshirishda va ijobiy ta’sirini ta’minlashda muhim bo‘lgan omillarni aniqlashga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar ham paydo bo‘la boshladi. Markusen va Ruzerford (2004) empirik tadqiqotlar, kuzatuvlar va so‘rovnomalar orqali iqtisodiyotga TTXI jalb qilish har doim ham samaradorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmasligini asoslab, TTXI ijobiy ta’sirlariga erishish uchun iqtisodiyot muayyan o‘zlashtirish darajasiga ega bo‘lishi, ya’ni inson kapitali, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma, qonunchilik kabi masalalar bo‘yicha o‘ziga mos muhitni shakllantira olishi kerakligini ko‘rsatib beradi 24 . Shuningdek, TTXIning iqtisodiyotga ijobiy ta’siri iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi, uning tarmoq va sanoat bo‘yicha tarkibiy 23 Balasubramanyam, V. N., Mohammed Salisu and Dabid Sapsford. (1996). Foreign Direct Investment and Growth in EP and IS countries. Economic Journal 106, no.434 (January): 92-105. 24 Markusen and Rutherford (2004) ‘Learning on the Quick and Cheap: Gains from Trade Through imported Expertise’. CEPR Discussion Paper No.4504 16 tuzilishi, TTXIning tarmoqlarga taqsimlanish nisbatlariga ham bog‘liq bo‘lishi adabiyotlarda o‘z aksini topgan25. TTXI ta’siri qabul qiluvchi mintaqaning absorbsion salohiyati va innovatsiyalarni ta’minlovchi omillarning mavjudligiga bog‘liq. Masalan, Xitoyning yuqori bilimli va malakali ishchi kuchi ko‘p, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari olib borilayotgan, nufuzli universitetlar va ilmiy-tadqiqot institutlari joylashgan qirg‘oq hududlarida TTXI innovatsiya salohiyati va unumdorligiga salmoqli ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Xitoyning markaziy hududlarida esa TTXIning innovatsiyalarni rag‘batlantiruvchi ta’siri ko‘rinmagan. Bunga TTXI turi va sifati hamda absorbsion salohiyatning pastligi sabab bo‘lishi mumkin26. S. Xiratuka (2008) boshchiligidagi ishchi guruh 1990-2005 yillarda Braziliyaga kiruvchi TTXIlarning keskin o‘sishini kuzatdi va ularning unumdorlikka ta’sirini empirik tahlil qildi. Bunda, xorijiy investitsiyalarning Braziliya iqtisodiyotiga ijobiy ta’sirining past bo‘lishi strategik yoki alohida tanlangan tarmoq bo‘yicha maxsus siyosatlarning olib borilmagani, yuqori texnologik faoliyatlarning rag‘batlantirilmaganligi va faqatgina TTXIlarga yoki chet el korxonalariga cheklovlarni olib tashlash maqsadinigina ko‘zlovchi siyosatning olib borilganligi bilan izohlangan27. Investitsiyalar, shu jumladan, xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha fikrlar bir qancha mahalliy iqtisodchi olimlarimiz asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Masalan, iqtisodchi N.N.Oblomuradov TTXIning iqtisodiyotga ta’sirini mahalliy jamg‘armalarning investitsiya faoliyatiga yo‘naltirilishi, mehnat va kapital samaradorligini oshiradigan boshqaruv, marketing va ilg‘or texnologiyalar orqali tushuntiradi. A.M.Sodiqov o‘z ilmiy asarida mamlakatimiz mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda tabiiy-iqtisodiy, ishlab chiqarish, ijtimoiy-demografik salohiyatiga bog‘liq bo‘lgan ularning investitsion faolligining rolini alohida asoslab bergan. 25 Caste Jon and Worz (2006) ‘Good or Bad? The influence of FDI on Output Growth: An industry-level analysis’. wiiw Working Paper No.38, Vienna. 26 Xiaolan Fu, ‘Foreign Direct Investment, Absorptive Capacity and Regional Innovation Capabilities: Evidence from China’, Abstract, Department of International Development University of Oxford October 2007 27 Celio Hiratuka ‘Foreign Direct Investment and Transnational Corporations in Brazil: Recent Trends and Impacts on Economic Development’ Working Group on Development and Environment in the Americas, April 2008 17 Sh.X.Nazarov ham iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda investitsiyalarning rolini izohlab, mintaqalarning raqobat ustunliklarini aniqlab beruvchi ichki manbalardan biri sifatida investitsion faollik darajasini keltiradi. Yuqorida keltirilgan xorijiy va mahalliy olimlar tadqiqotlari natijalarini umumlashtirib shunday xulosa qilish mumkinki, chet el investitsiyalarini jalb qilishga ko‘r-ko‘rona keng imtiyoz va afzalliklar berilishining o‘zi ulardan kutilayotgan iqtisodiy samaraga erishishni ta’minlab bera olmaydi. Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasiga erishish uchun esa mamlakat iqtisodiyotida muayyan shartsharoitlarni ta’minlash va maxsus investitsiya islohotlarini amalga oshirish talab qilinadi. Shuning uchun, mamlakatimiz iqtisodiyotiga o‘zlashtirilayotgan xorijiy investitsiyalarni nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatdan ham tahlil qilish, ularning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini baholash va shu asosda chet el investitsiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirishning o‘ziga xos talablarini aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. 