Xotira va tajriba

Yuklangan vaqt

2024-03-02

Yuklab olishlar soni

17

Sahifalar soni

36

Faytl hajmi

83,3 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI 60310903-PSIXOLOGIYA:AMALIY PSIXOLOGIYA Mavzu: Xotira va tajriba KURS ISHI RAHBARI: Toshkent- 2023 KURS ISHI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI 60310903-PSIXOLOGIYA:AMALIY PSIXOLOGIYA Mavzu: Xotira va tajriba KURS ISHI RAHBARI: Toshkent- 2023 KURS ISHI
1 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOBXOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA VA UNING KLASSIFIKATSIYASI……………...……………………………..............5 1.2 XOTIRANING XUSUSIYATLARI…………………………………...............9 II BOB.XOTIRANIN O’RGANISHNING NAZARIY JIHATLARI 2.1 XOTIRA NAZARIYALARI………………………………………………….15 2.2 OLIMLARNING XOTIRA HAQIDA OLIB BORGAN ISHLARI.................................................................................................................18 2.3 XOTIRANI O`RGANISH VA RIVOJLANTIRISH ORQALI TAJRIBA HOSIL QILISH……………………………………………………...………….29 XULOSA...............................................................................................................43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................44 1 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOBXOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA VA UNING KLASSIFIKATSIYASI……………...……………………………..............5 1.2 XOTIRANING XUSUSIYATLARI…………………………………...............9 II BOB.XOTIRANIN O’RGANISHNING NAZARIY JIHATLARI 2.1 XOTIRA NAZARIYALARI………………………………………………….15 2.2 OLIMLARNING XOTIRA HAQIDA OLIB BORGAN ISHLARI.................................................................................................................18 2.3 XOTIRANI O`RGANISH VA RIVOJLANTIRISH ORQALI TAJRIBA HOSIL QILISH……………………………………………………...………….29 XULOSA...............................................................................................................43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................44
2 KIRISH Buguni kunda jahon hamjamiyatida ta’lim sohasiga e’tibor har qachongidan ham kuchayib bormoqda. Rivojlangan mamalakatlarning ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganib, tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning rivoji hissasiga har tomonlama yetuk, intellektual salohiyatli, kreativ fikrlovchi, yangiliklarga intiluvchan, vatanparvar, o‘z sohasining yetuk bilimdoni bo‘lgan kadrlarning o‘rni kattadir. Shu boisdan ijodkor, kashfiyotchi kadrlarni tayyorlash borasidagi chet el tajribasini o‘rganar ekanmiz ta’limning asosiy poydevori bo‘lmish maktabgacha va boshlang‘ich ta’ilm yoshdagi bolalarda mukammal xotira shakllantirish borasidagi ilmiy-amaliy yutuqlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Xususan, Germaniyaning eng rivojlangan mamalakatlar ro‘yihatida turishiga sabab ham maktabgacha ta’limni nafaqat “Tafakkur ustaxonasi”deb qarashlari balki ularning xotiralari bilan bog’liq masalarga jiddiy yondashishlari bo‘lsa ajab emas. Mavzuning dolzarbligi: Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng ko‘lamdagi islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining farmoniga muvofiq 2017-2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi belgilab olindi. Uning “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” deb nomlanuvchi to‘rtinchi yo‘nalishida ham umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oily ta’lim sifatini yaxshilash hamda ualrni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Davlatimiz tomonidan ko‘rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar natijasi o‘laroq bugungi kun pedagoglarining zimmasiga yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa yuklandi.Butun dunyoni qamrab olayotgan globalizatsiya jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqda. Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha texnologiyalar insonni ham aqlan, ham jismonan kam kuch sarflashga, buning natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilarida xotira rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning jismoniy va aqliy o‘yinlardan ko‘ra virtual o‘yinlarni afzal ko‘rayotganlari bunga yaqqol misoldir. 2 KIRISH Buguni kunda jahon hamjamiyatida ta’lim sohasiga e’tibor har qachongidan ham kuchayib bormoqda. Rivojlangan mamalakatlarning ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganib, tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning rivoji hissasiga har tomonlama yetuk, intellektual salohiyatli, kreativ fikrlovchi, yangiliklarga intiluvchan, vatanparvar, o‘z sohasining yetuk bilimdoni bo‘lgan kadrlarning o‘rni kattadir. Shu boisdan ijodkor, kashfiyotchi kadrlarni tayyorlash borasidagi chet el tajribasini o‘rganar ekanmiz ta’limning asosiy poydevori bo‘lmish maktabgacha va boshlang‘ich ta’ilm yoshdagi bolalarda mukammal xotira shakllantirish borasidagi ilmiy-amaliy yutuqlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Xususan, Germaniyaning eng rivojlangan mamalakatlar ro‘yihatida turishiga sabab ham maktabgacha ta’limni nafaqat “Tafakkur ustaxonasi”deb qarashlari balki ularning xotiralari bilan bog’liq masalarga jiddiy yondashishlari bo‘lsa ajab emas. Mavzuning dolzarbligi: Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng ko‘lamdagi islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining farmoniga muvofiq 2017-2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi belgilab olindi. Uning “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” deb nomlanuvchi to‘rtinchi yo‘nalishida ham umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oily ta’lim sifatini yaxshilash hamda ualrni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Davlatimiz tomonidan ko‘rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar natijasi o‘laroq bugungi kun pedagoglarining zimmasiga yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa yuklandi.Butun dunyoni qamrab olayotgan globalizatsiya jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqda. Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha texnologiyalar insonni ham aqlan, ham jismonan kam kuch sarflashga, buning natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilarida xotira rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning jismoniy va aqliy o‘yinlardan ko‘ra virtual o‘yinlarni afzal ko‘rayotganlari bunga yaqqol misoldir.
