O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI 60310903-PSIXOLOGIYA:AMALIY PSIXOLOGIYA Mavzu: Xotira va tajriba KURS ISHI RAHBARI: Toshkent- 2023 KURS ISHI 1 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOBXOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA VA UNING KLASSIFIKATSIYASI……………...……………………………..............5 1.2 XOTIRANING XUSUSIYATLARI…………………………………...............9 II BOB.XOTIRANIN O’RGANISHNING NAZARIY JIHATLARI 2.1 XOTIRA NAZARIYALARI………………………………………………….15 2.2 OLIMLARNING XOTIRA HAQIDA OLIB BORGAN ISHLARI.................................................................................................................18 2.3 XOTIRANI O`RGANISH VA RIVOJLANTIRISH ORQALI TAJRIBA HOSIL QILISH……………………………………………………...………….29 XULOSA...............................................................................................................43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................44 2 KIRISH Buguni kunda jahon hamjamiyatida ta’lim sohasiga e’tibor har qachongidan ham kuchayib bormoqda. Rivojlangan mamalakatlarning ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganib, tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning rivoji hissasiga har tomonlama yetuk, intellektual salohiyatli, kreativ fikrlovchi, yangiliklarga intiluvchan, vatanparvar, o‘z sohasining yetuk bilimdoni bo‘lgan kadrlarning o‘rni kattadir. Shu boisdan ijodkor, kashfiyotchi kadrlarni tayyorlash borasidagi chet el tajribasini o‘rganar ekanmiz ta’limning asosiy poydevori bo‘lmish maktabgacha va boshlang‘ich ta’ilm yoshdagi bolalarda mukammal xotira shakllantirish borasidagi ilmiy-amaliy yutuqlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Xususan, Germaniyaning eng rivojlangan mamalakatlar ro‘yihatida turishiga sabab ham maktabgacha ta’limni nafaqat “Tafakkur ustaxonasi”deb qarashlari balki ularning xotiralari bilan bog’liq masalarga jiddiy yondashishlari bo‘lsa ajab emas. Mavzuning dolzarbligi: Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng ko‘lamdagi islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining farmoniga muvofiq 2017-2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi belgilab olindi. Uning “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” deb nomlanuvchi to‘rtinchi yo‘nalishida ham umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oily ta’lim sifatini yaxshilash hamda ualrni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Davlatimiz tomonidan ko‘rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar natijasi o‘laroq bugungi kun pedagoglarining zimmasiga yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa yuklandi.Butun dunyoni qamrab olayotgan globalizatsiya jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqda. Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha texnologiyalar insonni ham aqlan, ham jismonan kam kuch sarflashga, buning natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilarida xotira rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning jismoniy va aqliy o‘yinlardan ko‘ra virtual o‘yinlarni afzal ko‘rayotganlari bunga yaqqol misoldir. 3 O‘quvchilarning ongini o‘stiradigan, aqlini charxlaydigan,tafakkurini yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan, mustaqil fikrlashga o‘rgatadigan, xotirani mustahkamlashga qaratilgan zamonaviy metodlardan foydalanish lozimki, bu metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda ta’lim olishga nisbatan motiv hosil qilish bilan birga, ta’lim-tarbiya berishi, ularning qobiliyatlarini nomoyon etishi lozim. Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql- zakovatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida takomillashtirish, ta’lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilishga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog‘liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan barkamol tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo‘lishi uchun avvalo ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga ko‘tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etyapti. Bunda o‘quvchilarning tasavvurini boyitadigan, dunyoqarashini kengaytiradigan, o‘zida ishonch o‘yg‘otadigan, mustaqil fiklashga, ijodkorlikka, qobilyatini nomoyon etishga chorlaydigan usullardan, ya’ni kreativ metodlardan foydalangan holda ularda obrazli tafakkurni va xotirani shakllantirish ahamiyatlidir. Obrazli tafakkuri va xotirasi yaxshi shakllangan o‘quvchining xayolot dunyosi keng, fantaziyasi kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo‘lib ulardan ixtirochi olimlar, yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan ijodkorlar tong ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi. Barkamol shaxs tushunchasi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘z davrining komil insoni hisoblanadi. Barkamol shaxs hamisha o‘z Vatani kamolotini rivojlantiradi, uning ravnaqi yo‘lida umrini baxshida etishni o‘z burchi deb biladi. Demak, sog‘lom yoshlar har qachon, har yerda o‘z fikriga, sog‘lom mulohazasiga ega bo‘ladi, xalq va davlat manfaatini himoya qiladi. Uning aql-zakovati, intellekti, teran dunyoqarashi orqali o‘z maqsadiga erishish yo‘llarini qidirib topadi. Kurs ishining maqsadi: Quyidagi kurs ishimizdan ko’zlangan asosiy maqsad talabalarga xotira haqida ma’lumot berish, ularda xotira borasida bilim va 4 ko’nikmalarni shakllantirish, xotirani o’rganishga qaratilgan turli ilmiy metodikalar to’g’risida ma’lumot berish va bilim malakalarni oshirish. Kurs ish iob’yekti: xotira va tajriba; Kurs ishi predmeti: xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari, xotirani eksperimentalo’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish; Kurs ishining vazifalari: xotirani eksperimental tadqiq qilish, xotira nazriyalarini o’rganish, xotira turlarini aniqlashga doir metodikalarni toppish va qo’llash; Kurs ishi tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob,5 ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 5 I.BOB XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Xotira1 – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Eng oddiy psixikaning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanish imumkin emas. Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘q olib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida yod bo‘ladigan tashqi olam obrazlarizsiz yo‘qolib ketmaydi. Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan barc ha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi. Yunonchadan «mnema»xotira. SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash vakeyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lard. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda qadar yo‘qolardi». Har bir xotira turning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Xotiraning maqsadi vaqt o`tishi bilan ma`lumotni saqlashdir. Xotiraning turlarini o`rgangan mualliflar odatta ularni bir necha mezonlarga ko`ra ajratib turadilar. Ular odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi.Biz olgan ma'lumotlar miyamizda bir necha ma'lumotlar 1.Xotira-idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o’tmish tajribalarini esda qoldirish va zarur bo’lganda tiklashdan iborat bo’lgan psixik jarayon. 6 bizning qo'limizda saqlanadigan vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga qarab, xotirani quyidagicha bo'lish mumkin: - Sensorli xotira : Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag'batlantiruvchi g'oyib bo'lgandan keyin hissiy ma'lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish qobiliyatidan iborat.Sensorli xotiradan ma'lumot uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun diqqat jarayoni sodir bo'lishi kerak. Ya'ni, boshqalarni e'tiborsiz qoldirib, ixtiyoriy ravishda bitta stimulga e'tiborni jamlash. -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira: Qisqa muddatli xotira ishlov berilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi cheklangan va bir necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz o'qiyotgan matn nima ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni o'qiyotganda avvalgisini eslaymiz. Qisqa muddatli xotiraga sig’gan elementlarning chegarasi taxminan 4 yoki 5 ga teng bo'lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o'qitish texnikasi yordamida oshirish mumkin. Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va qisqa muddatli xotirani bir-birining o'rnida ishlatadigan mualliflar mavjud, boshqalari esa yo'q. Ba'zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa muddatli xotirani o'z ichiga oladi, ammo boshqa qo'shimcha funktsiyalarga ega deb ta'kidlaydilar.Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo'lgan ma'lumotlarni yodda saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma'lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.Ishchi xotira, shuningdek, rejalashtirish, qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog'liq. -Uzoq muddatli xotira : Uzoq muddatli xotirada bo'lgan xotiralar umrimizning oxirigacha u yerda qolishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u juda oz darajada yomonlashadi va cheksiz ko'p ma'lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo'lib qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko'rib chiqiladi va kerak bo'lsa "yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma'lumotlar qat'iy doimiy yoki ishonchli emas . Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun konsolidatsiya jarayoni zarur bo'lib, unda miyamizdagi ma'lumotlar murakkab asab mexanizmlari orqali 7 o'rnatiladi.Ko'rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko'p qismi uxlash vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun va boshqa ko'plab sabablarga ko'ra to'g'ri dam olish juda muhimdir.Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq, epizodik, semantik xotira kabi farqlar mavjud. Aniq xotira : Deklarativ xotira ongli fikrlashni talab qiladi. Masalan, kecha kechki ovqatda nima bo'lganingizni eslashga yoki ish yuritish do'konida topishingiz mumkin bo'lgan narsalarni nomlashga harakat qiling.Odatda bu assotsiativdir, ya'ni bizning ongimiz boshqalarga allaqachon mavjud bo'lgan va ma'lum umumiy jihatlarga ega bo'lgan yangi xotiralarni bog'laydi. -Ma'lum bo'lgan xotira - siz bilmagan xotiralar haqida. Ya'ni, bizning tajribamizga bog'liq bo'lgan sezgi va harakatlanish odatlari. -Avtobiyografik yoki epizodik xotira – bu aniq xotira turi, ko'pchilik bu "xotira" haqida o'ylashda birinchi navbatda yodga keladi. Bu bizning hayotimizdagi muhim xotiralar to'plamidan iborat, masalan, shaxsiy tajribalarimiz, muhim voqealar, katta hissiy yuk voqealari va boshqalar. Shubhasiz, biz o'zimizga tegishli bo'lgan voqealarni va, avvalambor, kuchli tuyg'ular bilan birgabo'lgan voqealarniyaxshiroq eslaymiz. Dastlabki bir necha marta boshdan kechirgan narsalarni batafsilroq yodlaymiz. Masalan, maktabdagi birinchi kuningiz, yolg'iz sayohat qilgan sayohatingiz, qarindoshingizning to'yi va boshqalar.Ushbu turdagi xotira ichida "flesh-xotira" ni tuzadigan mualliflar mavjud. Ular g'oyat hayratlanarli yoki hayajonli yangiliklar eshitilgan paytdan boshlab juda batafsil va juda jonli tarzda tiklangan avtobiografik xotiralar. Ular unutishga juda chidamli bo'lishlari bilan ajralib turadi. Bunga 11 sentyabrdagi teraktni misol qilib keltirish mumkin.Epizodik xotira kodlanganida, hipokampus deb nomlangan miya tuzilishi faollashadi. Keyinchalik, xotiralar neokorteksning turli qismlarida mustahkamlanadi. Har bir element mos keladigan joyda, miyaning hidlash, eshitish va ko'rishga bag'ishlangan joylarida saqlanadi. -Semantik xotira: Semantik xotira - bu bizning maktabda yoki universitetda o'rgatgan narsalar kabi umumiy va ongli bilimlarni saqlaydigan narsa.Unda biz olayotgan tashqi dunyo haqidagi tushunchalar, faktlar, ma'nolar va boshqa bilimlar 8 mavjud. U boshqalar bilan bo'lishiladi va shaxsiy tajriba, atrof-muhit va qachon sotib olingan bo'lishidan qat'iy nazar. -Topografik xotira : Biz fazoviy yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ushbu xotiralar haqida alohida gapirishni istasak, biz topografik xotirani nazarda tutamiz. Bu o'zimizni yo'naltirish, yo'lni tanib olish va uni kesib o'tish, oilaviy muhit kalitlarini eslab qolish va boshqalar.Mekansal xotira hipokampus bilan chambarchas bog'liq, ayniqsa o'ng tomonda, bu erda "joy hujayralari" deb nomlangan, ular bo'shliqning aqliy xaritasini yaratish uchun javobgardir. 1.2 Xotiraning asosiy xususiyatlari Xotiraning asosiy xususiyatlarihaqida gapirganda, biz quyidagi komponentlarni nazarda tutamiz: Xotiralash tezligi, agar u yuqori bo'lsa, demak, bunday odam "hamma narsani tezda tushunadi". Ma'lumotni saqlash davomiyligi ,odam o'rganilgan materialni qancha vaqt eslab qoladi. Xotiraning samaradorligi uning hajmi, axborot uzatish aniqligi va saqlash muddati bilan belgilanadi, ya'ni xotirani yaxshilash uning alohida komponentlarini yaxshilash demakdir.Odam xotirasining individual xususiyatlari nafaqat signalizatsiya tizimlarining o'zaro ta'siri bilan, balki analizatorlardan qaysi biri faolroq va samaraliroq foydalanishi bilan ham belgilanadi. Shu munosabat bilan xotira turlari eshitish, vizual va motorga bo'linadi.Shaxs xotirasining individual xususiyati - operativ yodlash birligining o'lchami. O'qishni o'rganayotgan bola uchun bunday birlik bo'g'indi. Axborot tuzilishida ajralib turadigan birliklarni kattalashtirish qobiliyati xotirani o'rgatish ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, erkin uyushmalar tuzish, asosiy narsani ajratib ko'rsatish va yodlash vositalaridan foydalanish qobiliyatidir. Shaxsiy moyillik va qiziqishlar doirasi. Xotiraning individual xususiyatlarini shu asosda psixologiyada bo'linishi idrokning selektivligi va natijada xotira faktlariga asoslanadi. Agar ma'lumot odam uchun qiziqarli va zarur bo'lsa, unda u allaqachon olingan bilimlar tizimiga mos keladigan tarzda esda qoladi. Shaxsning qiziqish doirasiga kirmaydigan ma'lumotlar ba'zida umuman e'tiborga olinmaydi. inson xotirasi uning individual jarayonlarining rivojlanish darajasiga, yuqori asabiy faoliyat 9 xususiyatlariga, tarbiyaga, atrof -muhitga va mashg'ulotlarga, odatlarga , kasbiy talablarning xarakteriga, yodlash mavzusi va uslubiga bog'liq. Maxsus mashqlar yordamida xotira turini ishlab chiqish va takomillashtirish mumkin. Biz idrokning qancha qirralarini ishlatsak, biz qanchalik to'liq idrok qilsak, yodlash natijalari shunchalik yaxshi bo'ladi. Xotiraning individual xususiyatlari har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zida ular umuman xotiraning g'ayrioddiy rivojlanishida, ba'zida uning individual turlariningajoyib mahsuldorligida namoyon bo'ladi. Tarixda ajoyib xotiraning ko'plab misollari bor, ular orasida:Taniqli fizik, ixtirochi, muhandis Nikola Teslaning noyob foto xotirasi bor edi. U kamdan -kam hollarda hamma narsani boshida ushlab, rekordlarga kirardi. Aytishlaricha, 19 - asrning oxirida uning laboratoriyasi yong'inda vayron bo'lganida, u ko'plab ixtirolarini yoddan tiklagan. Xotira - axborotni saqlash, to'plash va ko'paytirish uchun mo'ljallangan aqliy funktsiyalar va aqliy faoliyat turlaridan biri, voqealar haqidagi ma'lumotlarni uzoq vaqt saqlash qobiliyati tashqi dunyo va organizmning reaktsiyalari va keyingi faoliyatni tashkil qilish uchun uni ong sohasida qayta ishlatishdir. Shaxsiy xotira xususiyatlari: hayot va faoliyat jarayonida odam asab tizimining xususiyatlariga qarab, xotiraning individual va tipologik xususiyatlarini rivojlantiradi. Birinchidan, xotiraning individual xususiyatlari shaxsiy xususiyatlar bilan bog'liq. Hatto xotirasi yaxshi bo'lganlar ham og'irlikni eslamaydilar, xotirasi yomon bo'lganlar hammasini unutmaydi. Ikkinchidan, individual farqlar xotira fazilatlarida uchraydi. Xotirani uning individual xotira jarayonlari qanchalik rivojlanganligiga qarab tavsiflash mumkin. Xotiraning tipologik xususiyatlari. Xotira turlaridan birining ustun shakllanishi shaxsning o'ziga xos xususiyatlari, inson faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Shunday qilib, rassomlarda emotsional xotira yaxshi rivojlangan, bastakorlarda eshitish, rassomlarda vizual, faylasuflarda esa og'zaki va 10 mantiqiy xotira bor. Tasviriy yoki og'zaki xotiraning ustun rivojlanishi birinchi va ikkinchi signal tizimlarining nisbati, yuqori asabiy faoliyatning tipologik xususiyatlari bilan bog'liq. Badiiy tip majoziy xotiraning ustun rivojlanishi, fikrlash turi - og'zaki xotiraning ustunligi bilan ajralib turadi. Xotiraning rivojlanishi insonning kasbiy faoliyatiga ham bog'liq, chunki psixika faoliyatida nafaqat o'zini namoyon qiladi, balki shakllantiradi: bastakor yoki pianinochi musiqani eng yaxshi eslaydi, rassom - narsalarning rangi, matematik - turlarini muammolar, sportchi - harakatlar.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira Boshqalarga eshitish uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Xotiraning rivojlanishi o'z -o'zidan sodir bo'lmaydi. Bu xotira ta'limining butun tizimini talab qiladi. Ijobiy xotira xususiyatlarini tarbiyalashga asosan odamning aqliy va amaliy ishini ratsionalizatsiya qilish yordam beradi: ish joyidagi tartib, rejalashtirish, o'zini tuta bilish, yodlashning oqilona usullaridan foydalanish, aqliy ishni amaliy ish bilan birlashtirish, tanqidiy o'z faoliyatiga munosabat, samarasiz ish usullaridan voz kechish va boshqa odamlardan samarali texnikani olish qobiliyati. Xotiradagi ayrim individual farqlar miyani keraksiz ma'lumotlardan himoya qiluvchi maxsus mexanizmlar bilan chambarchas bog'liq. Turli odamlarda bu mexanizmlarning faollik darajasi har xil. Miyaning keraksiz ma'lumotlardan himoyalanishi, xususan, gipnoz hodisasini, ya'ni uyquda o'rganishni tushuntiradi. Uyqu paytida miyani ortiqcha ma'lumotdan himoya qiladigan ba'zi mexanizmlar o'chiriladi, shuning uchun yodlash tezroq bo'ladi. Inson xotirasining turlari va jarayonlarining xilma -xilligi shundaki, bir xil xotiraga ega bo'lgan ikki kishini ham topish deyarli mumkin emas. Hamma yoki ko'pchilik odamlar uchun bir xil bo'lgan umumiy qonunlar, xotira turlari va jarayonlari mavjud bo'lishiga qaramay, har bir odamning xotirasi o'ziga xos tarzda o'ziga xosdir. Odamlarning xotirasi ko'plab sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan farq 11 qilishi mumkin. Birinchi asosda, odamlar bir -biridan qaysi turdagi xotira unumdorligi, tezligi va aniqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlarning ikkinchisidagi individual farqlar xotira jarayonlarining mahsuldorligi, tezligi yoki aniqligida namoyon bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir kishining o'ziga xos mnemonik vositalar to'plami bor, u o'z xotirasini saqlash va yaxshilash uchun foydalanishni afzal ko'radi. Beshinchi, oxirgi, asosan sifat xususiyatiga kelsak, unga ko'ra, xotiraning individual xususiyatlari har xil odamlarda ularning xotirasi boshqa ruhiy jarayonlar va shaxsiyat xususiyatlari bilan turlicha bog'liq bo'lishi mumkinligida namoyon bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ba'zi odamlarda - umuman psixikasi past darajada rivojlanganlarda, xotira boshqa bilim jarayonlaridan mustaqil ravishda ishlashi mumkin. Aqliy rivojlanishining umumiy darajasi etarlicha yuqori bo'lgan boshqa odamlarda xotira boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, fikrlash va gapirish bilan chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin. Ba'zi odamlarda ularning hissiy holatlari xotiraga unchalik ta'sir qilmasligi mumkin, boshqalarda esa bunday ta'sir sezilarli darajada sezilishi mumkin. Har xil odamlarning irodasi, fe'l -atvori, fe'l -atvori, qobiliyatining xususiyatlari ularning xotirasining individual o'ziga xosligida ham har xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin.Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar 12 mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma -so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Masalan, televizion shoularda yoki tanlovlarda ishtirok etayotgan polimatlar "Nima? Qayerda? Qachon? Qanday qilib millioner bo'lish mumkin? " yoki bilim musobaqalari bilan bog'liq bo'lgan boshqalarda, albatta, ular o'z xotiralarida boshqa odamlarga qaraganda ancha xilma -xil ma'lumotlarni saqlaydilar. Shu nuqtai nazardan, ular saqlanadigan ma'lumotlarning haqiqiy mazmuniga ko'ra, ularning uzoq muddatli xotirasining hajmi boshqa odamlarning o'xshash xotira hajmidan ko'ra muhimroq ekanligi haqida bahslashish mumkin.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira. Boshqalarga eshitishi uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Bular bor odamlar motorli xotira turi (xususan, nutq-motor). Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, 13 shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma - so'z takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin. Birinchidan , qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Fanda xotira bilan bog’liq ravishda unutish masalasini o’rganishga hamiyat berilmoqda. “ Normal “ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishlaridan 2farq qilmoq kerak. 2 Xotira susayishi-gipomneziya. Xotira yo’qolishi-amneziya. Xotiraning bir tomonlama kuchayishi-gipermneziya. 14 2 bob XOTIRA NAZARIYALARI 2.1Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma'lumki, insonning har qanday kechinma, xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda, inson tabiat, jamiyat, koinot to’g’risida ma'lumot, xabar va taassurot to’plash imkoniyatini beradigan hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutishni tushuniladi.Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik.Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan xotirajarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ nazariyadir. Ma'lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya'ni ob'ektlarning fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud ma'lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.Assotsiativ nazariya javob bera olmaydigan muammoga duch kelganidan so'ng (biz xotiraning selektivligini tushuntirish haqida gapirayapmiz), uning o'rnini boshqa nazariya - Gestalt egalladi. Bu ta'limotdagi dastlabki tushuncha boshlang'ich, asosiy elementlarning yaxlitligi - gestalt edi. Bu nazariya tarafdorlari, inson xotirasini aniqlaydigan geshtalt shakllanish tamoyillari ekanligiga ishonishadi. 15 Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta'limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Bioximik o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma'lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir. Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi ta'sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta'siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyi nchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi. 80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq 16 bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini taklif qilgan, ya'ni ma'nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. XX asrning birinchi 10 yilida xotirani tekshirish yangi ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi to’g’risidagi muammolarga mohiyati jihatidan mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.Eng qadimiylari - psixologik ta'limotlar, chunki tibbiy, genetik va biokimyoviy nazariyalar va xotira qonunlari ancha keyin paydo bo'lgan. Birinchilardan biri, bugungi kunda ham dolzarb bo'lib, assotsiativ tushunchadir. Bu xotira nazariyasi 17 -asrda paydo bo'lgan va uning eng faol rivojlanishi 18-19 -asrlarga to'g'ri keladi. Xotiraning assotsiativ nazariyasi assotsiatsiya tushunchasiga, boshqacha aytganda, psixikaning turli hodisalari o'rtasidagi bog'liqlikka asoslangan. Bu ta'limotning asoschilari G.Ebbingxauz, A.Pilzeker va boshqalar bo'lib, ular xotirani murakkab tizim qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo'lishidan qat'i nazar, ko'p yoki kamroq barqaror uyushmalar. Bu xotira nazariyasi vakillari assotsiatsiyalarni tutashlik, qarama -qarshilik, o'xshashlik, fazoviy va vaqt yaqinligiga ko'ra ajratdilar. Xotiraning assotsiativ nazariyasi uning ba'zi qonuniyatlarini o'rganishga imkon berdi. Bu yo'nalishda ishlaydigan psixologlar vaqt oralig'iga qarab, taqdim etilgan qatorning takrorlanishi bilan eslanadigan elementlar sonini o'zgartirishning o'ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, yodlangan satr elementlarini xotirada saqlashning o'ziga xos xususiyatlarini aniqladilar. yodlash va ko'paytirish o'rtasida. Aynan shu ta'limot tufayli xotiraning boshqa ko'plab asosiy nazariyalariga asos solindi. Psixoanalitik nazariya 17 Xotiraning psixoanalitik nazariyasi vakillari, uning asoschisi Z. Freyd, maxsus e'tibor axborotni saqlash va yodlashni ko'rib chiqishda, ular ruhiyatning ongsiz darajasiga to'laydilar. Xotiraning psixoanalitik nazariyasi hayotning qolgan qismiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hissiy tajribalarning muhim rolini ko'rsatadi. Bu nazariya vakillari ongdan salbiy ma'lumotlarning joy almashishiga va uning hazil, orzular, tilning siljishi va hushidan ketishning boshqa ko'rinishlari orqali namoyon bo'lishiga alohida e'tibor berishadi. Sezgi nazariyasi 20 -asrning birinchi yarmida xotiraning semantik nazariyasi vujudga keldi. Uning eng ko'zga ko'ringan vakillari A. Binet va K. Buxler, xotira ishi to'g'ridan -to'g'ri semantik birikmalarga (ularning mavjudligi yoki yo'qligiga) bog'liqligini ta'kidlaydilar, ular yodlanadigan materialni semantik tuzilmalarga birlashtiradi - ko'p yoki kamroq. Psixologiyada bu xotira nazariyasi vakillari materialning semantik mazmuniga alohida e'tibor berishadi. Ularning fikricha, semantik yodlash mexanik yodlashdan farqli qonunlar asosida sodir bo'ladi. Ularning ta'kidlashicha, yodlanadigan material ma'lum semantik aloqalar kontekstining bir qismi. Bu nazariya vakillari xotirani nutq shaklidan mutlaqo mustaqil bo'lgan sof fikrlarni qayta ishlab chiqarish shaklida ifodalashga intilishadi. Axir, ular antagonistik nazariya bilan birlashtirilgan xulosalarga kelib, so'zlar va fikrlarning yodlanishini buzadi va farq qiladi. Faoliyat nazariyasi Fransuz olimlari, shu jumladan P. Janet, xotira haqidagi yangi nazariyani uni faoliyat turi sifatida ko'rib chiqishga asoslangan. P. Janet - xotirani axborotni eslab qolish, tizimlashtirish va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida birinchi bo'lib tushuntirgan olimlardan biri. Frantsiya psixologiya maktabi barcha xotira jarayonlarining ijtimoiy shartlanishini, uning inson faoliyatiga bevosita bog'liqligini isbotladi. 18 P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, A.A. Smirnov va boshqalarni nomlash mumkin bo'lgan mahalliy psixologlar faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi bilan bog'liq bo'lgan xotirani o'rganishda nazariya ustida ishlashni davom ettirdilar. Ular xotirani mnemonik muammoning echimiga bo'ysunadigan harakatlar tizimining bir qismi bo'lgan, ya'ni ma'lum ma'lumotlarni yodlash, saqlash va takrorlash kabi faoliyatning alohida turi deb hisoblashgan. Psixologiyada xotira faolligi nazariyasi tarafdorlari mnemonik harakatlar va operatsiyalar tarkibini o'rganishga, xotira mahsuldorligining maqsad tuzilishi va yodlash vositalariga bog'liqligiga, ularning solishtirma mahsuldorligiga o'rganishga alohida e'tibor qaratdilar. yod - ixtiyoriy va ixtiyoriy. Fiziologiya nazariyasi Xotiraning fiziologik nazariyalari paydo bo'lishi yuqori asab faoliyati qonunlarini chiqargan I.P.Pavlov ta'limotiga bog'liq. Olim buni da'vo qildi moddiy asos xotira miya yarim korteksining plastisiyasiga va uning shartli reflekslarni hosil qilish qobiliyatiga bog'liq. Xotiraning fiziologik mexanizmi aynan vaqtinchalik va asabiy aloqalarning shakllanishi, mustahkamlanishi va yo'q bo'lishidan iborat. Oldindan aniqlangan ma'lumot va yangi ma'lumot o'rtasidagi bog'liqlik yodlash fiziologiyasi asos bo'lgan shartli reflekslar tufayli hosil bo'ladimumkin, ularni o'rganish uchun semantik rejada yomon tashkil etilgan bema'nilik bo'g'inlari va boshqa ma'lumotlar ishlatilgan. A.A.Smirnov psixologiyaga qo`shgan xissasi ulkandir. A.A.Smirno ta’kidlaganidek,materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaq qol misoldir,Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami es da olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning es da olib qoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no angl atmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosi da tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmu 19 nsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yil gan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalard a ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalar ga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A. N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo’g ’inlardan tuzil gan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagil ar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar Shu ninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldo rroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatl ar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilma y, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiy orsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A. Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chish i ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chun ki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgande k qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilish ga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz so’zla mi laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolina di.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol sh axsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga k irib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish , mexanik esda olib qolishning bironbir xususiyatidir.Esga tushirish va uning turiari.O’tmishda idrok qilingan narsalar, histuyg’u, fikr va ish- harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tus hirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, 20 bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. De mak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevos ita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilg an miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi.Materialning ko’p qismini bev osita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masala n, artistlarda so’z va iboralami esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng b o’ladi. Hisobkitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlami esda tushirish xotira sining ko’lami keng bo’ladi.Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsa ni oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,yoshligimizdagivoqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz.Idrok qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimi zda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.Esda saqlash deganda i lgari tug’ilgan taassurot, fikr, histuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tiz imining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taass urotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esgatushirish uchun qulay sharoit b o’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiy nalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan nar salarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu ho disaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charc hashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarid a tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida e sga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olin gandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan 21 keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda r o’y beradigan charchashdir.Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natij asida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qi yinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ket gan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lga n narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’i ishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo' ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olin gandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinl ashadi.G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. T o’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur'a ti tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Mat erialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’l gan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotiradasekin yo’qolib boradi. Vaqt ning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch- quwat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari t omonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'ati ma terialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liq dir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u hol da unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbatan ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biron- bir materialni o’zlashtirish yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishni ng teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari proporsional x xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamligiga o’zlashtiri layotgan materialning ma'noga ega yoki ega emasligiga bog’liqlikdan tashqari 22 yana bir nechta omillar o’z ta'sirini ko’rsatadi va uning faoliyat mazmuniga ay lanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning shaxsiy, individual xususiy atlariga ham bevosita bog’liqdir.Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlarida gi individual farqlar esda qoldirishning tezligida,aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jaray onlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana sh unday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallami, rang, tasv ir narsa, tovushlami samarali v? mustahkam esda olib qoladilar.Boshqa bir odam lar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda u chraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizat orlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko'rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulid a yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldiriby sekin unutish; 2) tez esda qoldirib tez unutish; 3) sekin esda qoldiribsekin unutish; 4) sekin esda qoldiriby tez unutish Xotira tasavvurlari Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga 23 oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari birbiridan farq qiladi. Xotira tasavvurl ari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan material lami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olis hning esda olib hoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmu nli va mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish m aqsad qilib qo’yilgan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga n isbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik y oshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’ g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o ’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo ’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l ay oladilar. Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb eta di. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’ chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuch i, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bi lan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga am alga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchu n yengil ko’chishi ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’ki dlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi y ashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisba tan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. 24 Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmush da puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, b alki uning yaqqol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarini ng xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turlari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his- tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishla ming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt о ’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masal an, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini y oki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz.Eslash narsa va hodisalami, u ni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Es lash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ha m uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval ta nishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. B evosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan ibora t. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan ta krorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialn 25 i bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi.Material ning ko’p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami ken g hisoblanadi. Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jaray onlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,yoshligimizdagivoqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz. Idrok qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimizda turishi tufayli t urli usulda esimizga tushishi mumkin. Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-tuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun a sab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat e sga tushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo ’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytad an tiklanishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. M aterialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xo tirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olis hlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yub orishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi. Mat erialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo'ladi. Bu G.Ebbingauz tomoni dan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin darhol ayniqsa t 26 ez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi. G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. To’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur 'ati tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Mat erialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’l gan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotirada asta- sekin yo’qolib boradi. Vaqtning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuchquvat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdl ari tomonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'at i materialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bo g’liqdir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u holda unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbat an ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biro nbir materialni o’zlashtirish yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqish faoliyatning maqsadi bilan bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishni ng teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari proporsional xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamlig iga o’zlashtirilayotgan materialning ma'noga ega yoki ega emasligiga bog’liqli kdan tashqari yana bir nechta omillar o’z ta'sirini ko’rsatadi va uning faoliyat mazmuniga aylanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning shaxsiy, indi vidual xususiyatlariga ham bevosita bog’liqdir. Xotiradagi individual farqlar esda qoldirishning tezligida, aniqligida, mustahka mligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining xusuiyatlari bilan, qo`zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individu al farqlar yana shunday hollarda namoyon bo’ladi ba'zi odamlar obrazli materiall 27 ami, rang, tasvir, narsa, tovushlami samarali va mustahkam esdaolib qoladilar.Bos hqa bir odamlar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda es a malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi.Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira, so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotiratipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda uchrayd i. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizatorlaming qatna shishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko'rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulid yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligigako’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldiriby sekin unutish; 2) tez esda qoldirib tez unutish; 3) sekin esda qoldiribsekin unutish; 4)sekin esda qoldiriby tez unutish. Xotiraning filogenetik rivojlanishini tushunishga katta hissa qo'shgan P.P. Blonskiy. U bu fikrni ifodalagan va rivojlantirgan har xil turlari kattalarda taqdim etilgan xotiralar ham uning tarixiy rivojlanishining turli bosqichlari va shunga ko'ra, ularni ko'rib chiqish mumkin Xotirani yaxshilashning filogenetik bosqichlari . Bu xotira turlarining quyidagi ketma-ketligini bildiradi: vosita, ta'sirchan, obrazli va mantiqiy. P.P. Blonskiy insoniyat taraqqiyoti tarixida xotiraning bu turlari izchil ravishda birin-ketin paydo bo‘lganligi haqidagi fikrni ifodalagan va asoslab bergan. Ontogenezda xotiraning barcha turlari bolada ancha erta, shuningdek, ma'lum bir ketma-ketlikda shakllanadi. Boshqalarga qaraganda kechroq rivojlanadi va ishlay boshlaydi mantiqiy xotira , yoki uni ba'zan chaqirishgan P.P. Blonskiy, "xotira- 28 hikoya". U 3-4 yoshli bolada nisbatan elementar shakllarda allaqachon mavjud, ammo u faqat o'smirlik va yoshlik davridagi rivojlanishning normal darajasiga etadi. Uni takomillashtirish va yanada takomillashtirish insonga fan asoslarini o'rgatish bilan bog'liq.Boshlash obrazli xotira hayotning ikkinchi yili bilan bog'liq bo'lib, bu turdagi xotira faqat o'smirlik davrida eng yuqori darajaga etadi, deb ishoniladi. Boshqalarga qaraganda ertaroq, taxminan 6 oylik, o'zini namoyon qila boshlaydi affektiv xotira , va vaqt ichida birinchi motor , yoki motor , xotira. Genetik nuqtai nazardan, u boshqalardan ustun turadi. P.P. shunday deb o'yladi. Blonskiy.Biroq, ko'plab ma'lumotlar, xususan, chaqaloqning onaning murojaatiga juda erta ontogenetik hissiy munosabati haqida guvohlik beruvchi faktlar shuni ko'rsatadiki, aftidan, motor xotirasi emas, balki affektiv xotira boshqalarga qaraganda ertaroq ishlay boshlaydi. Ehtimol, ular deyarli bir vaqtning o'zida paydo bo'ladi va rivojlanadi. Har holda, bu savolga yakuniy javob hali olinmagan.U inson xotirasining tarixiy rivojlanishini biroz boshqacha nuqtai nazardan ko'rib chiqdi L.S. Vygotskiy. Uning fikricha, filogenezda inson xotirasining takomillashuvi asosan yo'nalish bo'ylab davom etadi esda saqlash vositalarini takomillashtirish va mnemonik funktsiyaning boshqa psixik jarayonlar va inson holatlari bilan aloqalarini o'zgartirish. Inson tarixiy jihatdan rivojlanib, moddiy va ma’naviy madaniyatini boyitib, yodlash vositalarini tobora mukammallashtirib bordi, ularning eng muhimi yozishdir. Nutqning turli shakllari - og'zaki, yozma, tashqi, ichki - tufayli odam xotirani o'z irodasiga bo'ysundira oladi, ishning borishini oqilona nazorat qiladi. yodlash, ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlab chiqarish jarayonini boshqarish.Xotira rivojlangan sari tafakkurga yaqinlashdi. "Tahlillar ko'rsatadi", deb yozadi L.S. Vygotskiy- bolaning fikrlash ko'p jihatdan uning xotirasi bilan belgilanadi ... Erta yoshdagi bola uchun o'ylash - eslash demakdir ... Tafakkur hech qachon xotira bilan juda erta yoshdagidek bog'liqlikni ko'rsatmaydi. Bu yerda fikrlash bevosita xotiraga bog'liq holda rivojlanadi. Rivojlanmagan bolaning tafakkur shakllarini tekshirish esa, ular o'tmishda sodir bo'lgan holatga o'xshash alohida bir holat haqidagi xotiralar ekanligini ko'rsatadi.Inson hayotida xotira va uning boshqa psixologik jarayonlari o'rtasidagi munosabatni o'zgartiruvchi hal 29 qiluvchi voqealar o'smirlik davriga yaqinroq sodir bo'ladi va o'z mazmuniga ko'ra, bu o'zgarishlar ba'zan xotira va aqliy jarayonlar o'rtasida dastlabki yillarda mavjud bo'lganlarga qarama-qarshi bo'ladi. Masalan, bolada yoshga qarab "o'ylash - esda tutish" munosabati o'rnini yodlashning o'zi tafakkurga tushiradigan munosabat bilan almashtiriladi: "eslash yoki eslash - tushunish, tushunish, o'ylash".A.N.Leontyev oliy psixik funksiyalarni intererallashtirish nazariyasiga asoslanib, xotira rivojlanishini o‘rganishga o‘z hissasini qo‘shgan, ayniqsa nutqning markaziy rolini ta’kidlagan: “Aynan nutqda bilvosita yodlash uchun zarur bo‘lgan bog‘lanishlar yopilib, niyatlar vujudga keladi. Yodlashning yuqori shakllarini rivojlantirish jarayonini batafsil o'rganish A. N. Leontiev tomonidan qo'sh rag'batlantirish texnikasi yordamida amalga oshirildi. Barcha yoshdagi bolalar va kattalarga 15 ta so'zdan iborat ro'yxat va rasmli kartalar to'plami berildi. Ko'rsatma shunday edi: "Men so'zni aytganda, kartalarga qarang, keyinroq so'zni eslab qolishingizga yordam beradigan kartani tanlang va bir chetga qo'ying." Albatta, kartalardagi tasvirlar yodlash uchun taklif qilingan so'zlarning nusxalari emas, balki faqat ular bilan bog'liq edi. Masalan, "kun", "bayram", "uchrashuv" so'zlarini o'z ichiga olgan seriyani taqdim etish mumkin va kartalar to'plamida xo'roz, globus va soat rasmlari mavjud. Rag'batlantiruvchi vositalar bilan adekvat ishlash so'z - yodlash uchun material va tasvirlangan mos ob'ekt o'rtasidagi aloqani o'rnatishdan iborat edi. Taqdim etilgan so'zlar ro'yxatini takrorlash samaradorligi tekshirildi. Tajribaning nazorat seriyasida sub'ektlarga kartochkalar berilmagan. Tadqiqot 1200 ta sub'ektni qamrab oldi.Topilgan naqshning aniqligi uchun A.N. Leontiev o'zini uchta guruh bilan chekladi: 1) test mavzulari maktabgacha yosh; 2) boshlang'ich va o'rta maktab yoshidagi sub'ektlar; 3) kattalar fanlari (va talabalar). 30 2.3 Ma'lumotni yodlash, to'plash va takrorlash qobiliyati inson muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Aql-idrok, bilimdonlik, muloqot qobiliyatlari va martaba imkoniyatlari ko'p jihatdan bu qobiliyatga bog'liq.Markaziy asab tizimining ishini uzoq muddatli o'rganish shuni tasdiqladiki, xotira yozish yoki o'qish bilan bir xil qobiliyatdir, ya'ni uni rivojlantirish va yaxshilash mumkin.Har bir insonning qobiliyatlari tug'ilishdan tabiat tomonidan belgilanadi, ammo olimlarning fikriga ko'ra, hatto iste'dodli odamlar ham xotira resurslarining 10% dan ko'pini ishlatmaydilar. Demak, har birimizning salohiyatimiz ulkan. ToniBuzan – britaniyalik psixolog, o'ziga xos yodlash usuli - "xotiraxaritasi" niyaratganolim (uni "razvedkaxaritasi" yoki "aqlxaritasi" debhamatashadi). Ushbu "karta" undan foydalanishga qaror qilgan har bir kishi uchun keng imkoniyatlar ochadi.Bu o'z imkoniyatlarini maksimal darajada oshirishga, yangi qobiliyatlarni kashf etishga, majoziy fikrlashni va yaratishni o'rganishga yordam beradi. Muallif mnemonikaga ham katta e’tibor beradi."Xotirangizni yaxshilang" bestselleri nafaqat xotirani sezilarli darajada yaxshilashga, balki o'qish tezligini oshirishga yordam beradi, shuningdek, 60 yildan keyin miya funktsiyalarini qanday faollashtirishni ham aytadi.Ular uchun o'yin-kulgi sifatida Toni Buzan Xotira chempionatini taklif qildi, bu bugungi kunda xalqaro madaniy amaliyotda mashhur voqeaga aylandi. Hozirda keng tarqalgan usullarni ko`rib chiqamizning uning asoschisi franz Layzer tomonidan ishlab chiqilgan . bu usullardan doimmo foydalanish kelajakda xotiramizni ishlashi uchun kata ta`sir ko`rsatadi. Franz Leyzer tomonidan yod olish usuli Hislar orqali axborotni anglash: Axborotni yaxshiroq eslab qolish uchun siz ko'proq sezgi a'zolaridan foydalaning (qarang, tinglang, tegib oling). Garchi har birimiz o'zimizni anglab olishning "tahlilchilarini" yaxshiroq ishlab chiqsak-da, o'qitish va boshqalar ishlab chiqilishi mumkin. Shunday qilib, agar siz ko'zingizni yumib olsangiz, unda yaxshi eshiting, hidni his eting va shiddat bilan tegib turing. 31 E'tiborni jamlash:Oddiy ishni bajaring. Quyidagi jumlada "a" harflarini o'qish paytida hisoblash: "Esda tutishni talab qilish kerak". Va endi menga ayt, bu jumla nechta ... "n" harflari? Bir narsani e'tiborga olsak, ko'pincha boshqalarga e'tibor bermaymiz. Kelajak san'atkorlari, masalan, diqqatni jamlashni o'rgatish, iloji boricha tabiatning ko'plab unsurlarini yodlashga harakat qilishadi, keyin ularni xotiradan chiqarish kerak. "Bog'lanish" ma'lumotlarini allaqachon bilganingiz uchun:Har qanday yangi ma'lumot siz allaqachon bilgan narsalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Masalan, assotsiativ aloqa bo'lishi mumkin. Xorijiy so'zlarni o'rganishning yorqin misolidir. Siz o'zingizning ona tilingizdan shunga o'xshash yangi birlikni siz bilan bog'lashingiz yoki bu so'z qanday ko'rinishini (qanday rang, shakli) qanday ta'sir qilishi yoki hatto ta'mini keltirishi mumkinligini tasavvur qilishingiz mumkin. Favqulodda vaziyatlar bilan takrorlash:Yodlash - bu bilim jarayon. Buning ma'nosi materialni chuqur egallashni ta'minlaydigan yangi narsalarni topish uchun axborotga qayta kirishda mexanik tiqinish o'rniga imkon beradi. Unutish: Siz unutganingizdan qo'rqmanglar, ammo sizning ma'lumotingizga bog'langan "arqonning oxiri" ni qoldiring. Masalan, jurnalda qisqacha qaydlar yozing, eslatma oling, jurnalni saqlang. Xotirlash: Yuqorida sanab o'tilgan barcha tavsiyalarga amal qilsangiz, siz "eslab qoladigan" ma'lumot bilan bog'liq muammolarga duch kelasiz. Mutaxassislarning fikricha, sistematik ta'lim bilan, hatto dastur o'z-o'zidan tuzilgan bo'lsa ham, xotira yaxshilanishi kafolatlanadi. Ushbu metodlar ko'proq va yaxshiroq eslash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. E'tiborni jamlash: Frants Lezerrasmni ta'riflash va uni doimiy ravishda takomillashtirish uchun o'qitish maqsadida tavsiya qiladi. Mashq qilishni chalg'ituvchi omillar (masalan, shovqin) bilan takrorlash mumkin. 32 Uyushmalar: raqamlarni eslab qolish. 20 ta raqamni yozing va ularni o'zboshimcha shaxslar yoki ob'ektlar bilan birlashtiringiz (masalan, 87-sonli - to'liq ayolning mo'ylovli odam bilan kelishi, 5-rasm vodiy zamboli kabi gullar va hokazo). Keyin ularni xotiraga qaytarishga harakat qiling. Mashq qilish har kuni turli raqamlar bilan takrorlanib, ularning sonini va uzunligini asta-sekin oshirib boring. Ismlarni eslab qolish. Agar nomlarni eslab qolish qiyin bo'lsa, ism va ko'rinish tovushlari bilan bog'lanishga harakat qiling. Misol uchun, Aleksandrning "A" harfi bilan o'xshash o'tkir burni bor, Olga silliq, "yumaloq" harakatlarga ega. Jarayonlarni xotirlash. Buning uchun har bir hodisa bilan bog'lanishingiz kerak, keyin esa taniqli tasvirlarni taniqli ko'chalarda ruhan tartibga solishingiz kerak. Qanday qilib bu yo'lda yurishni tasavvur qilsangiz, kerakli so'zlarni eslab qolasiz. Takrorlash:Sizni hissiy jihatdan kuchli ta'sir qilgan voqea, uni yana bir bor qayta- qayta takrorlaysiz. Xullas, buni eslash yaxshidir. Misol uchun, agar siz kinoga borgan bo'lsangiz, unda bir necha yil bu haqda eslay olmaysiz. Sessiyada kinostudiyada yong'in sodir bo'lganda yana bir masala. Bunday xotiralarni saqlab qolish adrenalin va norepinefrin gormonlariga ta'sir qiladi, ular keskin hissiy qiyinchiliklarni boshdan kechiradi. Anksiyete xotiralarni qayta tiklashga to'sqinlik qilishi mumkin. Buning ajoyib namunasi imtihon yoki muhim uchrashuv kabi juda muhim sharoitlarda unutmaslikdir. XULOSA Biz hammamizga ma`lumki odamzod doim tabiat bilan aloqa o`rnatib uni o`raganib kelgan . Tabiat deganda faqat o`simliklar hayvonlar yoki boshqa narsalarni tushunish emas , balki inson tug`ilibdiki atrofida nima bo`lsa qanday voqea yuz bersa doim o`rganishgan . yer yuzi paydo bo`lganiga mana necha asr 33 bo`ldiki odamzot hali ham izlanishda . Shuncha asrlar davomida biz insonlar turli xil narsalarni o`rgandik va tabiat bilan hamkorlikda ishlay boshladik. O`zimiz uchun barcha sharoitlarni qildik . Zamonaviy taxnikalar bilan ishlarimizni osonlashtirdik. Ho`sh bizni bunday yuksaklikka erishishimizning asl tub mazmuni nima ekan ? albatta xotira inson paydo bo`lgandandan beri to hoirgi kungacha nimalarga erishgan bo`lsak albatta barchasi xotira tufaylidir. Agar bizning xotiramiz bo`lmaganda edi biz bir necha minutlik jonzot bo`lardik . Ya`ni o`tmishi yo`q kelajagi ham yo`q faqat hoziri bor va o`sha hozirini ham bir necha daqiqalardan so`ng unutar edi. Xotiramiz tufayli biz o`tmishni bilamiz . Agar xotiramiz bo`lmaganda insonda qadriyat urf odot degan tushunchalar ham bo`lmas edi. Shuning uchun ham xozirgi kunda ham xotirani o`rganish uchun turli xil ishlar olib borilmoqda . Nafaqat psixologiya balki tibbiyot , biologiya , kimyo va boshqa sohalarda xotira bo`yicha juda ko`p ishlar olib borilmoqda . zamonaviy psixologiyada xotiraning hajmi , qancha muddatta esda olib qolishi va qancha muddatta unutmasligi , qanday vaziyatlarni xotirada saqlab qaysilarinin o`chirib yuborishi borasida juda ko`p ishlar olib borilgan bu borasida turli muloxazalar yuritilgan. Va albatta shuni aytishimiz mumkinki bu bo`yicha har bir olim , har bir nazariya , har bir qarash o`z o`nida o`rinli va qaysidir qismlari to`g`ridir. Xotira murakkab jaroyon bo`lgani uchun olimlar xotiraning turli xil qismlarini o`rganishgan . misol uchun Ebingaus “unutish qonuni”ni kash etgan bo`lsa smirnov bilan Zinchenkolar inson faoliyatida yodlashning o`rni beqiyos ekanligini aniqlashdi. Bu borada Janet ham xotira materialni yodlash , qayta ishlash va saqlashga qaratilgan harakatlar sifatida talqin qiladi. Keyinchalik esa ko`pgina fransuz maktablari barcha xotira jarayonlarining ijtimoiy shartliligini , uning insonning amaliy faoliyatiga bevosita bog`liqliligini isbotlashga urinishdilar. 19 va 20 asrlarda esa faylasuf va psixologlar xotira materiyaning umumiy xususiyati degan ta`rifga to`xtalishdi. Olimlarning izlanishlaridan so`ng ular xotirani 3 ta kata guruxga bo`lishdi; 1. Faoliyattan ustun bo`lgan aqlliy faoliyatning tabiati bo`yicha xotira .  Motor xotira  Hissiy xotira 34  Majoziy xotira  Og`zaki mantoiqiy xotira 2. Faoliyat maqsadlarining tabiati bo`yicha .  Ixtiyoriy xotira  Ixtiyorsiz xotira 3. Materialni saqlash davomiyligi bo`yicha xotira  Qisqa muddatli xotira  Uzoq muddatli xotira. Biz bu xotira turlariga yuqorida to`xtalib o`tgandik. Demak bizga nima ma`lum? Avvalombor xotira hayotimiz uchun juda zarur ekanligini anglab yettik . endi biz xotirani rivojlantirishimiz kerak . huddu biz nutqimizni qanday rivojlantirsak shunday . xotirani rivijlantirish uchun esa turli xil psixologik mashq va o`yinlar mavjud faqat biz ulardan to`g`ri foydalana olsak yetarli. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. А.Ю.Агафонов “Память и представление” 2. Д.Адам“Восприятие, сознания, память” 3. П.П. Блонский “Память и мышление” 4. А.Р. Лурия «Умумий психологиядан маърузалар» 5. А.А.Лурия “Нейропсихология памяти” 6. А.Р.Лурия “Маленькая книжка о большой памяти” 7. А.Н.Леонтьев “Развитие памяти” 35 8. Веин А.М., Наменецкая Б.И. – Память человека 9. А.Маклаков “Общая психология” 10. Д. Норман “Память и научение” 11. К.Хорн “Память, импритинг и мозг”