18 3.O'zbekistonga xorijiy investitsiyalarni faol va samarali o'zlashtirishning asosiy shartlari Hisob-kitoblar hozirgi sharoitda mamlakatimiz iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalardan samarali foydalanishda bir qancha ustuvor yo‘nalishlarda kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq ekanligini ko‘rsatdi. Bunda, ayniqsa, xorijiy investitsiyalar bilan bog‘liq normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, davlat institutlari sifatini oshirish, erkin iqtisodiy zonalar faoliyati samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, ishchi kuchidan oqilona foydalanishni tashkil etish lozim. Shuningdek, bank tizimi infratuzilmasini rivojlantirish, korporativ boshqaruvni tubdan isloh qilish, tashqi savdoni erkinlashtirish muhim ahamiyatga ega. Investitsiya faoliyatini tartibga soluvchi normativ-huquqiy baza va qonunchilikni takomillashtirish. Iqtisodiyotimizda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardan foydalanish borasida huquqiy normalarni yanada takomillashtirish o‘z yechimini kutayotgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi 28 . Investitsiya faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tushunchasiga ta’rif berilmagan, uning portfel investitsiyalardan farqini ko‘rsatuvchi chegaraviy mezonlar ham hech bir qonun yoki qonun osti hujjatida aks etmagan. Faqatgina Soliq kodeksi va ba’zi nizomlarda29 to‘g‘ridan-to‘g‘ri xususiy xorijiy investitsiyalar deyilganda chet el davlatining fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar va O‘zbekiston Respublikasining doimiy ravishda chet elda yashovchi fuqarolari bo‘lgan jismoniy shaxslar, shuningdek, chet ellik nodavlat yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar tushunilishi aytib o‘tilgan. Lekin, bu qisqa ta’rif TTXIning to‘liq mohiyatini va boshqa investitsiya turlaridan aniq farqini ochib bera olmaydi. Bu esa ushbu investitsiyalarni 28 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947 сонли Фармони билан тасдиқланган Давлат дастурининг 184-бандида «Хорижий инвестициялар тўғрисида»ги, «Хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чоралари ва кафолатлари тўғрисида»ги, «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги қонунларни танқидий таҳлил қилиш асосида янги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилган. 29 “Тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестициялар учун солиқ имтиёзларини қўллаш тартиби тўғрисида” Низомнинг 3-моддаси 19 hisobga olishda mavhumlik va chalkashliklarni keltirib chiqarishi hamda jahonda qabul qilingan umumiy mezonlardan chetga chiqishga olib kelishi mumkin. Yurtimizda filial tashkil qilish va uning faoliyatini aniq tartibga soluvchi nizomlar yoki normalarning to‘liq shakllantirilmaganligi ko‘p xorij kompaniyalarining iqtisodiyotimizda o‘z bo‘linmalarini MChJ yoki vakolatxona shaklida ochish bilan cheklanib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday ekan, mamlakatimizda xorijiy korxonalarning investitsiya kiritish imkoniyatlarini kengaytirish uchun vakolatxonaga qaraganda kengroq faoliyat erkinligini beradigan filial ochish va uning faoliyatini aniq tartibga soluvchi huquqiy normalarni ishlab chiqish qonunchilikni takomillashtirishdagi muhim vazifalardan hisoblanadi30. Mamlakatimizda chuqur institutsional o‘zgarishlar orqali investitsiyalarni boshqarishda davlat institutlari sifatini oshirish. Mamlakatda tabiiy-mineral resurslarning mavjudligi o‘z-o‘zidan xorijiy investitsiyalarning barqaror oqimini, ayniqsa, iqtisodiyotning noxomashyo sektoriga kafolatlay olmaydi. Bunda davlat institutlarining samaradorligi, bank sektorining rivojlanganligi, iqtisodiyotning erkinligi, makroiqtisodiy barqarorlikning yuqori darajasi kabi omillar muhim rol o‘ynaydi. Hozirda jahon iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan zamonaviy davlat boshqaruvi usullari avvalgi an’anaviy boshqaruv usullaridan o‘zining tuzilma va jarayonlarning soddaligi, tarkibiy elementlarning moslashuvchanligi va mustaqilligi, jarayonlarni xarajatlar asosida emas, balki natijalar asosida baholash buyruqbozlikdan voz kechish, moddiy resurslardan ko‘ra inson omili resurslariga ko‘proq urg‘u berish, tashqi omillarni ham hisobga olish, iste’molchilarga asosiy e’tiborni qaratish kabi o‘ziga xos tamoyillari bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda ham investitsiyalarni davlat tomonidan boshqarishda boshqaruv xizmatchilarini rag‘batlantirishni kuchaytirish, ularni qayta tayyorlash va malakasini oshirish, davlat xodimlari faoliyati samaradorligini baholashning aniq mezonlari va ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish, chet el kapitalini jalb qilishda tuman va viloyat 30 Ўзбекистонда чет эл юридик шахсларининг ваколатхоналарини рўйхатдан ўтказиш Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестиция ва садо вазирлигида Вазирлар Маҳкамасининг 410 – сонли Қарори (23.10. 2000 й.) билан тасдиқланган “Хорижий тижорат ташкилотларнинг Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги ваколатхоналарини аккредитация қилиш тартиби ва уларнинг фаолияти тўғрисида низом” асосида олиб борилади. 20 hokimliklari salohiyati, institutlari va vakolatlarini kengaytirish, davlat, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati manfaatlari o‘rtasida oqilona muvozanatni ta’minlash bo‘yicha chora- tadbirlarni amalga oshirish darkor. Endilikda hokimliklar hududiy investitsiya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning o‘rta va uzoq muddatli tasdiqlangan dasturlariga kiritilgan yirik investitsiya loyihalarini bajarishda ko‘maklashish, mintaqaviy investitsiya dasturlarini amalga oshirishga xorijiy investorlarni jalb etish bo‘yicha faol ish olib bormoqdalar. Mamlakatimizda mahalliy boshqaruv organlariga berilgan hududiy investitsiya dasturlari doirasida ham chet el investitsiyalarini faol va keng ko‘lamda jalb qilish bo‘yicha vakolatlarning kengaytirib borilishi ushbu soha bo‘yicha hududlar o‘rtasida raqobatni uyg‘otish va ularning faol harakatini ta’minlab beradi. Iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar samaradorligini oshirishda davlat organlarining o‘zaro faoliyati tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilg‘or bozor mexanizmlarini (investitsiya agentliklarini tuzish, injiniring komnaniyalari va loyiha institutlarini rivojlantirish) joriy qilish, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini takomillashtirish, mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarini kengaytirish, hududlarda investitsiya salohiyatini oshirish alohida ahamiyatga egadir. 21 I 1-rasm. O‘zbekistonda xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb qilish va o‘zlashtirish jarayonida davlat organlarining o‘zaro faoliyati tizimi31 Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini kengaytirish va samaradorligini oshirish. Mamlakatimizda investitsiya muhitining jozibadorligini yanada oshirish va chet el investitsiyalarini faol jalb qilishda erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi alohida e’tiborga sazovordir. Hozirda respublikamizda “Navoiy” EIZ, “Angren” EIZ, “Jizzax” EIZ, “Urgut”EIZ, “G‘ijduvon” EIZ, “Xazorasp” EIZ 1995 yildan boshlab yurtimizda erkin iqtisodiy zonalar bo‘yicha qonunchilik asoslarini yaratishga kirishildi143. O‘zbekiston hukumati tomonidan erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish imkoniyatlari 31 Муаллиф томонидан тузилган. IK IK 2 3 Xususiylashtirilgan korxonalarga koʼmaklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qoʼmitasi 3а 3а Вазирлар 4 4 Jarayonlarni kameral tashkil etish Iqtisodiyot vazirligi Moliya vazirligi(imtiyozli kreditlar) Loyiha tashabbuskori 1- loyihaning investitsiya taklifi va pasportini toʼldirish va yoʼnaltirish; 2- loyihaning investitsiya taklifi va pasportini kelishish; 3- kelishilgan investitsiya taklifi va pasportini yoʼnaltirish; 3a - xususiylashtirilayotgan obʼektlar va davlat aktivlari boʼyicha takliflarni toʼldirish va yoʼnaltirish; 4. investitsiya taklifi va pasportini kelishish va salohiyatli investorlarga investitsiya takliflarini taqdim etish; Xalqaro moliya tashkilotlari Aniq xorijiy investorlar Xorijiy davlat moliya tashkilotlari Investitsiyalar bo’yicha davlat qo’mitasi 22 hamda ushbu mexanizmdan muvaffaqiyatli va samarali foydalanishga milliy iqtisodiy tizimning qanchalik tayyor ekanligi chuqur tahlil qilingach, 1996 yil 25 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi. 2016 yil 26 oktyabrda imzolangan “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida” PF-4853-son Prezident farmoni asosida esa «Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi, «Angren» va «Jizzax» maxsus industrial zonalari nomlari birxillashtirilib, ularni «Navoiy», «Angren» va «Jizzax» erkin iqtisodiy zonalari deb atash qabul qilindi. Erkin iqtisodiy zonalar soliqlar, majburiy ajratmalar va ba’zi bojxona to‘lovlaridan ozod etilgan. Mazkur imtiyozlar kiritilgan investitsiyalar hajmi 300 mingdan 3 mln. AQSh dollarigacha bo‘lganda 3 yilga, 3 – 5 mln. AQSh dollari bo‘lsa 5 yilga, 5 – 10 mln. AQSh dollari hajmda 7 yilga, 10 mln va undan ko‘p AQSh dollari hajmida bo‘lsa so‘nggi 5 yilda amaldagi stavkalardan 50 foiz kam hajmdagi daromad solig‘i va yagona soliq to‘lovi stavkalari qo‘llangan holda 10 yil muddatga beriladi. Mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini yanada takomillashtirish uchun jahondagi ilg‘or tajribadan (5- ilovaga qarang) kelib chiqib, quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: -EIZlar Ma’muriy kengashi faoliyatini tashkil etishda uning tarkibiga hukumat a’zolaridan tashqari iqtisod va moliya sohasidagi mutaxassislar, xorijiy kompaniyalar rahbarlari, savdo-sanoat palatasi a’zolari, parlament vakillarini ham jalb qilish; -EIZda soliq imtiyozlari va yengilliklarni soddalashtirish va unifikatsiyalash, ularni xizmatlar sohasini rivojlantirishga ham keng taqdim etish, maslahat markazlari, patent himoyasi bo‘yicha yordam, jamoatchilik bilan ishlash maxsus idoralarni tashkil etish; -kredit olish mexanizmini soddalashtirish va unga yengilliklar yaratish, maxsus ixtisoslashtirilgan banklarni tashkil etish va kredit liniyalarini yo‘lga qo‘yish, kredit bo‘yicha cheklovlarni bartaraf etish hamda banklar tomonidan o‘rnatiladigan foiz stavkalarini kamaytirish va h.z. Ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish jarayonlarini barcha hududlarda tezlashtirish va kengaytirish. Ishlab chiqarishni tashkil etishda elektr energiyasi, tabiiy 23 gaz, transport va aloqa, suv bilan ta’minlash tarmoqlari va kanalizatsiya ob’ektlaridan foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi katta ahamiyat kasb etadi. Chunki mavjud tabiiy resurslar, ishchi kuchi va kapital harakatini ta’minlashda va ularni ishlab chiqarishga jalb qilish imkoniyatini yaratishda infratuzilma tarmoqlari milliy iqtisodiyotda inson organizmidagi “qon tomiri” kabi muhim vazifani bajaradi. Mamlakatimizda yo‘l-transport tizimini rivojlantirish, axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni kengaytirish, elektr tarmoqlarini modernizatsiyalash bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Chet el kapitalini iqtisodiyotimizga faol jalb qilishda, ayniqsa, yangi yuqori tezlikdagi temir yo‘l liniyalarini jihozlash hamda ishga tushirish, temir yo‘l uchastkalarini elektrlashtirish, barcha mintaqalarni puxta birlashtiradigan yagona milliy avtomobil transport tizimini yaratish, zamonaviy sement-beton va asfalt-beton qoplamalar bilan ta’minlangan yo‘l uchastkalarini qurish va rekonstruksiya qilishni kengaytirish, xalqaro talab va standartlarga javob beradigan, ko‘p maqsadli zamonaviy samarador transport-tranzit infratuzilmasini yaratish, Angren shahridagi va Navoiy shahri aeroporti negizidagi logistika intermodal markazlarining samaradorligini oshirish kabilar alohida ahamiyatga ega. O‘zbekistonda 2015—2019 yillarda muhandislik-kommunikatsiya va yo‘ltransport infratuzilmasini rivojlantirish va modernizatsiya qilish Dasturi doirasida 9,8 mlrd. dollarlik 150 ta investitsiya loyihasini amalga oshirish rejalashtirilgan. Dasturning amalga oshirilishi natijasida 5,5 mingdan ziyod transformator punktlari hamda 25 ming kilometrdan ortiq elektr tarmog‘i liniyalari quriladi va qayta ta’mirlanadi, milliy mobil aloqa operatori tarmog‘i yaratiladi, 12 ming kilometr optik tolali aloqa tarmog‘i quriladi, kommutatsiya markazlari modernizatsiya qilinadi, raqamli televidenie tarmog‘ini kengaytirish orqali respublikaning eng chekka hududlarida joylashgan aholi punktlari qamrab olinadi32. 32 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2015 - 2019 йиллар учун муҳандислик-коммуникацион ва йўл- транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ва замонавийлаштириш дастури тўғрисида”ги 06.03.2015 й.даги ПП- 2313 сонли Қарори. 24 Investitsiyalarni faol o‘zlashtirishda kadrlar tayyorlash sifatini oshirish yordamida ishchi kuchidan oqilona foydalanishni tashkil etish va mehnat unumdorligini oshirish. O‘zbekistonga chet el investitsiyalarini kirib kelishini rag‘batlantiruvchi asosiy omillardan yana biri ishchi kuchining arzonligi va uning sifat darajasidir. Shunday ekan, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish va ishchi kuchi sifatini oshirishda ishsizlik muammosining kelib chiqishini oldini olish va mehnat resurslarining iqtisodiy faollik darajasini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bunda iqtisodiyotda ishlab chiqarishni tashkil etishda yengil va oziqovqat sanoati, xizmat ko‘rsatish sohalarida mehnat sig‘imli tarmoqlarni rivojlantirish va ularda yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali ishchi kuchi zaxiralaridan unumli foydalanish darkor. Aholining mehnatda to‘la haqiqiy bandligini ta’minlash va yashirin ishsizlik miqdorini kamaytirish, ishchi kuchiga bo‘lgan talab bilan taklifni muvofiqlashtirish va ishchi kuchi sifatini oshirish orqali uning unumli mehnat qilishga erishish bugungi ishchi kuchi bozorining o‘ta dolzarb muammosidir. Mehnat bozoriga ishchi kuchini yetkazib berishni ta’minlovchi kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish va rivojlantirishda oliy va o‘rta-maxsus ta’lim sifatini keskin oshirish alohida ahamiyatga egadir. Iqtisodiyotda band bo‘lgan ishchi kuchini qayta tayyorlash va malakasini oshirishda xususiy sektorda o‘quv markazlari, biznes maktablari, malaka oshirish kurslari kabi tashkilotlar rolini kuchaytirish va ularga keng imkoniyatlar yaratish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Aholi bandlik dasturlarini qabul qilishda hududlar va korxonalarning real imkoniyatlarini hisobga olish, qurilish va infrastrukturani rivojlantirish, tuman va shaharlarda kichik sanoat zonalari tashkil etish hisobiga ish o‘rinlari yaratishning yo‘nalishlarini kengaytirish, yuqori malakali kadrlarni rag‘batlantirish, chet elda band bo‘lganlar daromadining ichki bozorda ishlab chiqarishga oqilona investitsiyalash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish kabi vazifalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Bank tizimi infratuzilmasini yanada rivojlantirish orqali kapital aylanishi tezlashuvini ta’minlash. Iqtisodiy faoliyatning hech bir bosqichini, ayniqsa, xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilishni moliya-bank tizimisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki moliya bozorlari, banklar, investitsiya va sug‘urta kompaniyalari, lombardlar kabi 25 moliyaviy institutlarning rivojlanganligi iqtisodiyotda kapital harakatini ta’minlab beradi. Banklarning chet el investitsiyalarini jalb qilishdagi ishtirokini kuchaytirishda milliy iqtisodiyotning real va moliyaviy sektorida mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish, banklar nizom jamg‘armalarida chet el kapitali rolini oshirish, qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish orqali xorijiy hamkorlikni kengaytirish, investitsiya fondlarini tashkil qilish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Tijorat banklarining samaradorligini oshirish uchun valyutani tartibga solish va valyutalar kursi siyosatining ilg‘or bozor mexanizmlarini, bank faoliyatini samarali amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi to‘siqlarni bartaraf etish, davlat organlari tomonidan tijorat banklari faoliyatiga, ayniqsa, kredit faoliyatiga ma’muriy aralashuvlarga yo‘l qo‘ymaslik, mijozlarning o‘z pul mablag‘larini erkin tasarruf etish huquqi to‘liq ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash kabi ustuvor vazifalarni amalga oshirish darkor. Mamlakatimizda moliya bozorining iqtisodiyotda juda kam ulushni tashkil etishi va iqtisodiyotimizning monetizatsiya darajasining pastligi qimmatli qog‘ozlar, valyuta va kapital bozorlarini rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlarni keskin kuchaytirish zaruriyatini tug‘diradi. Mazkur keng ko‘lamli islohotlarning boshlanishiga esa mamlakatimizda aksiyalar paketida davlat egalik qilayotgan aksiyadorlik birlashmalarining boshqaruv tizimidagi yondashuvlarni o‘zgartirish asosida iqtisodiyotda korporativ boshqaruvni rivojlantirish orqali turtki berish zarur. Xalqaro tajribani chuqur o‘rganish asosida korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarini tatbiq etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida qulay sharoitlarni yaratish, ular faoliyatining ochiqligi va shaffofligini oshirish, hisob va hisobotlarning xalqaro standartlarini qo‘llash, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida davlat organlari, aksiyadorlar va menejerlar o‘rtasidagi vakolat va vazifalarni bir-biridan aniq ajratish ushbu sohani rivojlantirishning zarur shartlaridan hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati strategik boshqaruvini ta’minlashda aksiyadorlar, shu jumladan, minoritar aksiyadorlarning rolini ko‘tarish, korporativ boshqaruv sohasida zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish, qimmatli qog‘ozlar 26 bozori, ayniqsa, ikkilamchi bozorni yanada rivojlantirish va uning axborot-texnik bazasini mustahkamlash alohida ahamiyatga egadir. Korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirishning boshqa bir muhim yo‘nalishi sifatida ushbu sohani professional kadrlar bilan ta’minlash, bu jarayonda, eng avvalo, ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va xo‘jalik birlashmalarida bozor iqtisodiyoti va korporativ boshqaruv, marketing va menejment tamoyillari, zamonaviy ishlab chiqarish va axborot texnologiyalari bo‘yicha yuksak bilimlarga ega menejerlarni tayyorlash zaruriyatini keltirish mumkin. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va eksportni rag‘batlantirish. Milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va tashqi savdoning rivojlanishi ham xorijiy kapitalni harakatga keltiruvchi asosiy omillardan hisoblanadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda tashqi savdoni erkinlashtirish, eksport faoliyatini rag‘batlantirish, jahon bozorida haridorgir bo‘lgan raqobatdosh tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha keng ko‘lamli choratadbirlar amalga oshirilmoqda. 27 4.Iqtisodiyotga jalb qilingan xorijiy investitsiyalar samaradorligini baholash Muayyan yildagi iqtisodiy o‘sish sur’atining undan avvalgi yilda jalb qilingan xorijiy investitsiyalarning o‘sish sur’atiga nisbati ma’lum darajada ushbu investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagi samaradorligini ko‘rsatadi. Mazkur nisbatning yillar davomidagi o‘zgarish dinamikasi esa investitsiyalar samaradorligining o‘zgarishini ham ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkich investitsiya multiplikatori deb ataladi. Avvalgi boblarda investitsiya multiplikatorini mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun xorijiy investitsiyalar bo‘yicha hisoblash usullari berilgan edi. Hisob-kitob natijalariga ko‘ra iqtisodiyot va xorijiy investitsiyalar o‘sishlari o‘rtasida o‘zaro kuchli bog‘liqlik kuzatilmadi. Daromadlarning o‘sishiga investitsiyalarning mutanosib o‘sishini ifodalovchi akselerator koeffitsienti esa 2000-2016 yillarda keskin o‘zgarishlarsiz deyarli bir xil darajada saqlanib qoldi. Mamlakatimizda iqtisodiy o‘sishning qo‘shimcha xorijiy kapital xarajati - ICOR koeffitsienti esa 2000-2002 yillarda yuqori (koef. 1,3- 1,9) bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik kamayib 2012-2020 yillarda deyarli o‘zgarishsiz (koef. 0,6) saqlanib qoldi. Lekin so‘ngi yillardagi ICOR koeffitsienti 2007 yildagi darajaga (koef. 0,4) nisbatan yuqoriligicha qolmoqda. Bu esa milliy iqtisodiyotimizda ishlab chiqarishning kapital talab qilish darajasining uzoq muddatda (2000-2020 yillar) kamayganligini, so‘ngi besh yilda esa xorijiy investitsiyalar samaradorligi o‘zgarmaganligini ko‘rsatadi. Bu esa chet el kapitali ishtirokidagi ishlab chiqarish jarayonlarida yuqori kapital sig‘imli tarmoqlar (yoqilg‘i- energetika kompleksi) ulushining ortib borishi bilan tavsiflanadi. Shunday ekan, chet el kapitalini iqtisodiyotimizning mashinasozik, yengil, oziq-ovqat sanoati, farmasevtika, elektronika, qurilish materiallari ishlab chiqarish kabi yuqori qo‘shilgan qiymatli tarmoqlarga ham jalb qilishni faollashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 28 1-jadval O‘zbekiston mintaqalarida 2000-2020 yillarda xorijiy investitsiyalar bo‘yicha iqtisodiy o‘sishning qo‘shimcha kapital xarajati (ICOR koeffitsienti) - y - y - - - - - - o‘rtacha O‘zbekiston Respublikasi Buxoro vil. Qoraqalpog‘iston o‘rtacha mintaqalar Farg‘ona vil. 29 2000-2016 yillarda Buxoro viloyati, Toshkent shahri, Qashqadaryo viloyati, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy viloyatida ICOR koeffitsienti yuqori darajada saqlanib qoldi. Chunki, ushbu hududlarga xorijiy investitsiyalarning asosiy qismi uzoq yillarga mo‘ljallangan strategik yoqilg‘i-energetika va boshqa sanoat ob’ektlari investitsiya loyihalari doirasida jalb qilinmoqda. Boshqa viloyatlar va Toshkent shahrida esa aytilgan davrda xorijiy investitsiyalar jalb qilinayotgan tarmoqlar yirik kapital talab qilmasligini va qisqa davrda o‘z iqtisodiy samarasini berganligini ko‘rishimiz mumkin. Buni mazkur hududlarda ICOR koeffitsientining respublika darajasidan past bo‘lganligi bilan izohlash mumkin. Jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o‘z iqtisodiy o‘lchamlariga mutanosib ravishda muayyan hajmdagi TTXIni jalb qiladilar. O‘z navbatida, mamlakat iqtisodiyoti qanchalik yirik bo‘lsa, uning TTXI jalb qilish salohiyati shunchalik katta bo‘ladi. Alohida mamlakat jalb qilayotgan xorijiy investitsiyalarning jahondagi umumiy xorijiy investitsiya oqimlaridagi ulushining mazkur mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotidagi ulushiga nisbati uning xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda o‘z iqtisodiy salohiyati va imkoniyatlaridan foydalana olish darajasini ifodalaydi. Agar ushbu nisbat “bir” qiymatiga yaqinlashsa, mamlakat o‘z iqtisodiyoti o‘lchamiga mos hajmda TTXI jalb qilayotganligini, “bir” qiymatdan katta bo‘lsa, TTXI juda faol jalb qilinayotganini, aksincha bo‘lsa esa, mamlakat TTXIni jalb qilishda o‘z iqtisodiy salohiyatidan to‘laqonli va samarali foydalana ololmayotganini bildiradi. Mintaqalar xususiyatlarini ham e’tiborga olgan holda investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘lamini baholashning zamonaviy ekonometrik usullaridan biri bu panel ma’lumotlar asosida ko‘p omilli regression tahlil qilishdir. Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi asosida O‘zbekiston hududlarida iqtisodiy o‘sishga ichki va xorijiy investitsiyalarning ta’sirini baholovchi quyidagi ekonometrik modelni taklif etamiz: grp_gr=a*di_gr+b*fi_gr+c*empl_gr+d*ex_gr+s bunda grp_gr — yalpi hududiy mahsulotning o‘sishi; di_gr — hududda ichki investitsiyalarning o‘sishi; fi_gr — hududga jalb qilingan xorijiy investitsiyalarning o‘sishi; empl_gr — hududda bandlikning o‘sishi; 30 ex_gr — hudud eksportining o‘sishi. Mamlakatimiz hududlarida ichki va tashqi investitsiyalar, bandlik, eksport omillarining iqtisodiy o‘sishga ta’sirini baholash natijalarining ko‘rsatishicha, aytilgan omillarning barchasi ishlab chiqarishning o‘sishiga ijobiy (elastiklik koeffitsientlari musbat) ta’sir ko‘rsatgan. Bunda ichki investitsiyalarning mamlakat hududlari doirasidagi ishlab chiqarish hajmining o‘sishiga ijobiy ta’siri (elastiklik koeffitsienti=0.1034552) xorijiy investitsiyalar ta’siriga (elastiklik koeffitsienti=0.0000727) qaraganda yuqori bo‘lgan. 2-jadval O‘zbekiston mintaqalarida iqtisodiy o‘sishga omillar ta’sirini ekonometrik baholash natijalari o‘zgaruvchi (grp_growth) – hududlarda ishlab chiqarishning o‘sishi Mustaqil o‘zgaruvchilar (independent o‘sishi o‘sishi o‘sishi o‘sishi Mazkur holatni chet el investitsiyalarini hududiy rivojlantirish dasturlari doirasidan ko‘ra asosan davlat investitsiya dasturiga muvofiq respublikada strategik ahamiyatga molik yirik ishlab chiqarish ob’ektlariga jalb qilinayotgani bilan izohlash mumkin. 31 XULOSA Milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotdan quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Milliy iqtisodiyotimizning barqaror o‘sishini ta’minlashda chet el kapitalining to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar shaklidan foydalanish katta ijobiy natijalar beradi. Chunki to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi moliyalash manbasi bo‘lish bilan birga, bilvosita ta’sirlar shaklida mamlakatga zamonaviy texnika va texnologiya, innovatsiyalar, nou-xau va boshqaruv usullarini jalb qilish imkoniyatlarini yaratadi. 2. Har doim ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga keng ko‘lamda va yirik hajmda jalb qilish iqtisodiy samaradorlikka olib kelavermaydi. Shuning uchun, chet el kapitalini milliy iqtisodiyotga faol jalb qilish bilan birga, iqtisodiyotning absorbsion salohiyatini oshirish, investitsiyalardan foydalanish samaradorligini kuchaytirish, ular bilan birga kirib kelayotgan zamonaviy texnika va texnologiyani ishlata oladigan yuqori malakali kadrlarni tayyorlash muhim rol o‘ynaydi. 3. So‘nggi yillarda jahonda moliyaviy inqiroz va tangliklar tufayli to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar qisqarib borgan bo‘lsa-da, ularning tarkibida rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi ortib bormoqda. Jahon mamlakatlari iqtisodiyoti tahlili iqtisodiy o‘sish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar o‘rtasida ijobiy bog‘liqlikni miqdoriy asoslash imkoniyatini berdi. Mamlakatimizda esa chet el kapitali hajmi jahonning boshqa davlatlariga nisbatan miqdoran katta bo‘lmasa-da, uning sifati tarkibiy jihatdan tuzilishida xususiy investitsiya resurslaridan foydalanish imkoniyatining oshib borishi hisobiga yaxshilanib bormoqda. 4. Mamlakatimizda ishlab chiqarish infratuzilmasini kengaytirish, transport va aloqa tarmoqlarini rivojlantirish, kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash, samarali bandlikni ta’minlash, davlat institutlari sifatini butunlay yangi bosqichga olib chiqish, davlat boshqaruvida ochiqlik va shaffoflikni so‘zsiz ta’minlash, tashqi savdoni erkinlashtirish, inflyatsiyani jilovlash, soliq tizimini takomillashtirish kabilar chet el investitsiyalarini jalb qilishni rag‘batlantiruvchi asosiy omillar hisoblanadi. 32 5. So‘nggi yillarda yurtimizning strategik ahamiyatga molik bo‘lgan yoqilg‘i- energetika, metallurgiya va boshqa yirik sanoat va infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirish uchun davlat investitsiya dasturlari doirasida katta hajmdagi chet el investitsiyalari jalb qilinmoqda. Bu esa xomashyo resurslariga boy bo‘lgan va ishlab chiqarish infratuzilmasi faol kengayib borayotgan hududlarda chet el investitsiyalarining yirik hajmi to‘planishiga zamin yaratgan. Xomashyo tarmog‘iga bog‘liqlik xavfini kamaytirish uchun xorijiy investitsiyalarni boy xomashyo resurslari yoki yirik iste’mol bozorlariga ega bo‘lmagan uzoq qishloq hududlariga ham ularda qayta ishlash, yangi va yuqori texnologiyali hamda ilmtalab tarmoqlarni rivojlantirish orqali faol jalb qilish navbatdagi ustuvor vazifalarimiz hisoblanadi. 6. Chet el investitsiyalarining asosan davlat investitsiya dasturlari doirasida respublika miqyosidagi yirik ishlab chiqarish birlashmalariga jalb qilinganligi sababli hududiy investitsiya dasturlari doirasida xorijiy investitsiyalar ulushi kamligicha qolmoqda. Mintaqalardagi mahalliy davlat hokimiyatlarining hududiy investitsiya dasturlari doirasidagi chet el kapitalini jalb qilishdagi vakolatlarini kengaytirish lozim bo‘ladi. Natijada esa xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmini soddalashtirish, undagi markazlashgan tizimni yengillashtirish va hududlarning chet el sarmoyasini jalb qilishdagi rag‘batini oshirish imkoniyati yaratiladi. 7. Yurtimizga chet el kapitalini o‘zlashtirish va uning samaradorligini oshirishning asosiy sharti sifatida ma’muriy-boshqaruv jarayonlari sifatini oshirish, normativ-huquqiy baza va qonunchilikni takomillashtirish, transport va aloqa, elektr, gaz va suv quvurlari tarmoqlarini o‘z ichiga olgan ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, ishchi kuchi va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etish, bank-moliya tizimini isloh qilish, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, qulay ishbilarmonlik va investitsiya muhitini shakllantirish, tadbirkorlik erkinligini ta’minlash kabi tadbirlarni amalga oshirish orqali milliy iqtisodiyotning absorbsion salohiyatini oshirish alohida ahamiyatga egadir. 8. Xorijiy investitsiyalarni mamlakatimizga faol jalb qilish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun har bir hududning o‘z nisbiy ustunliklari, foydalanilmayotgan imkoniyatlari, o‘sish zaxiralari va salohiyatidan oqilona foydalanish 33 dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki ishlab chiqarish quvvatlarini hududlarning nisbiy afzalliklarini, ulardagi mavjud resurslar, infratuzilma, ishchi kuchi kabi omillar imkoniyatlarini hisobga olgan holda joylashtirish kapitaldan foydalanish samaradorligini oshiradi va oxir-oqibatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlaydi. 9. Mamlakatimizda xorijiy investitsiyalar qonunchiligida to‘g‘ridanto‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, xorijiy sarmoya ishtirokidagi va xorijiy investitsiyali korxona tushunchalari bo‘yicha keng aniqliklar kiritish, xorijiy korxona filialini tashkil qilish, investitsiya shartnomalarini tuzish, ko‘chmas mulkka egalik qilish, xorijiy mutaxassislarni jalb qilish bo‘yicha normativ hujjatlarni takomillashtirish zaruriyati tug‘ilmoqda.Xorijiy investitsiyalarning respublika uzoq muddatdagi iqtisodiy o‘sishiga ijobiy ta’sirini inkor etmagan holda ularning mintaqalar iqtisodiyotining joriy holatiga bo‘lgan ijobiy ta’sirini ham kuchaytirish darkor. Bunda, ayniqsa, mintaqalardagi mahalliy davlat hokimiyatlarining hududiy investitsiya dasturlari doirasidagi chet el kapitalini jalb qilishdagi vakolatlarini kengaytirish lozim bo‘ladi. Natijada esa xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmini soddalashtirish, undagi markazlashgan tizimni yengillashtirish va hududlarning chet el sarmoyasini jalb qilishdagi rag‘batini oshirish imkoniyati yaratiladi. 34 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabrdagi №163-I sonli va 1996 yil №256-I sonli Qonunlari bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi №609-I sonli “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida” gi Qonuni. 3. O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 apreldagi №611-I sonli «Chet el investorlarining kafolatlari va ularning huquqlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida»gi Qonuni. 4. O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi №719-I sonli «Investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. Yangi tahriri O‘zR 09.12.2014 y. O‘RQ-380-son Qonuni bilan tasdiqlangan. 5. O‘zbekiston Respublikasining 2007 yil 25 dekabrdagi O‘RQ-136 sonli Qonuni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. 6. O‘zbekiston Respublikasining 2008 yil 22 iyuldagi O‘RQ-163 sonli “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonuni. Yangi tahriri O‘zR 03.06.2015 y. O‘RQ-387-son Qonuni bilan tasdiqlangan. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 30 noyabrdagi “Xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga beriladigan qo‘shimcha rag‘batlantirish omillari va imtiyozlar to‘g‘risida” PF-1652 sonli Farmoni. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi «To‘g‘ridan-to‘g‘ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-3594 sonli Farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 26 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investyatsiyalar va savdo vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-136-sonli Qarori. 35 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 24 maydagi “Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga qo‘yishning xabardor qilish tartibini joriy etish to‘g‘risida” PQ-357-sonli Qarori. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 24 iyuldagi “Yuridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band bo‘lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida” PF-3780 sonli Farmoni. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida” PF-4354 sonli Farmoni. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 apreldagi «To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-4434 sonli Farmoni. 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida PQ-1730 – sonli Qarori. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 19 sentyabrdagi “Axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqishga xorijiy investitsiyalarni jalb etish to‘g‘risida” PQ-2237 sonli Qarori.