3 O‘quvchilarning ongini o‘stiradigan, aqlini charxlaydigan,tafakkurini yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan, mustaqil fikrlashga o‘rgatadigan, xotirani mustahkamlashga qaratilgan zamonaviy metodlardan foydalanish lozimki, bu metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda ta’lim olishga nisbatan motiv hosil qilish bilan birga, ta’lim-tarbiya berishi, ularning qobiliyatlarini nomoyon etishi lozim. Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql- zakovatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida takomillashtirish, ta’lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilishga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog‘liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan barkamol tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo‘lishi uchun avvalo ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga ko‘tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etyapti. Bunda o‘quvchilarning tasavvurini boyitadigan, dunyoqarashini kengaytiradigan, o‘zida ishonch o‘yg‘otadigan, mustaqil fiklashga, ijodkorlikka, qobilyatini nomoyon etishga chorlaydigan usullardan, ya’ni kreativ metodlardan foydalangan holda ularda obrazli tafakkurni va xotirani shakllantirish ahamiyatlidir. Obrazli tafakkuri va xotirasi yaxshi shakllangan o‘quvchining xayolot dunyosi keng, fantaziyasi kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo‘lib ulardan ixtirochi olimlar, yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan ijodkorlar tong ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi. Barkamol shaxs tushunchasi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘z davrining komil insoni hisoblanadi. Barkamol shaxs hamisha o‘z Vatani kamolotini rivojlantiradi, uning ravnaqi yo‘lida umrini baxshida etishni o‘z burchi deb biladi. Demak, sog‘lom yoshlar har qachon, har yerda o‘z fikriga, sog‘lom mulohazasiga ega bo‘ladi, xalq va davlat manfaatini himoya qiladi. Uning aql-zakovati, intellekti, teran dunyoqarashi orqali o‘z maqsadiga erishish yo‘llarini qidirib topadi. Kurs ishining maqsadi: Quyidagi kurs ishimizdan ko’zlangan asosiy maqsad talabalarga xotira haqida ma’lumot berish, ularda xotira borasida bilim va 3 O‘quvchilarning ongini o‘stiradigan, aqlini charxlaydigan,tafakkurini yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan, mustaqil fikrlashga o‘rgatadigan, xotirani mustahkamlashga qaratilgan zamonaviy metodlardan foydalanish lozimki, bu metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda ta’lim olishga nisbatan motiv hosil qilish bilan birga, ta’lim-tarbiya berishi, ularning qobiliyatlarini nomoyon etishi lozim. Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql- zakovatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida takomillashtirish, ta’lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilishga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog‘liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan barkamol tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo‘lishi uchun avvalo ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga ko‘tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etyapti. Bunda o‘quvchilarning tasavvurini boyitadigan, dunyoqarashini kengaytiradigan, o‘zida ishonch o‘yg‘otadigan, mustaqil fiklashga, ijodkorlikka, qobilyatini nomoyon etishga chorlaydigan usullardan, ya’ni kreativ metodlardan foydalangan holda ularda obrazli tafakkurni va xotirani shakllantirish ahamiyatlidir. Obrazli tafakkuri va xotirasi yaxshi shakllangan o‘quvchining xayolot dunyosi keng, fantaziyasi kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo‘lib ulardan ixtirochi olimlar, yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan ijodkorlar tong ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi. Barkamol shaxs tushunchasi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘z davrining komil insoni hisoblanadi. Barkamol shaxs hamisha o‘z Vatani kamolotini rivojlantiradi, uning ravnaqi yo‘lida umrini baxshida etishni o‘z burchi deb biladi. Demak, sog‘lom yoshlar har qachon, har yerda o‘z fikriga, sog‘lom mulohazasiga ega bo‘ladi, xalq va davlat manfaatini himoya qiladi. Uning aql-zakovati, intellekti, teran dunyoqarashi orqali o‘z maqsadiga erishish yo‘llarini qidirib topadi. Kurs ishining maqsadi: Quyidagi kurs ishimizdan ko’zlangan asosiy maqsad talabalarga xotira haqida ma’lumot berish, ularda xotira borasida bilim va
4 ko’nikmalarni shakllantirish, xotirani o’rganishga qaratilgan turli ilmiy metodikalar to’g’risida ma’lumot berish va bilim malakalarni oshirish. Kurs ish iob’yekti: xotira va tajriba; Kurs ishi predmeti: xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari, xotirani eksperimentalo’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish; Kurs ishining vazifalari: xotirani eksperimental tadqiq qilish, xotira nazriyalarini o’rganish, xotira turlarini aniqlashga doir metodikalarni toppish va qo’llash; Kurs ishi tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob,5 ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 4 ko’nikmalarni shakllantirish, xotirani o’rganishga qaratilgan turli ilmiy metodikalar to’g’risida ma’lumot berish va bilim malakalarni oshirish. Kurs ish iob’yekti: xotira va tajriba; Kurs ishi predmeti: xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari, xotirani eksperimentalo’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish; Kurs ishining vazifalari: xotirani eksperimental tadqiq qilish, xotira nazriyalarini o’rganish, xotira turlarini aniqlashga doir metodikalarni toppish va qo’llash; Kurs ishi tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob,5 ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
5 I.BOB XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Xotira1 – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Eng oddiy psixikaning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanish imumkin emas. Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘q olib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida yod bo‘ladigan tashqi olam obrazlarizsiz yo‘qolib ketmaydi. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barc ha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi. Yunonchadan «mnema»xotira. SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash vakeyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lard. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda qadar yo‘qolardi». Har bir xotira turning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Xotiraning maqsadi vaqt o`tishi bilan ma`lumotni saqlashdir. Xotiraning turlarini o`rgangan mualliflar odatta ularni bir necha mezonlarga ko`ra ajratib turadilar. Ular odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi.Biz olgan ma'lumotlar miyamizda bir necha ma'lumotlar 1.Xotira-idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o’tmish tajribalarini esda qoldirish va zarur bo’lganda tiklashdan iborat bo’lgan psixik jarayon. 5 I.BOB XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Xotira1 – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Eng oddiy psixikaning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanish imumkin emas. Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘q olib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida yod bo‘ladigan tashqi olam obrazlarizsiz yo‘qolib ketmaydi. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barc ha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi. Yunonchadan «mnema»xotira. SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash vakeyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lard. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda qadar yo‘qolardi». Har bir xotira turning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Xotiraning maqsadi vaqt o`tishi bilan ma`lumotni saqlashdir. Xotiraning turlarini o`rgangan mualliflar odatta ularni bir necha mezonlarga ko`ra ajratib turadilar. Ular odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi.Biz olgan ma'lumotlar miyamizda bir necha ma'lumotlar 1.Xotira-idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o’tmish tajribalarini esda qoldirish va zarur bo’lganda tiklashdan iborat bo’lgan psixik jarayon.
6 bizning qo'limizda saqlanadigan vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga qarab, xotirani quyidagicha bo'lish mumkin: - Sensorli xotira : Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag'batlantiruvchi g'oyib bo'lgandan keyin hissiy ma'lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish qobiliyatidan iborat.Sensorli xotiradan ma'lumot uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun diqqat jarayoni sodir bo'lishi kerak. Ya'ni, boshqalarni e'tiborsiz qoldirib, ixtiyoriy ravishda bitta stimulga e'tiborni jamlash. -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira: Qisqa muddatli xotira ishlov berilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi cheklangan va bir necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz o'qiyotgan matn nima ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni o'qiyotganda avvalgisini eslaymiz. Qisqa muddatli xotiraga sig’gan elementlarning chegarasi taxminan 4 yoki 5 ga teng bo'lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o'qitish texnikasi yordamida oshirish mumkin. Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va qisqa muddatli xotirani bir-birining o'rnida ishlatadigan mualliflar mavjud, boshqalari esa yo'q. Ba'zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa muddatli xotirani o'z ichiga oladi, ammo boshqa qo'shimcha funktsiyalarga ega deb ta'kidlaydilar.Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo'lgan ma'lumotlarni yodda saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma'lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.Ishchi xotira, shuningdek, rejalashtirish, qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog'liq. -Uzoq muddatli xotira : Uzoq muddatli xotirada bo'lgan xotiralar umrimizning oxirigacha u yerda qolishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u juda oz darajada yomonlashadi va cheksiz ko'p ma'lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo'lib qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko'rib chiqiladi va kerak bo'lsa "yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma'lumotlar qat'iy doimiy yoki ishonchli emas . Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun konsolidatsiya jarayoni zarur bo'lib, unda miyamizdagi ma'lumotlar murakkab asab mexanizmlari orqali 6 bizning qo'limizda saqlanadigan vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga qarab, xotirani quyidagicha bo'lish mumkin: - Sensorli xotira : Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag'batlantiruvchi g'oyib bo'lgandan keyin hissiy ma'lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish qobiliyatidan iborat.Sensorli xotiradan ma'lumot uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun diqqat jarayoni sodir bo'lishi kerak. Ya'ni, boshqalarni e'tiborsiz qoldirib, ixtiyoriy ravishda bitta stimulga e'tiborni jamlash. -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira: Qisqa muddatli xotira ishlov berilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi cheklangan va bir necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz o'qiyotgan matn nima ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni o'qiyotganda avvalgisini eslaymiz. Qisqa muddatli xotiraga sig’gan elementlarning chegarasi taxminan 4 yoki 5 ga teng bo'lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o'qitish texnikasi yordamida oshirish mumkin. Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va qisqa muddatli xotirani bir-birining o'rnida ishlatadigan mualliflar mavjud, boshqalari esa yo'q. Ba'zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa muddatli xotirani o'z ichiga oladi, ammo boshqa qo'shimcha funktsiyalarga ega deb ta'kidlaydilar.Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo'lgan ma'lumotlarni yodda saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma'lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.Ishchi xotira, shuningdek, rejalashtirish, qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog'liq. -Uzoq muddatli xotira : Uzoq muddatli xotirada bo'lgan xotiralar umrimizning oxirigacha u yerda qolishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u juda oz darajada yomonlashadi va cheksiz ko'p ma'lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo'lib qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko'rib chiqiladi va kerak bo'lsa "yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma'lumotlar qat'iy doimiy yoki ishonchli emas . Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun konsolidatsiya jarayoni zarur bo'lib, unda miyamizdagi ma'lumotlar murakkab asab mexanizmlari orqali
7 o'rnatiladi.Ko'rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko'p qismi uxlash vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun va boshqa ko'plab sabablarga ko'ra to'g'ri dam olish juda muhimdir.Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq, epizodik, semantik xotira kabi farqlar mavjud. Aniq xotira : Deklarativ xotira ongli fikrlashni talab qiladi. Masalan, kecha kechki ovqatda nima bo'lganingizni eslashga yoki ish yuritish do'konida topishingiz mumkin bo'lgan narsalarni nomlashga harakat qiling.Odatda bu assotsiativdir, ya'ni bizning ongimiz boshqalarga allaqachon mavjud bo'lgan va ma'lum umumiy jihatlarga ega bo'lgan yangi xotiralarni bog'laydi. -Ma'lum bo'lgan xotira - siz bilmagan xotiralar haqida. Ya'ni, bizning tajribamizga bog'liq bo'lgan sezgi va harakatlanish odatlari. -Avtobiyografik yoki epizodik xotira – bu aniq xotira turi, ko'pchilik bu "xotira" haqida o'ylashda birinchi navbatda yodga keladi. Bu bizning hayotimizdagi muhim xotiralar to'plamidan iborat, masalan, shaxsiy tajribalarimiz, muhim voqealar, katta hissiy yuk voqealari va boshqalar. Shubhasiz, biz o'zimizga tegishli bo'lgan voqealarni va, avvalambor, kuchli tuyg'ular bilan birgabo'lgan voqealarniyaxshiroq eslaymiz. Dastlabki bir necha marta boshdan kechirgan narsalarni batafsilroq yodlaymiz. Masalan, maktabdagi birinchi kuningiz, yolg'iz sayohat qilgan sayohatingiz, qarindoshingizning to'yi va boshqalar.Ushbu turdagi xotira ichida "flesh-xotira" ni tuzadigan mualliflar mavjud. Ular g'oyat hayratlanarli yoki hayajonli yangiliklar eshitilgan paytdan boshlab juda batafsil va juda jonli tarzda tiklangan avtobiografik xotiralar. Ular unutishga juda chidamli bo'lishlari bilan ajralib turadi. Bunga 11 sentyabrdagi teraktni misol qilib keltirish mumkin.Epizodik xotira kodlanganida, hipokampus deb nomlangan miya tuzilishi faollashadi. Keyinchalik, xotiralar neokorteksning turli qismlarida mustahkamlanadi. Har bir element mos keladigan joyda, miyaning hidlash, eshitish va ko'rishga bag'ishlangan joylarida saqlanadi. -Semantik xotira: Semantik xotira - bu bizning maktabda yoki universitetda o'rgatgan narsalar kabi umumiy va ongli bilimlarni saqlaydigan narsa.Unda biz olayotgan tashqi dunyo haqidagi tushunchalar, faktlar, ma'nolar va boshqa bilimlar 7 o'rnatiladi.Ko'rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko'p qismi uxlash vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun va boshqa ko'plab sabablarga ko'ra to'g'ri dam olish juda muhimdir.Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq, epizodik, semantik xotira kabi farqlar mavjud. Aniq xotira : Deklarativ xotira ongli fikrlashni talab qiladi. Masalan, kecha kechki ovqatda nima bo'lganingizni eslashga yoki ish yuritish do'konida topishingiz mumkin bo'lgan narsalarni nomlashga harakat qiling.Odatda bu assotsiativdir, ya'ni bizning ongimiz boshqalarga allaqachon mavjud bo'lgan va ma'lum umumiy jihatlarga ega bo'lgan yangi xotiralarni bog'laydi. -Ma'lum bo'lgan xotira - siz bilmagan xotiralar haqida. Ya'ni, bizning tajribamizga bog'liq bo'lgan sezgi va harakatlanish odatlari. -Avtobiyografik yoki epizodik xotira – bu aniq xotira turi, ko'pchilik bu "xotira" haqida o'ylashda birinchi navbatda yodga keladi. Bu bizning hayotimizdagi muhim xotiralar to'plamidan iborat, masalan, shaxsiy tajribalarimiz, muhim voqealar, katta hissiy yuk voqealari va boshqalar. Shubhasiz, biz o'zimizga tegishli bo'lgan voqealarni va, avvalambor, kuchli tuyg'ular bilan birgabo'lgan voqealarniyaxshiroq eslaymiz. Dastlabki bir necha marta boshdan kechirgan narsalarni batafsilroq yodlaymiz. Masalan, maktabdagi birinchi kuningiz, yolg'iz sayohat qilgan sayohatingiz, qarindoshingizning to'yi va boshqalar.Ushbu turdagi xotira ichida "flesh-xotira" ni tuzadigan mualliflar mavjud. Ular g'oyat hayratlanarli yoki hayajonli yangiliklar eshitilgan paytdan boshlab juda batafsil va juda jonli tarzda tiklangan avtobiografik xotiralar. Ular unutishga juda chidamli bo'lishlari bilan ajralib turadi. Bunga 11 sentyabrdagi teraktni misol qilib keltirish mumkin.Epizodik xotira kodlanganida, hipokampus deb nomlangan miya tuzilishi faollashadi. Keyinchalik, xotiralar neokorteksning turli qismlarida mustahkamlanadi. Har bir element mos keladigan joyda, miyaning hidlash, eshitish va ko'rishga bag'ishlangan joylarida saqlanadi. -Semantik xotira: Semantik xotira - bu bizning maktabda yoki universitetda o'rgatgan narsalar kabi umumiy va ongli bilimlarni saqlaydigan narsa.Unda biz olayotgan tashqi dunyo haqidagi tushunchalar, faktlar, ma'nolar va boshqa bilimlar
8 mavjud. U boshqalar bilan bo'lishiladi va shaxsiy tajriba, atrof-muhit va qachon sotib olingan bo'lishidan qat'iy nazar. -Topografik xotira : Biz fazoviy yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ushbu xotiralar haqida alohida gapirishni istasak, biz topografik xotirani nazarda tutamiz. Bu o'zimizni yo'naltirish, yo'lni tanib olish va uni kesib o'tish, oilaviy muhit kalitlarini eslab qolish va boshqalar.Mekansal xotira hipokampus bilan chambarchas bog'liq, ayniqsa o'ng tomonda, bu erda "joy hujayralari" deb nomlangan, ular bo'shliqning aqliy xaritasini yaratish uchun javobgardir. 1.2 Xotiraning asosiy xususiyatlari Xotiraning asosiy xususiyatlarihaqida gapirganda, biz quyidagi komponentlarni nazarda tutamiz: Xotiralash tezligi, agar u yuqori bo'lsa, demak, bunday odam "hamma narsani tezda tushunadi". Ma'lumotni saqlash davomiyligi ,odam o'rganilgan materialni qancha vaqt eslab qoladi. Xotiraning samaradorligi uning hajmi, axborot uzatish aniqligi va saqlash muddati bilan belgilanadi, ya'ni xotirani yaxshilash uning alohida komponentlarini yaxshilash demakdir.Odam xotirasining individual xususiyatlari nafaqat signalizatsiya tizimlarining o'zaro ta'siri bilan, balki analizatorlardan qaysi biri faolroq va samaraliroq foydalanishi bilan ham belgilanadi. Shu munosabat bilan xotira turlari eshitish, vizual va motorga bo'linadi.Shaxs xotirasining individual xususiyati - operativ yodlash birligining o'lchami. O'qishni o'rganayotgan bola uchun bunday birlik bo'g'indi. Axborot tuzilishida ajralib turadigan birliklarni kattalashtirish qobiliyati xotirani o'rgatish ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, erkin uyushmalar tuzish, asosiy narsani ajratib ko'rsatish va yodlash vositalaridan foydalanish qobiliyatidir. Shaxsiy moyillik va qiziqishlar doirasi. Xotiraning individual xususiyatlarini shu asosda psixologiyada bo'linishi idrokning selektivligi va natijada xotira faktlariga asoslanadi. Agar ma'lumot odam uchun qiziqarli va zarur bo'lsa, unda u allaqachon olingan bilimlar tizimiga mos keladigan tarzda esda qoladi. Shaxsning qiziqish doirasiga kirmaydigan ma'lumotlar ba'zida umuman e'tiborga olinmaydi. inson xotirasi uning individual jarayonlarining rivojlanish darajasiga, yuqori asabiy faoliyat 8 mavjud. U boshqalar bilan bo'lishiladi va shaxsiy tajriba, atrof-muhit va qachon sotib olingan bo'lishidan qat'iy nazar. -Topografik xotira : Biz fazoviy yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ushbu xotiralar haqida alohida gapirishni istasak, biz topografik xotirani nazarda tutamiz. Bu o'zimizni yo'naltirish, yo'lni tanib olish va uni kesib o'tish, oilaviy muhit kalitlarini eslab qolish va boshqalar.Mekansal xotira hipokampus bilan chambarchas bog'liq, ayniqsa o'ng tomonda, bu erda "joy hujayralari" deb nomlangan, ular bo'shliqning aqliy xaritasini yaratish uchun javobgardir. 1.2 Xotiraning asosiy xususiyatlari Xotiraning asosiy xususiyatlarihaqida gapirganda, biz quyidagi komponentlarni nazarda tutamiz: Xotiralash tezligi, agar u yuqori bo'lsa, demak, bunday odam "hamma narsani tezda tushunadi". Ma'lumotni saqlash davomiyligi ,odam o'rganilgan materialni qancha vaqt eslab qoladi. Xotiraning samaradorligi uning hajmi, axborot uzatish aniqligi va saqlash muddati bilan belgilanadi, ya'ni xotirani yaxshilash uning alohida komponentlarini yaxshilash demakdir.Odam xotirasining individual xususiyatlari nafaqat signalizatsiya tizimlarining o'zaro ta'siri bilan, balki analizatorlardan qaysi biri faolroq va samaraliroq foydalanishi bilan ham belgilanadi. Shu munosabat bilan xotira turlari eshitish, vizual va motorga bo'linadi.Shaxs xotirasining individual xususiyati - operativ yodlash birligining o'lchami. O'qishni o'rganayotgan bola uchun bunday birlik bo'g'indi. Axborot tuzilishida ajralib turadigan birliklarni kattalashtirish qobiliyati xotirani o'rgatish ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, erkin uyushmalar tuzish, asosiy narsani ajratib ko'rsatish va yodlash vositalaridan foydalanish qobiliyatidir. Shaxsiy moyillik va qiziqishlar doirasi. Xotiraning individual xususiyatlarini shu asosda psixologiyada bo'linishi idrokning selektivligi va natijada xotira faktlariga asoslanadi. Agar ma'lumot odam uchun qiziqarli va zarur bo'lsa, unda u allaqachon olingan bilimlar tizimiga mos keladigan tarzda esda qoladi. Shaxsning qiziqish doirasiga kirmaydigan ma'lumotlar ba'zida umuman e'tiborga olinmaydi. inson xotirasi uning individual jarayonlarining rivojlanish darajasiga, yuqori asabiy faoliyat
9 xususiyatlariga, tarbiyaga, atrof -muhitga va mashg'ulotlarga, odatlarga , kasbiy talablarning xarakteriga, yodlash mavzusi va uslubiga bog'liq. Maxsus mashqlar yordamida xotira turini ishlab chiqish va takomillashtirish mumkin. Biz idrokning qancha qirralarini ishlatsak, biz qanchalik to'liq idrok qilsak, yodlash natijalari shunchalik yaxshi bo'ladi. Xotiraning individual xususiyatlari har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zida ular umuman xotiraning g'ayrioddiy rivojlanishida, ba'zida uning individual turlariningajoyib mahsuldorligida namoyon bo'ladi. Tarixda ajoyib xotiraning ko'plab misollari bor, ular orasida:Taniqli fizik, ixtirochi, muhandis Nikola Teslaning noyob foto xotirasi bor edi. U kamdan -kam hollarda hamma narsani boshida ushlab, rekordlarga kirardi. Aytishlaricha, 19 - asrning oxirida uning laboratoriyasi yong'inda vayron bo'lganida, u ko'plab ixtirolarini yoddan tiklagan. Xotira - axborotni saqlash, to'plash va ko'paytirish uchun mo'ljallangan aqliy funktsiyalar va aqliy faoliyat turlaridan biri, voqealar haqidagi ma'lumotlarni uzoq vaqt saqlash qobiliyati tashqi dunyo va organizmning reaktsiyalari va keyingi faoliyatni tashkil qilish uchun uni ong sohasida qayta ishlatishdir. Shaxsiy xotira xususiyatlari: hayot va faoliyat jarayonida odam asab tizimining xususiyatlariga qarab, xotiraning individual va tipologik xususiyatlarini rivojlantiradi. Birinchidan, xotiraning individual xususiyatlari shaxsiy xususiyatlar bilan bog'liq. Hatto xotirasi yaxshi bo'lganlar ham og'irlikni eslamaydilar, xotirasi yomon bo'lganlar hammasini unutmaydi. Ikkinchidan, individual farqlar xotira fazilatlarida uchraydi. Xotirani uning individual xotira jarayonlari qanchalik rivojlanganligiga qarab tavsiflash mumkin. Xotiraning tipologik xususiyatlari. Xotira turlaridan birining ustun shakllanishi shaxsning o'ziga xos xususiyatlari, inson faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Shunday qilib, rassomlarda emotsional xotira yaxshi rivojlangan, bastakorlarda eshitish, rassomlarda vizual, faylasuflarda esa og'zaki va 9 xususiyatlariga, tarbiyaga, atrof -muhitga va mashg'ulotlarga, odatlarga , kasbiy talablarning xarakteriga, yodlash mavzusi va uslubiga bog'liq. Maxsus mashqlar yordamida xotira turini ishlab chiqish va takomillashtirish mumkin. Biz idrokning qancha qirralarini ishlatsak, biz qanchalik to'liq idrok qilsak, yodlash natijalari shunchalik yaxshi bo'ladi. Xotiraning individual xususiyatlari har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zida ular umuman xotiraning g'ayrioddiy rivojlanishida, ba'zida uning individual turlariningajoyib mahsuldorligida namoyon bo'ladi. Tarixda ajoyib xotiraning ko'plab misollari bor, ular orasida:Taniqli fizik, ixtirochi, muhandis Nikola Teslaning noyob foto xotirasi bor edi. U kamdan -kam hollarda hamma narsani boshida ushlab, rekordlarga kirardi. Aytishlaricha, 19 - asrning oxirida uning laboratoriyasi yong'inda vayron bo'lganida, u ko'plab ixtirolarini yoddan tiklagan. Xotira - axborotni saqlash, to'plash va ko'paytirish uchun mo'ljallangan aqliy funktsiyalar va aqliy faoliyat turlaridan biri, voqealar haqidagi ma'lumotlarni uzoq vaqt saqlash qobiliyati tashqi dunyo va organizmning reaktsiyalari va keyingi faoliyatni tashkil qilish uchun uni ong sohasida qayta ishlatishdir. Shaxsiy xotira xususiyatlari: hayot va faoliyat jarayonida odam asab tizimining xususiyatlariga qarab, xotiraning individual va tipologik xususiyatlarini rivojlantiradi. Birinchidan, xotiraning individual xususiyatlari shaxsiy xususiyatlar bilan bog'liq. Hatto xotirasi yaxshi bo'lganlar ham og'irlikni eslamaydilar, xotirasi yomon bo'lganlar hammasini unutmaydi. Ikkinchidan, individual farqlar xotira fazilatlarida uchraydi. Xotirani uning individual xotira jarayonlari qanchalik rivojlanganligiga qarab tavsiflash mumkin. Xotiraning tipologik xususiyatlari. Xotira turlaridan birining ustun shakllanishi shaxsning o'ziga xos xususiyatlari, inson faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Shunday qilib, rassomlarda emotsional xotira yaxshi rivojlangan, bastakorlarda eshitish, rassomlarda vizual, faylasuflarda esa og'zaki va
10 mantiqiy xotira bor. Tasviriy yoki og'zaki xotiraning ustun rivojlanishi birinchi va ikkinchi signal tizimlarining nisbati, yuqori asabiy faoliyatning tipologik xususiyatlari bilan bog'liq. Badiiy tip majoziy xotiraning ustun rivojlanishi, fikrlash turi - og'zaki xotiraning ustunligi bilan ajralib turadi. Xotiraning rivojlanishi insonning kasbiy faoliyatiga ham bog'liq, chunki psixika faoliyatida nafaqat o'zini namoyon qiladi, balki shakllantiradi: bastakor yoki pianinochi musiqani eng yaxshi eslaydi, rassom - narsalarning rangi, matematik - turlarini muammolar, sportchi - harakatlar.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira Boshqalarga eshitish uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Xotiraning rivojlanishi o'z -o'zidan sodir bo'lmaydi. Bu xotira ta'limining butun tizimini talab qiladi. Ijobiy xotira xususiyatlarini tarbiyalashga asosan odamning aqliy va amaliy ishini ratsionalizatsiya qilish yordam beradi: ish joyidagi tartib, rejalashtirish, o'zini tuta bilish, yodlashning oqilona usullaridan foydalanish, aqliy ishni amaliy ish bilan birlashtirish, tanqidiy o'z faoliyatiga munosabat, samarasiz ish usullaridan voz kechish va boshqa odamlardan samarali texnikani olish qobiliyati. Xotiradagi ayrim individual farqlar miyani keraksiz ma'lumotlardan himoya qiluvchi maxsus mexanizmlar bilan chambarchas bog'liq. Turli odamlarda bu mexanizmlarning faollik darajasi har xil. Miyaning keraksiz ma'lumotlardan himoyalanishi, xususan, gipnoz hodisasini, ya'ni uyquda o'rganishni tushuntiradi. Uyqu paytida miyani ortiqcha ma'lumotdan himoya qiladigan ba'zi mexanizmlar o'chiriladi, shuning uchun yodlash tezroq bo'ladi. Inson xotirasining turlari va jarayonlarining xilma -xilligi shundaki, bir xil xotiraga ega bo'lgan ikki kishini ham topish deyarli mumkin emas. Hamma yoki ko'pchilik odamlar uchun bir xil bo'lgan umumiy qonunlar, xotira turlari va jarayonlari mavjud bo'lishiga qaramay, har bir odamning xotirasi o'ziga xos tarzda o'ziga xosdir. Odamlarning xotirasi ko'plab sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan farq 10 mantiqiy xotira bor. Tasviriy yoki og'zaki xotiraning ustun rivojlanishi birinchi va ikkinchi signal tizimlarining nisbati, yuqori asabiy faoliyatning tipologik xususiyatlari bilan bog'liq. Badiiy tip majoziy xotiraning ustun rivojlanishi, fikrlash turi - og'zaki xotiraning ustunligi bilan ajralib turadi. Xotiraning rivojlanishi insonning kasbiy faoliyatiga ham bog'liq, chunki psixika faoliyatida nafaqat o'zini namoyon qiladi, balki shakllantiradi: bastakor yoki pianinochi musiqani eng yaxshi eslaydi, rassom - narsalarning rangi, matematik - turlarini muammolar, sportchi - harakatlar.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira Boshqalarga eshitish uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Xotiraning rivojlanishi o'z -o'zidan sodir bo'lmaydi. Bu xotira ta'limining butun tizimini talab qiladi. Ijobiy xotira xususiyatlarini tarbiyalashga asosan odamning aqliy va amaliy ishini ratsionalizatsiya qilish yordam beradi: ish joyidagi tartib, rejalashtirish, o'zini tuta bilish, yodlashning oqilona usullaridan foydalanish, aqliy ishni amaliy ish bilan birlashtirish, tanqidiy o'z faoliyatiga munosabat, samarasiz ish usullaridan voz kechish va boshqa odamlardan samarali texnikani olish qobiliyati. Xotiradagi ayrim individual farqlar miyani keraksiz ma'lumotlardan himoya qiluvchi maxsus mexanizmlar bilan chambarchas bog'liq. Turli odamlarda bu mexanizmlarning faollik darajasi har xil. Miyaning keraksiz ma'lumotlardan himoyalanishi, xususan, gipnoz hodisasini, ya'ni uyquda o'rganishni tushuntiradi. Uyqu paytida miyani ortiqcha ma'lumotdan himoya qiladigan ba'zi mexanizmlar o'chiriladi, shuning uchun yodlash tezroq bo'ladi. Inson xotirasining turlari va jarayonlarining xilma -xilligi shundaki, bir xil xotiraga ega bo'lgan ikki kishini ham topish deyarli mumkin emas. Hamma yoki ko'pchilik odamlar uchun bir xil bo'lgan umumiy qonunlar, xotira turlari va jarayonlari mavjud bo'lishiga qaramay, har bir odamning xotirasi o'ziga xos tarzda o'ziga xosdir. Odamlarning xotirasi ko'plab sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan farq
11 qilishi mumkin. Birinchi asosda, odamlar bir -biridan qaysi turdagi xotira unumdorligi, tezligi va aniqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlarning ikkinchisidagi individual farqlar xotira jarayonlarining mahsuldorligi, tezligi yoki aniqligida namoyon bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir kishining o'ziga xos mnemonik vositalar to'plami bor, u o'z xotirasini saqlash va yaxshilash uchun foydalanishni afzal ko'radi. Beshinchi, oxirgi, asosan sifat xususiyatiga kelsak, unga ko'ra, xotiraning individual xususiyatlari har xil odamlarda ularning xotirasi boshqa ruhiy jarayonlar va shaxsiyat xususiyatlari bilan turlicha bog'liq bo'lishi mumkinligida namoyon bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ba'zi odamlarda - umuman psixikasi past darajada rivojlanganlarda, xotira boshqa bilim jarayonlaridan mustaqil ravishda ishlashi mumkin. Aqliy rivojlanishining umumiy darajasi etarlicha yuqori bo'lgan boshqa odamlarda xotira boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, fikrlash va gapirish bilan chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin. Ba'zi odamlarda ularning hissiy holatlari xotiraga unchalik ta'sir qilmasligi mumkin, boshqalarda esa bunday ta'sir sezilarli darajada sezilishi mumkin. Har xil odamlarning irodasi, fe'l -atvori, fe'l -atvori, qobiliyatining xususiyatlari ularning xotirasining individual o'ziga xosligida ham har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin.Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar 11 qilishi mumkin. Birinchi asosda, odamlar bir -biridan qaysi turdagi xotira unumdorligi, tezligi va aniqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlarning ikkinchisidagi individual farqlar xotira jarayonlarining mahsuldorligi, tezligi yoki aniqligida namoyon bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir kishining o'ziga xos mnemonik vositalar to'plami bor, u o'z xotirasini saqlash va yaxshilash uchun foydalanishni afzal ko'radi. Beshinchi, oxirgi, asosan sifat xususiyatiga kelsak, unga ko'ra, xotiraning individual xususiyatlari har xil odamlarda ularning xotirasi boshqa ruhiy jarayonlar va shaxsiyat xususiyatlari bilan turlicha bog'liq bo'lishi mumkinligida namoyon bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ba'zi odamlarda - umuman psixikasi past darajada rivojlanganlarda, xotira boshqa bilim jarayonlaridan mustaqil ravishda ishlashi mumkin. Aqliy rivojlanishining umumiy darajasi etarlicha yuqori bo'lgan boshqa odamlarda xotira boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, fikrlash va gapirish bilan chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin. Ba'zi odamlarda ularning hissiy holatlari xotiraga unchalik ta'sir qilmasligi mumkin, boshqalarda esa bunday ta'sir sezilarli darajada sezilishi mumkin. Har xil odamlarning irodasi, fe'l -atvori, fe'l -atvori, qobiliyatining xususiyatlari ularning xotirasining individual o'ziga xosligida ham har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin.Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar
12 mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma -so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Masalan, televizion shoularda yoki tanlovlarda ishtirok etayotgan polimatlar "Nima? Qayerda? Qachon? Qanday qilib millioner bo'lish mumkin? " yoki bilim musobaqalari bilan bog'liq bo'lgan boshqalarda, albatta, ular o'z xotiralarida boshqa odamlarga qaraganda ancha xilma -xil ma'lumotlarni saqlaydilar. Shu nuqtai nazardan, ular saqlanadigan ma'lumotlarning haqiqiy mazmuniga ko'ra, ularning uzoq muddatli xotirasining hajmi boshqa odamlarning o'xshash xotira hajmidan ko'ra muhimroq ekanligi haqida bahslashish mumkin.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira. Boshqalarga eshitishi uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Bular bor odamlar motorli xotira turi (xususan, nutq-motor). Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, 12 mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma -so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Masalan, televizion shoularda yoki tanlovlarda ishtirok etayotgan polimatlar "Nima? Qayerda? Qachon? Qanday qilib millioner bo'lish mumkin? " yoki bilim musobaqalari bilan bog'liq bo'lgan boshqalarda, albatta, ular o'z xotiralarida boshqa odamlarga qaraganda ancha xilma -xil ma'lumotlarni saqlaydilar. Shu nuqtai nazardan, ular saqlanadigan ma'lumotlarning haqiqiy mazmuniga ko'ra, ularning uzoq muddatli xotirasining hajmi boshqa odamlarning o'xshash xotira hajmidan ko'ra muhimroq ekanligi haqida bahslashish mumkin.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira. Boshqalarga eshitishi uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Bular bor odamlar motorli xotira turi (xususan, nutq-motor). Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga,
13 shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma - so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan , qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Fanda xotira bilan bog’liq ravishda unutish masalasini o’rganishga hamiyat berilmoqda. “ Normal “ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishlaridan 2farq qilmoq kerak. 2 Xotira susayishi-gipomneziya. Xotira yo’qolishi-amneziya. Xotiraning bir tomonlama kuchayishi-gipermneziya. 13 shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma - so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan , qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Fanda xotira bilan bog’liq ravishda unutish masalasini o’rganishga hamiyat berilmoqda. “ Normal “ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishlaridan 2farq qilmoq kerak. 2 Xotira susayishi-gipomneziya. Xotira yo’qolishi-amneziya. Xotiraning bir tomonlama kuchayishi-gipermneziya.
14 2 bob XOTIRA NAZARIYALARI 2.1Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma'lumki, insonning har qanday kechinma, xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda, inson tabiat, jamiyat, koinot to’g’risida ma'lumot, xabar va taassurot to’plash imkoniyatini beradigan hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutishni tushuniladi.Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik.Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan xotirajarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ nazariyadir. Ma'lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya'ni ob'ektlarning fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud ma'lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.Assotsiativ nazariya javob bera olmaydigan muammoga duch kelganidan so'ng (biz xotiraning selektivligini tushuntirish haqida gapirayapmiz), uning o'rnini boshqa nazariya - Gestalt egalladi. Bu ta'limotdagi dastlabki tushuncha boshlang'ich, asosiy elementlarning yaxlitligi - gestalt edi. Bu nazariya tarafdorlari, inson xotirasini aniqlaydigan geshtalt shakllanish tamoyillari ekanligiga ishonishadi. 14 2 bob XOTIRA NAZARIYALARI 2.1Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma'lumki, insonning har qanday kechinma, xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda, inson tabiat, jamiyat, koinot to’g’risida ma'lumot, xabar va taassurot to’plash imkoniyatini beradigan hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutishni tushuniladi.Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik.Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan xotirajarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ nazariyadir. Ma'lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya'ni ob'ektlarning fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud ma'lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.Assotsiativ nazariya javob bera olmaydigan muammoga duch kelganidan so'ng (biz xotiraning selektivligini tushuntirish haqida gapirayapmiz), uning o'rnini boshqa nazariya - Gestalt egalladi. Bu ta'limotdagi dastlabki tushuncha boshlang'ich, asosiy elementlarning yaxlitligi - gestalt edi. Bu nazariya tarafdorlari, inson xotirasini aniqlaydigan geshtalt shakllanish tamoyillari ekanligiga ishonishadi.
15 Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta'limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Bioximik o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma'lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir. Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi ta'sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta'siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyi nchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi. 80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq 15 Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta'limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Bioximik o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma'lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir. Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi ta'sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta'siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyi nchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi. 80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq
16 bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini taklif qilgan, ya'ni ma'nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. XX asrning birinchi 10 yilida xotirani tekshirish yangi ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi to’g’risidagi muammolarga mohiyati jihatidan mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.Eng qadimiylari - psixologik ta'limotlar, chunki tibbiy, genetik va biokimyoviy nazariyalar va xotira qonunlari ancha keyin paydo bo'lgan. Birinchilardan biri, bugungi kunda ham dolzarb bo'lib, assotsiativ tushunchadir. Bu xotira nazariyasi 17 -asrda paydo bo'lgan va uning eng faol rivojlanishi 18-19 -asrlarga to'g'ri keladi. Xotiraning assotsiativ nazariyasi assotsiatsiya tushunchasiga, boshqacha aytganda, psixikaning turli hodisalari o'rtasidagi bog'liqlikka asoslangan. Bu ta'limotning asoschilari G.Ebbingxauz, A.Pilzeker va boshqalar bo'lib, ular xotirani murakkab tizim qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo'lishidan qat'i nazar, ko'p yoki kamroq barqaror uyushmalar. Bu xotira nazariyasi vakillari assotsiatsiyalarni tutashlik, qarama -qarshilik, o'xshashlik, fazoviy va vaqt yaqinligiga ko'ra ajratdilar. Xotiraning assotsiativ nazariyasi uning ba'zi qonuniyatlarini o'rganishga imkon berdi. Bu yo'nalishda ishlaydigan psixologlar vaqt oralig'iga qarab, taqdim etilgan qatorning takrorlanishi bilan eslanadigan elementlar sonini o'zgartirishning o'ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, yodlangan satr elementlarini xotirada saqlashning o'ziga xos xususiyatlarini aniqladilar. yodlash va ko'paytirish o'rtasida. Aynan shu ta'limot tufayli xotiraning boshqa ko'plab asosiy nazariyalariga asos solindi. Psixoanalitik nazariya 16 bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini taklif qilgan, ya'ni ma'nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. XX asrning birinchi 10 yilida xotirani tekshirish yangi ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi to’g’risidagi muammolarga mohiyati jihatidan mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.Eng qadimiylari - psixologik ta'limotlar, chunki tibbiy, genetik va biokimyoviy nazariyalar va xotira qonunlari ancha keyin paydo bo'lgan. Birinchilardan biri, bugungi kunda ham dolzarb bo'lib, assotsiativ tushunchadir. Bu xotira nazariyasi 17 -asrda paydo bo'lgan va uning eng faol rivojlanishi 18-19 -asrlarga to'g'ri keladi. Xotiraning assotsiativ nazariyasi assotsiatsiya tushunchasiga, boshqacha aytganda, psixikaning turli hodisalari o'rtasidagi bog'liqlikka asoslangan. Bu ta'limotning asoschilari G.Ebbingxauz, A.Pilzeker va boshqalar bo'lib, ular xotirani murakkab tizim qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo'lishidan qat'i nazar, ko'p yoki kamroq barqaror uyushmalar. Bu xotira nazariyasi vakillari assotsiatsiyalarni tutashlik, qarama -qarshilik, o'xshashlik, fazoviy va vaqt yaqinligiga ko'ra ajratdilar. Xotiraning assotsiativ nazariyasi uning ba'zi qonuniyatlarini o'rganishga imkon berdi. Bu yo'nalishda ishlaydigan psixologlar vaqt oralig'iga qarab, taqdim etilgan qatorning takrorlanishi bilan eslanadigan elementlar sonini o'zgartirishning o'ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, yodlangan satr elementlarini xotirada saqlashning o'ziga xos xususiyatlarini aniqladilar. yodlash va ko'paytirish o'rtasida. Aynan shu ta'limot tufayli xotiraning boshqa ko'plab asosiy nazariyalariga asos solindi. Psixoanalitik nazariya
17 Xotiraning psixoanalitik nazariyasi vakillari, uning asoschisi Z. Freyd, maxsus e'tibor axborotni saqlash va yodlashni ko'rib chiqishda, ular ruhiyatning ongsiz darajasiga to'laydilar. Xotiraning psixoanalitik nazariyasi hayotning qolgan qismiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hissiy tajribalarning muhim rolini ko'rsatadi. Bu nazariya vakillari ongdan salbiy ma'lumotlarning joy almashishiga va uning hazil, orzular, tilning siljishi va hushidan ketishning boshqa ko'rinishlari orqali namoyon bo'lishiga alohida e'tibor berishadi. Sezgi nazariyasi 20 -asrning birinchi yarmida xotiraning semantik nazariyasi vujudga keldi. Uning eng ko'zga ko'ringan vakillari A. Binet va K. Buxler, xotira ishi to'g'ridan -to'g'ri semantik birikmalarga (ularning mavjudligi yoki yo'qligiga) bog'liqligini ta'kidlaydilar, ular yodlanadigan materialni semantik tuzilmalarga birlashtiradi - ko'p yoki kamroq. Psixologiyada bu xotira nazariyasi vakillari materialning semantik mazmuniga alohida e'tibor berishadi. Ularning fikricha, semantik yodlash mexanik yodlashdan farqli qonunlar asosida sodir bo'ladi. Ularning ta'kidlashicha, yodlanadigan material ma'lum semantik aloqalar kontekstining bir qismi. Bu nazariya vakillari xotirani nutq shaklidan mutlaqo mustaqil bo'lgan sof fikrlarni qayta ishlab chiqarish shaklida ifodalashga intilishadi. Axir, ular antagonistik nazariya bilan birlashtirilgan xulosalarga kelib, so'zlar va fikrlarning yodlanishini buzadi va farq qiladi. Faoliyat nazariyasi Fransuz olimlari, shu jumladan P. Janet, xotira haqidagi yangi nazariyani uni faoliyat turi sifatida ko'rib chiqishga asoslangan. P. Janet - xotirani axborotni eslab qolish, tizimlashtirish va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida birinchi bo'lib tushuntirgan olimlardan biri. Frantsiya psixologiya maktabi barcha xotira jarayonlarining ijtimoiy shartlanishini, uning inson faoliyatiga bevosita bog'liqligini isbotladi. 17 Xotiraning psixoanalitik nazariyasi vakillari, uning asoschisi Z. Freyd, maxsus e'tibor axborotni saqlash va yodlashni ko'rib chiqishda, ular ruhiyatning ongsiz darajasiga to'laydilar. Xotiraning psixoanalitik nazariyasi hayotning qolgan qismiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hissiy tajribalarning muhim rolini ko'rsatadi. Bu nazariya vakillari ongdan salbiy ma'lumotlarning joy almashishiga va uning hazil, orzular, tilning siljishi va hushidan ketishning boshqa ko'rinishlari orqali namoyon bo'lishiga alohida e'tibor berishadi. Sezgi nazariyasi 20 -asrning birinchi yarmida xotiraning semantik nazariyasi vujudga keldi. Uning eng ko'zga ko'ringan vakillari A. Binet va K. Buxler, xotira ishi to'g'ridan -to'g'ri semantik birikmalarga (ularning mavjudligi yoki yo'qligiga) bog'liqligini ta'kidlaydilar, ular yodlanadigan materialni semantik tuzilmalarga birlashtiradi - ko'p yoki kamroq. Psixologiyada bu xotira nazariyasi vakillari materialning semantik mazmuniga alohida e'tibor berishadi. Ularning fikricha, semantik yodlash mexanik yodlashdan farqli qonunlar asosida sodir bo'ladi. Ularning ta'kidlashicha, yodlanadigan material ma'lum semantik aloqalar kontekstining bir qismi. Bu nazariya vakillari xotirani nutq shaklidan mutlaqo mustaqil bo'lgan sof fikrlarni qayta ishlab chiqarish shaklida ifodalashga intilishadi. Axir, ular antagonistik nazariya bilan birlashtirilgan xulosalarga kelib, so'zlar va fikrlarning yodlanishini buzadi va farq qiladi. Faoliyat nazariyasi Fransuz olimlari, shu jumladan P. Janet, xotira haqidagi yangi nazariyani uni faoliyat turi sifatida ko'rib chiqishga asoslangan. P. Janet - xotirani axborotni eslab qolish, tizimlashtirish va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida birinchi bo'lib tushuntirgan olimlardan biri. Frantsiya psixologiya maktabi barcha xotira jarayonlarining ijtimoiy shartlanishini, uning inson faoliyatiga bevosita bog'liqligini isbotladi.
18 P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, A.A. Smirnov va boshqalarni nomlash mumkin bo'lgan mahalliy psixologlar faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi bilan bog'liq bo'lgan xotirani o'rganishda nazariya ustida ishlashni davom ettirdilar. Ular xotirani mnemonik muammoning echimiga bo'ysunadigan harakatlar tizimining bir qismi bo'lgan, ya'ni ma'lum ma'lumotlarni yodlash, saqlash va takrorlash kabi faoliyatning alohida turi deb hisoblashgan. Psixologiyada xotira faolligi nazariyasi tarafdorlari mnemonik harakatlar va operatsiyalar tarkibini o'rganishga, xotira mahsuldorligining maqsad tuzilishi va yodlash vositalariga bog'liqligiga, ularning solishtirma mahsuldorligiga o'rganishga alohida e'tibor qaratdilar. yod - ixtiyoriy va ixtiyoriy. Fiziologiya nazariyasi Xotiraning fiziologik nazariyalari paydo bo'lishi yuqori asab faoliyati qonunlarini chiqargan I.P.Pavlov ta'limotiga bog'liq. Olim buni da'vo qildi moddiy asos xotira miya yarim korteksining plastisiyasiga va uning shartli reflekslarni hosil qilish qobiliyatiga bog'liq. Xotiraning fiziologik mexanizmi aynan vaqtinchalik va asabiy aloqalarning shakllanishi, mustahkamlanishi va yo'q bo'lishidan iborat. Oldindan aniqlangan ma'lumot va yangi ma'lumot o'rtasidagi bog'liqlik yodlash fiziologiyasi asos bo'lgan shartli reflekslar tufayli hosil bo'ladimumkin, ularni o'rganish uchun semantik rejada yomon tashkil etilgan bema'nilik bo'g'inlari va boshqa ma'lumotlar ishlatilgan. A.A.Smirnov psixologiyaga qo`shgan xissasi ulkandir. A.A.Smirno ta’kidlaganidek,materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaq qol misoldir,Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami es da olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning es da olib qoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no angl atmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosi da tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmu 18 P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, A.A. Smirnov va boshqalarni nomlash mumkin bo'lgan mahalliy psixologlar faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi bilan bog'liq bo'lgan xotirani o'rganishda nazariya ustida ishlashni davom ettirdilar. Ular xotirani mnemonik muammoning echimiga bo'ysunadigan harakatlar tizimining bir qismi bo'lgan, ya'ni ma'lum ma'lumotlarni yodlash, saqlash va takrorlash kabi faoliyatning alohida turi deb hisoblashgan. Psixologiyada xotira faolligi nazariyasi tarafdorlari mnemonik harakatlar va operatsiyalar tarkibini o'rganishga, xotira mahsuldorligining maqsad tuzilishi va yodlash vositalariga bog'liqligiga, ularning solishtirma mahsuldorligiga o'rganishga alohida e'tibor qaratdilar. yod - ixtiyoriy va ixtiyoriy. Fiziologiya nazariyasi Xotiraning fiziologik nazariyalari paydo bo'lishi yuqori asab faoliyati qonunlarini chiqargan I.P.Pavlov ta'limotiga bog'liq. Olim buni da'vo qildi moddiy asos xotira miya yarim korteksining plastisiyasiga va uning shartli reflekslarni hosil qilish qobiliyatiga bog'liq. Xotiraning fiziologik mexanizmi aynan vaqtinchalik va asabiy aloqalarning shakllanishi, mustahkamlanishi va yo'q bo'lishidan iborat. Oldindan aniqlangan ma'lumot va yangi ma'lumot o'rtasidagi bog'liqlik yodlash fiziologiyasi asos bo'lgan shartli reflekslar tufayli hosil bo'ladimumkin, ularni o'rganish uchun semantik rejada yomon tashkil etilgan bema'nilik bo'g'inlari va boshqa ma'lumotlar ishlatilgan. A.A.Smirnov psixologiyaga qo`shgan xissasi ulkandir. A.A.Smirno ta’kidlaganidek,materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaq qol misoldir,Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami es da olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning es da olib qoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no angl atmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosi da tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmu
19 nsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yil gan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalard a ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalar ga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A. N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo’g ’inlardan tuzil gan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagil ar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar Shu ninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldo rroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatl ar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilma y, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiy orsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A. Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chish i ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chun ki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgande k qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilish ga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz so’zla mi laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolina di.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol sh axsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga k irib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish , mexanik esda olib qolishning bironbir xususiyatidir.Esga tushirish va uning turiari.O’tmishda idrok qilingan narsalar, histuyg’u, fikr va ish- harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tus hirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, 19 nsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yil gan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalard a ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalar ga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A. N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo’g ’inlardan tuzil gan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagil ar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar Shu ninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldo rroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatl ar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilma y, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiy orsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A. Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chish i ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chun ki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgande k qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilish ga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz so’zla mi laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolina di.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol sh axsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga k irib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish , mexanik esda olib qolishning bironbir xususiyatidir.Esga tushirish va uning turiari.O’tmishda idrok qilingan narsalar, histuyg’u, fikr va ish- harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tus hirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami,
20 bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. De mak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevos ita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilg an miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi.Materialning ko’p qismini bev osita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masala n, artistlarda so’z va iboralami esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng b o’ladi. Hisobkitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlami esda tushirish xotira sining ko’lami keng bo’ladi.Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsa ni oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,yoshligimizdagivoqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz.Idrok qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimi zda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.Esda saqlash deganda i lgari tug’ilgan taassurot, fikr, histuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tiz imining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taass urotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esgatushirish uchun qulay sharoit b o’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiy nalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan nar salarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu ho disaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charc hashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarid a tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida e sga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olin gandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan 20 bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. De mak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevos ita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilg an miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi.Materialning ko’p qismini bev osita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masala n, artistlarda so’z va iboralami esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng b o’ladi. Hisobkitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlami esda tushirish xotira sining ko’lami keng bo’ladi.Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsa ni oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,yoshligimizdagivoqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz.Idrok qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimi zda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.Esda saqlash deganda i lgari tug’ilgan taassurot, fikr, histuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tiz imining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taass urotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esgatushirish uchun qulay sharoit b o’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiy nalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan nar salarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu ho disaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charc hashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarid a tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida e sga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olin gandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan
21 keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda r o’y beradigan charchashdir.Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natij asida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qi yinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ket gan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lga n narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’i ishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo' ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olin gandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinl ashadi.G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. T o’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur'a ti tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Mat erialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’l gan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotiradasekin yo’qolib boradi. Vaqt ning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch- quwat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari t omonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'ati ma terialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liq dir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u hol da unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbatan ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biron- bir materialni o’zlashtirish yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishni ng teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari proporsional x xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamligiga o’zlashtiri layotgan materialning ma'noga ega yoki ega emasligiga bog’liqlikdan tashqari 21 keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda r o’y beradigan charchashdir.Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natij asida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qi yinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ket gan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lga n narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’i ishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo' ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olin gandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinl ashadi.G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. T o’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur'a ti tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Mat erialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’l gan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotiradasekin yo’qolib boradi. Vaqt ning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch- quwat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari t omonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'ati ma terialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liq dir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u hol da unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbatan ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biron- bir materialni o’zlashtirish yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishni ng teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari proporsional x xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamligiga o’zlashtiri layotgan materialning ma'noga ega yoki ega emasligiga bog’liqlikdan tashqari
22 yana bir nechta omillar o’z ta'sirini ko’rsatadi va uning faoliyat mazmuniga ay lanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning shaxsiy, individual xususiy atlariga ham bevosita bog’liqdir.Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlarida gi individual farqlar esda qoldirishning tezligida,aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jaray onlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana sh unday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallami, rang, tasv ir narsa, tovushlami samarali v? mustahkam esda olib qoladilar.Boshqa bir odam lar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda u chraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizat orlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko'rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulid a yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldiriby sekin unutish; 2) tez esda qoldirib tez unutish; 3) sekin esda qoldiribsekin unutish; 4) sekin esda qoldiriby tez unutish Xotira tasavvurlari Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga 22 yana bir nechta omillar o’z ta'sirini ko’rsatadi va uning faoliyat mazmuniga ay lanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning shaxsiy, individual xususiy atlariga ham bevosita bog’liqdir.Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlarida gi individual farqlar esda qoldirishning tezligida,aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jaray onlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana sh unday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallami, rang, tasv ir narsa, tovushlami samarali v? mustahkam esda olib qoladilar.Boshqa bir odam lar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda u chraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizat orlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko'rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulid a yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldiriby sekin unutish; 2) tez esda qoldirib tez unutish; 3) sekin esda qoldiribsekin unutish; 4) sekin esda qoldiriby tez unutish Xotira tasavvurlari Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga
23 oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari birbiridan farq qiladi. Xotira tasavvurl ari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan material lami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olis hning esda olib hoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmu nli va mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish m aqsad qilib qo’yilgan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga n isbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik y oshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’ g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o ’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo ’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l ay oladilar. Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb eta di. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’ chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuch i, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bi lan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga am alga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchu n yengil ko’chishi ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’ki dlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi y ashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisba tan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. 23 oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari birbiridan farq qiladi. Xotira tasavvurl ari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan material lami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olis hning esda olib hoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmu nli va mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish m aqsad qilib qo’yilgan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga n isbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik y oshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’ g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o ’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo ’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l ay oladilar. Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb eta di. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’ chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuch i, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bi lan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga am alga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchu n yengil ko’chishi ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’ki dlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi y ashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisba tan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi.
24 Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmush da puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, b alki uning yaqqol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarini ng xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turlari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his- tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishla ming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt о ’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masal an, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini y oki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz.Eslash narsa va hodisalami, u ni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Es lash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ha m uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval ta nishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. B evosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan ibora t. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan ta krorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialn 24 Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmush da puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, b alki uning yaqqol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarini ng xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turlari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his- tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishla ming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt о ’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masal an, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini y oki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz.Eslash narsa va hodisalami, u ni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Es lash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ha m uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval ta nishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. B evosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan ibora t. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan ta krorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialn