O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
60310903-PSIXOLOGIYA:AMALIY PSIXOLOGIYA
Mavzu: Xotira va tajriba
KURS ISHI RAHBARI:
Toshkent- 2023
KURS ISHI
1
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………3
I.BOBXOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA VA UNING
KLASSIFIKATSIYASI……………...……………………………..............5
1.2 XOTIRANING XUSUSIYATLARI…………………………………...............9
II BOB.XOTIRANIN O’RGANISHNING NAZARIY JIHATLARI
2.1 XOTIRA NAZARIYALARI………………………………………………….15
2.2 OLIMLARNING XOTIRA HAQIDA OLIB BORGAN
ISHLARI.................................................................................................................18
2.3 XOTIRANI O`RGANISH VA RIVOJLANTIRISH ORQALI TAJRIBA
HOSIL QILISH……………………………………………………...………….29
XULOSA...............................................................................................................43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................44
2
KIRISH
Buguni kunda jahon hamjamiyatida ta’lim sohasiga e’tibor har qachongidan ham
kuchayib bormoqda. Rivojlangan mamalakatlarning ta’lim sohasidagi tajribalarini
o‘rganib, tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning rivoji hissasiga har tomonlama yetuk,
intellektual salohiyatli, kreativ fikrlovchi, yangiliklarga intiluvchan, vatanparvar,
o‘z sohasining yetuk bilimdoni bo‘lgan kadrlarning o‘rni kattadir. Shu boisdan
ijodkor, kashfiyotchi kadrlarni tayyorlash borasidagi chet el tajribasini o‘rganar
ekanmiz ta’limning asosiy poydevori bo‘lmish maktabgacha va boshlang‘ich ta’ilm
yoshdagi bolalarda mukammal xotira shakllantirish borasidagi ilmiy-amaliy
yutuqlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Xususan, Germaniyaning eng rivojlangan
mamalakatlar ro‘yihatida turishiga sabab ham maktabgacha ta’limni nafaqat
“Tafakkur ustaxonasi”deb qarashlari balki ularning xotiralari bilan bog’liq
masalarga jiddiy yondashishlari bo‘lsa ajab emas.
Mavzuning dolzarbligi: Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng ko‘lamdagi
islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining farmoniga muvofiq 2017-2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi belgilab olindi. Uning “Ijtimoiy sohani
rivojlantirish” deb nomlanuvchi to‘rtinchi yo‘nalishida ham umumiy o‘rta ta’lim,
o‘rta maxsus va oily ta’lim sifatini yaxshilash hamda ualrni rivojlantirish chora
tadbirlarini
amalga
oshirishni
nazarda
tutadi.
Davlatimiz
tomonidan
ko‘rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar natijasi o‘laroq bugungi kun
pedagoglarining zimmasiga yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek
mas’uliyatli vazifa yuklandi.Butun dunyoni qamrab olayotgan globalizatsiya
jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqda.
Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha
texnologiyalar insonni ham aqlan, ham jismonan kam kuch sarflashga, buning
natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilarida xotira
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning jismoniy va aqliy o‘yinlardan
ko‘ra
virtual
o‘yinlarni
afzal
ko‘rayotganlari
bunga
yaqqol
misoldir.
3
O‘quvchilarning
ongini
o‘stiradigan,
aqlini
charxlaydigan,tafakkurini
yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan, mustaqil fikrlashga
o‘rgatadigan,
xotirani
mustahkamlashga
qaratilgan
zamonaviy
metodlardan foydalanish lozimki, bu metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda
ta’lim olishga nisbatan motiv hosil qilish bilan birga, ta’lim-tarbiya berishi, ularning
qobiliyatlarini
nomoyon
etishi
lozim.
Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql-
zakovatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida takomillashtirish,
ta’lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilishga,
kadrlar tayyorlashga bevosita bog‘liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga
ega bo‘lgan barkamol tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo‘lishi uchun avvalo
ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, uni hozirgi davr talabi darajasiga
ko‘tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etyapti. Bunda o‘quvchilarning
tasavvurini
boyitadigan,
dunyoqarashini
kengaytiradigan,
o‘zida
ishonch
o‘yg‘otadigan,
mustaqil
fiklashga,
ijodkorlikka,
qobilyatini
nomoyon
etishga chorlaydigan usullardan, ya’ni kreativ metodlardan foydalangan holda
ularda obrazli tafakkurni va xotirani shakllantirish ahamiyatlidir. Obrazli tafakkuri
va xotirasi yaxshi shakllangan o‘quvchining xayolot dunyosi keng, fantaziyasi
kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo‘lib ulardan ixtirochi olimlar,
yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan ijodkorlar tong
ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi. Barkamol shaxs tushunchasi tarixiy
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘z davrining komil insoni hisoblanadi. Barkamol shaxs
hamisha o‘z Vatani kamolotini rivojlantiradi, uning ravnaqi yo‘lida umrini baxshida
etishni o‘z burchi deb biladi. Demak, sog‘lom yoshlar har qachon, har yerda o‘z
fikriga, sog‘lom mulohazasiga ega bo‘ladi, xalq va davlat manfaatini himoya qiladi.
Uning aql-zakovati, intellekti, teran dunyoqarashi orqali o‘z maqsadiga erishish
yo‘llarini qidirib topadi.
Kurs ishining maqsadi: Quyidagi kurs ishimizdan ko’zlangan asosiy maqsad
talabalarga xotira haqida ma’lumot berish, ularda xotira borasida bilim va
4
ko’nikmalarni shakllantirish, xotirani o’rganishga qaratilgan turli ilmiy metodikalar
to’g’risida ma’lumot berish va bilim malakalarni oshirish.
Kurs ish iob’yekti: xotira va tajriba;
Kurs ishi predmeti: xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari, xotirani
eksperimentalo’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish;
Kurs ishining vazifalari: xotirani eksperimental tadqiq qilish, xotira nazriyalarini
o’rganish, xotira turlarini aniqlashga doir metodikalarni toppish va qo’llash;
Kurs ishi tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob,5 ta paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
5
I.BOB XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 Xotira1 – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning
ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi
zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Eng oddiy psixikaning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga
bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga
layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanish imumkin emas. Faqat xotira insoniylik
madaniyatining yo‘q olib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va
tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi. Bosh miya po‘stlog‘ida yod
bo‘ladigan tashqi olam obrazlarizsiz yo‘qolib ketmaydi. Psixikamizdagi xotira
ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi.
Unda kechadigan barc ha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi.
Yunonchadan «mnema»xotira. SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan
o‘tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash vakeyinchalik eslashning psixik
jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy
go‘daklik holatida» qolgan bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn
ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak
uchun o‘lik bo‘lard. Hozirgi zamon kechmishiga ko‘ra o‘tmishda qadar yo‘qolardi».
Har bir xotira turning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash
jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Xotiraning maqsadi vaqt o`tishi
bilan ma`lumotni saqlashdir. Xotiraning turlarini o`rgangan mualliflar odatta ularni
bir necha mezonlarga ko`ra ajratib turadilar. Ular odatda, ularni jarayonlari ongli
yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi.
Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha
turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni
kiritishga harakat qilinadi.Biz olgan ma'lumotlar miyamizda bir necha ma'lumotlar
1.Xotira-idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o’tmish tajribalarini esda qoldirish va zarur bo’lganda tiklashdan
iborat bo’lgan psixik jarayon.
6
bizning qo'limizda saqlanadigan vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga
qarab, xotirani quyidagicha bo'lish mumkin:
- Sensorli xotira : Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag'batlantiruvchi g'oyib
bo'lgandan keyin hissiy ma'lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish qobiliyatidan
iborat.Sensorli xotiradan ma'lumot uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun diqqat
jarayoni sodir bo'lishi kerak. Ya'ni, boshqalarni e'tiborsiz qoldirib, ixtiyoriy
ravishda bitta stimulga e'tiborni jamlash.
-Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira: Qisqa muddatli xotira ishlov
berilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi
cheklangan va bir necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz
o'qiyotgan matn nima ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni
o'qiyotganda avvalgisini eslaymiz. Qisqa muddatli xotiraga sig’gan elementlarning
chegarasi taxminan 4 yoki 5 ga teng bo'lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o'qitish
texnikasi yordamida oshirish mumkin. Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va
qisqa muddatli xotirani bir-birining o'rnida ishlatadigan mualliflar mavjud,
boshqalari esa yo'q. Ba'zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa
muddatli xotirani o'z ichiga oladi, ammo boshqa qo'shimcha funktsiyalarga ega deb
ta'kidlaydilar.Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo'lgan ma'lumotlarni yodda
saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma'lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori
bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.Ishchi xotira,
shuningdek, rejalashtirish, qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga
imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog'liq.
-Uzoq muddatli xotira : Uzoq muddatli xotirada bo'lgan xotiralar umrimizning
oxirigacha u yerda qolishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u juda oz darajada
yomonlashadi va cheksiz ko'p ma'lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu
ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo'lib
qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko'rib chiqiladi va kerak bo'lsa
"yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma'lumotlar qat'iy doimiy yoki ishonchli
emas . Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun konsolidatsiya jarayoni zarur
bo'lib, unda miyamizdagi ma'lumotlar murakkab asab mexanizmlari orqali
7
o'rnatiladi.Ko'rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko'p qismi uxlash
vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun va boshqa ko'plab sabablarga ko'ra to'g'ri dam
olish juda muhimdir.Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq, epizodik,
semantik xotira kabi farqlar mavjud.
Aniq xotira : Deklarativ xotira ongli fikrlashni talab qiladi. Masalan, kecha
kechki ovqatda nima bo'lganingizni eslashga yoki ish yuritish do'konida topishingiz
mumkin bo'lgan narsalarni nomlashga harakat qiling.Odatda bu assotsiativdir, ya'ni
bizning ongimiz boshqalarga allaqachon mavjud bo'lgan va ma'lum umumiy
jihatlarga ega bo'lgan yangi xotiralarni bog'laydi.
-Ma'lum bo'lgan xotira - siz bilmagan xotiralar haqida. Ya'ni, bizning
tajribamizga bog'liq bo'lgan sezgi va harakatlanish odatlari.
-Avtobiyografik yoki epizodik xotira – bu aniq xotira turi, ko'pchilik bu
"xotira" haqida o'ylashda birinchi navbatda yodga keladi. Bu bizning hayotimizdagi
muhim xotiralar to'plamidan iborat, masalan, shaxsiy tajribalarimiz, muhim
voqealar, katta hissiy yuk voqealari va boshqalar. Shubhasiz, biz o'zimizga tegishli
bo'lgan voqealarni va, avvalambor, kuchli tuyg'ular bilan birgabo'lgan
voqealarniyaxshiroq eslaymiz. Dastlabki bir necha marta boshdan kechirgan
narsalarni batafsilroq yodlaymiz. Masalan, maktabdagi birinchi kuningiz, yolg'iz
sayohat qilgan sayohatingiz, qarindoshingizning to'yi va boshqalar.Ushbu turdagi
xotira ichida "flesh-xotira" ni tuzadigan mualliflar mavjud. Ular g'oyat hayratlanarli
yoki hayajonli yangiliklar eshitilgan paytdan boshlab juda batafsil va juda jonli
tarzda tiklangan avtobiografik xotiralar. Ular unutishga juda chidamli bo'lishlari
bilan ajralib turadi. Bunga 11 sentyabrdagi teraktni misol qilib keltirish
mumkin.Epizodik xotira kodlanganida, hipokampus deb nomlangan miya tuzilishi
faollashadi.
Keyinchalik,
xotiralar
neokorteksning
turli
qismlarida
mustahkamlanadi. Har bir element mos keladigan joyda, miyaning hidlash, eshitish
va ko'rishga bag'ishlangan joylarida saqlanadi.
-Semantik xotira: Semantik xotira - bu bizning maktabda yoki universitetda
o'rgatgan narsalar kabi umumiy va ongli bilimlarni saqlaydigan narsa.Unda biz
olayotgan tashqi dunyo haqidagi tushunchalar, faktlar, ma'nolar va boshqa bilimlar
8
mavjud. U boshqalar bilan bo'lishiladi va shaxsiy tajriba, atrof-muhit va qachon sotib
olingan bo'lishidan qat'iy nazar.
-Topografik xotira : Biz fazoviy yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ushbu xotiralar
haqida alohida gapirishni istasak, biz topografik xotirani nazarda tutamiz. Bu
o'zimizni yo'naltirish, yo'lni tanib olish va uni kesib o'tish, oilaviy muhit kalitlarini
eslab qolish va boshqalar.Mekansal xotira hipokampus bilan chambarchas bog'liq,
ayniqsa o'ng tomonda, bu erda "joy hujayralari" deb nomlangan, ular bo'shliqning
aqliy xaritasini yaratish uchun javobgardir.
1.2 Xotiraning asosiy xususiyatlari
Xotiraning asosiy xususiyatlarihaqida gapirganda, biz quyidagi komponentlarni
nazarda tutamiz: Xotiralash tezligi, agar u yuqori bo'lsa, demak, bunday odam
"hamma narsani tezda tushunadi". Ma'lumotni saqlash davomiyligi ,odam
o'rganilgan materialni qancha vaqt eslab qoladi. Xotiraning samaradorligi uning
hajmi, axborot uzatish aniqligi va saqlash muddati bilan belgilanadi, ya'ni xotirani
yaxshilash uning alohida komponentlarini yaxshilash demakdir.Odam xotirasining
individual xususiyatlari nafaqat signalizatsiya tizimlarining o'zaro ta'siri bilan, balki
analizatorlardan qaysi biri faolroq va samaraliroq foydalanishi bilan ham
belgilanadi. Shu munosabat bilan xotira turlari eshitish, vizual va motorga
bo'linadi.Shaxs xotirasining individual xususiyati - operativ yodlash birligining
o'lchami. O'qishni o'rganayotgan bola uchun bunday birlik bo'g'indi. Axborot
tuzilishida ajralib turadigan birliklarni kattalashtirish qobiliyati xotirani o'rgatish
ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, erkin uyushmalar tuzish, asosiy narsani ajratib
ko'rsatish va yodlash vositalaridan foydalanish qobiliyatidir.
Shaxsiy moyillik va qiziqishlar doirasi. Xotiraning individual xususiyatlarini shu
asosda psixologiyada bo'linishi idrokning selektivligi va natijada xotira faktlariga
asoslanadi. Agar ma'lumot odam uchun qiziqarli va zarur bo'lsa, unda u allaqachon
olingan bilimlar tizimiga mos keladigan tarzda esda qoladi. Shaxsning qiziqish
doirasiga kirmaydigan ma'lumotlar ba'zida umuman e'tiborga olinmaydi. inson
xotirasi uning individual jarayonlarining rivojlanish darajasiga, yuqori asabiy faoliyat
9
xususiyatlariga, tarbiyaga, atrof -muhitga va mashg'ulotlarga, odatlarga , kasbiy
talablarning xarakteriga, yodlash mavzusi va uslubiga bog'liq. Maxsus mashqlar
yordamida xotira turini ishlab chiqish va takomillashtirish mumkin. Biz idrokning
qancha qirralarini ishlatsak, biz qanchalik to'liq idrok qilsak, yodlash natijalari
shunchalik yaxshi bo'ladi. Xotiraning individual xususiyatlari har xil ko'rinishda
namoyon bo'lishi mumkin. Ba'zida ular umuman xotiraning g'ayrioddiy
rivojlanishida, ba'zida uning individual turlariningajoyib mahsuldorligida namoyon
bo'ladi. Tarixda ajoyib xotiraning ko'plab misollari bor, ular orasida:Taniqli fizik,
ixtirochi, muhandis Nikola Teslaning noyob foto xotirasi bor edi. U kamdan -kam
hollarda hamma narsani boshida ushlab, rekordlarga kirardi. Aytishlaricha, 19 -
asrning oxirida uning laboratoriyasi yong'inda vayron bo'lganida, u ko'plab
ixtirolarini yoddan tiklagan.
Xotira - axborotni saqlash, to'plash va ko'paytirish uchun mo'ljallangan aqliy
funktsiyalar va aqliy faoliyat turlaridan biri, voqealar haqidagi ma'lumotlarni uzoq
vaqt saqlash qobiliyati tashqi dunyo va organizmning reaktsiyalari va keyingi
faoliyatni tashkil qilish uchun uni ong sohasida qayta ishlatishdir.
Shaxsiy xotira xususiyatlari: hayot va faoliyat jarayonida odam asab tizimining
xususiyatlariga qarab, xotiraning individual va tipologik xususiyatlarini
rivojlantiradi. Birinchidan, xotiraning individual xususiyatlari shaxsiy xususiyatlar
bilan bog'liq. Hatto xotirasi yaxshi bo'lganlar ham og'irlikni eslamaydilar, xotirasi
yomon bo'lganlar hammasini unutmaydi. Ikkinchidan, individual farqlar xotira
fazilatlarida uchraydi. Xotirani uning individual xotira jarayonlari qanchalik
rivojlanganligiga qarab tavsiflash mumkin.
Xotiraning tipologik xususiyatlari. Xotira turlaridan birining ustun
shakllanishi shaxsning o'ziga xos xususiyatlari, inson faoliyatining o'ziga xos
xususiyatlari bilan bog'liq. Shunday qilib, rassomlarda emotsional xotira yaxshi
rivojlangan, bastakorlarda eshitish, rassomlarda vizual, faylasuflarda esa og'zaki va
10
mantiqiy xotira bor. Tasviriy yoki og'zaki xotiraning ustun rivojlanishi birinchi va
ikkinchi signal tizimlarining nisbati, yuqori asabiy faoliyatning tipologik
xususiyatlari bilan bog'liq. Badiiy tip majoziy xotiraning ustun rivojlanishi, fikrlash
turi - og'zaki xotiraning ustunligi bilan ajralib turadi. Xotiraning rivojlanishi
insonning kasbiy faoliyatiga ham bog'liq, chunki psixika faoliyatida nafaqat o'zini
namoyon qiladi, balki shakllantiradi: bastakor yoki pianinochi musiqani eng yaxshi
eslaydi, rassom - narsalarning rangi, matematik - turlarini muammolar, sportchi -
harakatlar.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq
yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini
vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira
Boshqalarga eshitish uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish
xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga
muhtoj odamlar bor. Xotiraning rivojlanishi o'z -o'zidan sodir bo'lmaydi. Bu xotira
ta'limining butun tizimini talab qiladi. Ijobiy xotira xususiyatlarini tarbiyalashga
asosan odamning aqliy va amaliy ishini ratsionalizatsiya qilish yordam beradi: ish
joyidagi tartib, rejalashtirish, o'zini tuta bilish, yodlashning oqilona usullaridan
foydalanish, aqliy ishni amaliy ish bilan birlashtirish, tanqidiy o'z faoliyatiga
munosabat, samarasiz ish usullaridan voz kechish va boshqa odamlardan samarali
texnikani olish qobiliyati. Xotiradagi ayrim individual farqlar miyani keraksiz
ma'lumotlardan himoya qiluvchi maxsus mexanizmlar bilan chambarchas bog'liq.
Turli odamlarda bu mexanizmlarning faollik darajasi har xil. Miyaning keraksiz
ma'lumotlardan himoyalanishi, xususan, gipnoz hodisasini, ya'ni uyquda o'rganishni
tushuntiradi. Uyqu paytida miyani ortiqcha ma'lumotdan himoya qiladigan ba'zi
mexanizmlar o'chiriladi, shuning uchun yodlash tezroq bo'ladi.
Inson xotirasining turlari va jarayonlarining xilma -xilligi shundaki, bir xil
xotiraga ega bo'lgan ikki kishini ham topish deyarli mumkin emas. Hamma yoki
ko'pchilik odamlar uchun bir xil bo'lgan umumiy qonunlar, xotira turlari va
jarayonlari mavjud bo'lishiga qaramay, har bir odamning xotirasi o'ziga xos tarzda
o'ziga xosdir. Odamlarning xotirasi ko'plab sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan farq
11
qilishi mumkin. Birinchi asosda, odamlar bir -biridan qaysi turdagi xotira
unumdorligi, tezligi va aniqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlarning ikkinchisidagi
individual farqlar xotira jarayonlarining mahsuldorligi, tezligi yoki aniqligida
namoyon bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir kishining o'ziga xos mnemonik
vositalar to'plami bor, u o'z xotirasini saqlash va yaxshilash uchun foydalanishni
afzal ko'radi. Beshinchi, oxirgi, asosan sifat xususiyatiga kelsak, unga ko'ra,
xotiraning individual xususiyatlari har xil odamlarda ularning xotirasi boshqa ruhiy
jarayonlar va shaxsiyat xususiyatlari bilan turlicha bog'liq bo'lishi mumkinligida
namoyon bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ba'zi odamlarda - umuman psixikasi past
darajada rivojlanganlarda, xotira boshqa bilim jarayonlaridan mustaqil ravishda
ishlashi mumkin. Aqliy rivojlanishining umumiy darajasi etarlicha yuqori bo'lgan
boshqa odamlarda xotira boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, fikrlash va gapirish bilan
chambarchas bog'liq bo'lishi mumkin. Ba'zi odamlarda ularning hissiy holatlari
xotiraga unchalik ta'sir qilmasligi mumkin, boshqalarda esa bunday ta'sir sezilarli
darajada sezilishi mumkin. Har xil odamlarning irodasi, fe'l -atvori, fe'l -atvori,
qobiliyatining xususiyatlari ularning xotirasining individual o'ziga xosligida ham har
xil ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin.Xotiradagi odamlarning individual
farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi,
eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi,
shuningdek uni eslab olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar
materialni boshqalarga qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun
materialning ahamiyatiga, shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq
bo'lishi mumkin. Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin:
qobiliyatli kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni
eslab qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning
saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan
narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi.
Unutish, o'z navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar
ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan
yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar
12
mavjud. Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma -so'z
takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab
qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining
individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin.
Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu
ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar
bo'lishi mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida
saqlay oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil
ma'lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi
individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq
muddatli xotirasida saqlanadi. Masalan, televizion shoularda yoki tanlovlarda
ishtirok etayotgan polimatlar "Nima? Qayerda? Qachon? Qanday qilib millioner
bo'lish mumkin? " yoki bilim musobaqalari bilan bog'liq bo'lgan boshqalarda,
albatta, ular o'z xotiralarida boshqa odamlarga qaraganda ancha xilma -xil
ma'lumotlarni saqlaydilar. Shu nuqtai nazardan, ular saqlanadigan ma'lumotlarning
haqiqiy mazmuniga ko'ra, ularning uzoq muddatli xotirasining hajmi boshqa
odamlarning o'xshash xotira hajmidan ko'ra muhimroq ekanligi haqida bahslashish
mumkin.Xotira turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq
yoki harakat yordamida. Ba'zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini
vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira.
Boshqalarga eshitishi uchun tasvirlar kerak bo'ladi. Bu toifadagi odamlar bor
eshitish xotirasi . Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq
harakatlariga muhtoj odamlar bor. Bular bor odamlar motorli xotira turi (xususan,
nutq-motor).
Xotiradagi
odamlarning
individual
farqlarini
tavsiflovchi
miqdoriy
xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi
yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning
aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba'zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda
tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga,
13
shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog'liq bo'lishi mumkin. Yodlash
tezligiga odamlarning qobiliyati ta'sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga
qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali
usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va
davomiyligiga ko'ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt
saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo'linadi. Unutish, o'z
navbatida, turli sabablarga ko'ra sodir bo'lishi mumkin va bu sabablar ham odamdan
odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan yodlangan
materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual farqlar mavjud.
Ba'zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni so'zma - so'z
takrorlashni afzal ko'rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo'lib, o'zlarini eslab
qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo'lmagan. Xotira imkoniyatlarining
individual farqlariga kelsak, ular o'zlarini quyidagicha namoyon qilishlari mumkin.
Birinchidan , qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq qilishi mumkin, bu
ma'lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida individual farqlar bo'lishi
mumkin, ya'ni. har qanday aniq muammoni hal qilib, odamlar xotirasida saqlay
oladigan ma'lumot miqdori bo'yicha. Uchinchidan, agar biz turli xil ma'lumotlarning
umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli xotira hajmidagi individual farqlar
haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin. turli odamlar uzoq muddatli xotirasida
saqlanadi. Fanda xotira bilan bog’liq ravishda unutish masalasini o’rganishga
hamiyat berilmoqda. “ Normal “ unutishni psixik kasalliklardagi xotira
buzilishlaridan 2farq qilmoq kerak.
2 Xotira susayishi-gipomneziya.
Xotira yo’qolishi-amneziya.
Xotiraning bir tomonlama kuchayishi-gipermneziya.
14
2 bob XOTIRA NAZARIYALARI
2.1Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy
masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma'lumki, insonning har qanday kechinma,
xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon
bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda, inson tabiat, jamiyat,
koinot to’g’risida ma'lumot, xabar va taassurot to’plash imkoniyatini beradigan
hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish,
unutishni tushuniladi.Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq
tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira
jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik,
bioximik.Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan
xotirajarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ
nazariyadir. Ma'lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda
assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga
tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya'ni ob'ektlarning
fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta
assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik.
Assotsiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud
ma'lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.Assotsiativ nazariya javob
bera olmaydigan muammoga duch kelganidan so'ng (biz xotiraning selektivligini
tushuntirish haqida gapirayapmiz), uning o'rnini boshqa nazariya - Gestalt egalladi.
Bu ta'limotdagi dastlabki tushuncha boshlang'ich, asosiy elementlarning yaxlitligi -
gestalt edi. Bu nazariya tarafdorlari, inson xotirasini aniqlaydigan geshtalt
shakllanish tamoyillari ekanligiga ishonishadi.
15
Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning
asosiy ta'limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan
xotira
yaxlit
hodisa
sifatida
tahlil
etiladi.
Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga
diqqatni
qaratadi.
Bioximik o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini
aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa
individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya
bo’yicha xotira ma'lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir.
Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira jarayonlari asoslari
haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga
tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi
ta'sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta'siri
qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv munosabatlarining yuzaga
kelishi, ularning izini va keyi nchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari
nazariyasi
sifatida
ko’rib
chiqiladi.
80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini
o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq
16
bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini taklif
qilgan, ya'ni ma'nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub
Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf
qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni
xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga
imkoniyat yaratgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard
Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti
sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi.
XX asrning birinchi 10 yilida xotirani tekshirish yangi ilmiy talqinga ega bo’ldi,
uning moddiy asosi to’g’risidagi muammolarga mohiyati jihatidan mutlaqo
boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.Eng qadimiylari - psixologik ta'limotlar,
chunki tibbiy, genetik va biokimyoviy nazariyalar va xotira qonunlari ancha keyin
paydo bo'lgan. Birinchilardan biri, bugungi kunda ham dolzarb bo'lib, assotsiativ
tushunchadir. Bu xotira nazariyasi 17 -asrda paydo bo'lgan va uning eng faol
rivojlanishi 18-19 -asrlarga to'g'ri keladi.
Xotiraning assotsiativ nazariyasi assotsiatsiya tushunchasiga, boshqacha aytganda,
psixikaning turli hodisalari o'rtasidagi bog'liqlikka asoslangan. Bu ta'limotning
asoschilari G.Ebbingxauz, A.Pilzeker va boshqalar bo'lib, ular xotirani murakkab
tizim qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo'lishidan qat'i nazar, ko'p yoki kamroq
barqaror uyushmalar. Bu xotira nazariyasi vakillari assotsiatsiyalarni tutashlik,
qarama -qarshilik, o'xshashlik, fazoviy va vaqt yaqinligiga ko'ra ajratdilar.
Xotiraning assotsiativ nazariyasi uning ba'zi qonuniyatlarini o'rganishga imkon
berdi. Bu yo'nalishda ishlaydigan psixologlar vaqt oralig'iga qarab, taqdim etilgan
qatorning takrorlanishi bilan eslanadigan elementlar sonini o'zgartirishning o'ziga
xos xususiyatlarini, shuningdek, yodlangan satr elementlarini xotirada saqlashning
o'ziga xos xususiyatlarini aniqladilar. yodlash va ko'paytirish o'rtasida. Aynan shu
ta'limot tufayli xotiraning boshqa ko'plab asosiy nazariyalariga asos solindi.
Psixoanalitik nazariya
17
Xotiraning psixoanalitik nazariyasi vakillari, uning asoschisi Z. Freyd, maxsus
e'tibor axborotni saqlash va yodlashni ko'rib chiqishda, ular ruhiyatning ongsiz
darajasiga to'laydilar. Xotiraning psixoanalitik nazariyasi hayotning qolgan qismiga
ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hissiy tajribalarning muhim rolini ko'rsatadi. Bu
nazariya vakillari ongdan salbiy ma'lumotlarning joy almashishiga va uning hazil,
orzular, tilning siljishi va hushidan ketishning boshqa ko'rinishlari orqali namoyon
bo'lishiga alohida e'tibor berishadi.
Sezgi nazariyasi
20 -asrning birinchi yarmida xotiraning semantik nazariyasi vujudga keldi. Uning
eng ko'zga ko'ringan vakillari A. Binet va K. Buxler, xotira ishi to'g'ridan -to'g'ri
semantik birikmalarga (ularning mavjudligi yoki yo'qligiga) bog'liqligini
ta'kidlaydilar, ular yodlanadigan materialni semantik tuzilmalarga birlashtiradi -
ko'p yoki kamroq. Psixologiyada bu xotira nazariyasi vakillari materialning
semantik mazmuniga alohida e'tibor berishadi. Ularning fikricha, semantik yodlash
mexanik yodlashdan farqli qonunlar asosida sodir bo'ladi. Ularning ta'kidlashicha,
yodlanadigan material ma'lum semantik aloqalar kontekstining bir qismi.
Bu nazariya vakillari xotirani nutq shaklidan mutlaqo mustaqil bo'lgan sof fikrlarni
qayta ishlab chiqarish shaklida ifodalashga intilishadi. Axir, ular antagonistik
nazariya bilan birlashtirilgan xulosalarga kelib, so'zlar va fikrlarning yodlanishini
buzadi va farq qiladi.
Faoliyat nazariyasi
Fransuz olimlari, shu jumladan P. Janet, xotira haqidagi yangi nazariyani uni
faoliyat turi sifatida ko'rib chiqishga asoslangan. P. Janet - xotirani axborotni eslab
qolish, tizimlashtirish va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida birinchi
bo'lib tushuntirgan olimlardan biri. Frantsiya psixologiya maktabi barcha xotira
jarayonlarining ijtimoiy shartlanishini, uning inson faoliyatiga bevosita bog'liqligini
isbotladi.
18
P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, A.A. Smirnov va boshqalarni nomlash mumkin
bo'lgan mahalliy psixologlar faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi bilan
bog'liq bo'lgan xotirani o'rganishda nazariya ustida ishlashni davom ettirdilar. Ular
xotirani mnemonik muammoning echimiga bo'ysunadigan harakatlar tizimining bir
qismi bo'lgan, ya'ni ma'lum ma'lumotlarni yodlash, saqlash va takrorlash kabi
faoliyatning alohida turi deb hisoblashgan. Psixologiyada xotira faolligi nazariyasi
tarafdorlari mnemonik harakatlar va operatsiyalar tarkibini o'rganishga, xotira
mahsuldorligining maqsad tuzilishi va yodlash vositalariga bog'liqligiga, ularning
solishtirma mahsuldorligiga o'rganishga alohida e'tibor qaratdilar. yod - ixtiyoriy va
ixtiyoriy.
Fiziologiya nazariyasi
Xotiraning fiziologik nazariyalari paydo bo'lishi yuqori asab faoliyati qonunlarini
chiqargan I.P.Pavlov ta'limotiga bog'liq. Olim buni da'vo qildi moddiy asos xotira
miya yarim korteksining plastisiyasiga va uning shartli reflekslarni hosil qilish
qobiliyatiga bog'liq. Xotiraning fiziologik mexanizmi aynan vaqtinchalik va asabiy
aloqalarning shakllanishi, mustahkamlanishi va yo'q bo'lishidan iborat. Oldindan
aniqlangan ma'lumot va yangi ma'lumot o'rtasidagi bog'liqlik yodlash fiziologiyasi
asos bo'lgan shartli reflekslar tufayli hosil bo'ladimumkin, ularni o'rganish uchun
semantik rejada yomon tashkil etilgan bema'nilik bo'g'inlari va boshqa ma'lumotlar
ishlatilgan.
A.A.Smirnov
psixologiyaga
qo`shgan
xissasi
ulkandir.
A.A.Smirno ta’kidlaganidek,materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaq
qol misoldir,Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami es
da olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning es
da olib qoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov ma’no angl
atmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosi
da tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda
oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmu
19
nsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yil
gan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalard
a ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalar
ga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g ’inlar nafaqat
kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A.
N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo’g ’inlardan tuzil
gan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagil
ar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar Shu
ninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi. Shuningdek,
mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldo
rroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatl
ar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilma
y, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiy
orsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.
Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chish
i ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chun
ki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgande
k qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilish
ga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz so’zla
mi laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolina
di.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib
qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol sh
axsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga k
irib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish
, mexanik esda olib qolishning bironbir xususiyatidir.Esga tushirish va uning
turiari.O’tmishda idrok qilingan narsalar, histuyg’u, fikr va ish-
harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tus
hirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv
bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda
idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami,
20
bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq
va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ham uni qaerda va
qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi.
Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. De
mak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish
materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'mi yod
olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevos
ita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilg
an miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi.Materialning ko’p qismini bev
osita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masala
n, artistlarda so’z va iboralami esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng b
o’ladi. Hisobkitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlami esda tushirish xotira
sining ko’lami keng bo’ladi.Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsa
ni oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda
boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,yoshligimizdagivoqea va hodisalarni
shu tariqa eslaymiz.Idrok qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimi
zda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.Esda saqlash deganda i
lgari tug’ilgan taassurot, fikr, histuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga
moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tiz
imining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taass
urotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esgatushirish uchun qulay sharoit b
o’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy
eslash jarayoni qiyinlashadi.Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiy
nalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan nar
salarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu ho
disaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charc
hashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarid
a tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida e
sga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olin
gandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan
21
keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda r
o’y beradigan charchashdir.Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natij
asida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qi
yinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ket
gan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lga
n narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’i
ishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo'
ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olin
gandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinl
ashadi.G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan. T
o’plangan natijalaming ko’rsatishicha. materialni yod olgandan so’ng unutish sur'a
ti tez keyinchalik esa u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma'nosiz ayrim
bo’g’inlami unutish ustida olib borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming
ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Mat
erialni o’zlashtirish jarayoni maboynida xotirlash natijasida unutish sekinlashib
boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’l
gan narsa va hodisalaming o’zaro aloqalari xotiradasekin yo’qolib boradi. Vaqt
ning o’tishi bilan birmuncha unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya'ni
assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch-
quwat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari t
omonidan o’tkazilgan juda ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur'ati ma
terialning ma'noli yoki ma'nosizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liq
dir. Material qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u hol
da unutish ham shunchalik sekin kechadi. Lekin ma'noli materialga nisbatan
ham unutish avval tez sur'atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biron-
bir materialni o’zlashtirish yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqishi,
faoliyatning maqsadi bilan bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishni
ng teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari proporsional x
xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamligiga o’zlashtiri
layotgan materialning ma'noga ega yoki ega emasligiga bog’liqlikdan tashqari
22
yana bir nechta omillar o’z ta'sirini ko’rsatadi va uning faoliyat mazmuniga ay
lanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning shaxsiy, individual xususiy
atlariga ham bevosita bog’liqdir.Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlarida
gi individual farqlar esda qoldirishning tezligida,aniqligida, mustahkamligida
va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada
nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jaray
onlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana sh
unday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallami, rang, tasv
ir narsa, tovushlami samarali v? mustahkam esda olib qoladilar.Boshqa bir odam
lar so’ziami yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum
bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq
psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira
so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli
xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda u
chraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizat
orlaming
qatnashishiga
qarab,
xotira
quyidagi tiplarga ajraladi:
a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira.
Bir xil kishilar ko'rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari
harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulid
a yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan.
Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda
olib qolish va unutish tezligiga
ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud:
1) tez esda qoldiriby sekin unutish;
2) tez esda qoldirib tez unutish;
3) sekin esda qoldiribsekin unutish;
4) sekin esda qoldiriby tez unutish
Xotira tasavvurlari
Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan
gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi.
Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga
23
oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari birbiridan farq qiladi. Xotira tasavvurl
ari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning
obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi
A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga
yaqqol misoldir. Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan material
lami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir. Tushunib olis
hning esda olib hoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.A.A.Smirnov
ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan
material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va
ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmu
nli va mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish m
aqsad qilib qo’yilgan.Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga n
isbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik y
oshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’
g ’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o
’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma'nosiz bo
’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan.
Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l
ay oladilar. Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb eta
di. Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’
chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuch
i, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.Esda olib qolishga hech qanday
yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bi
lan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga am
alga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolislming bolalar uchu
n yengil ko’chishi ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’ki
dlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi y
ashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisba
tan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi.
24
Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmush
da puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga binoan:
1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, b
alki uning yaqqol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir;
2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarini
ng xususiyati emasdir;
3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir.
Esga tushirish va uning
turlari.
O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-
tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning
ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv
fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishla
ming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan
ma'lum vaqt о ’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud.
Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u
yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin.
Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masal
an, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay
olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol
o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini y
oki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz.Eslash narsa va hodisalami, u
ni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea
va hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Es
lash ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she'mi yoddan aytib bersak ha
m uni qaerda va qachon e'qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval ta
nishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini
o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. B
evosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan ibora
t. Masalan, she'mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan ta
krorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialn
