O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI XOTIRA VA TASAVVUR TIMSOLLARI KURS ISHI Toshkent-2023 1 Mundarija Kirish. ............................................................................................................................................................ 2 I bob. Bilish jarayonlarida xotira va tasavvurning ahamiyati........................................................................ 8 1.1Xotiraning nerv-fiziologik asosi……………………………………………………………………………………………………10 1.2Xotira turlari va jarayonlari. ............................................................................................................... 12 1.3Xotiradagi individual farqlar. ............................................................................................................. 30 1.4 Xotiraning ahamiyati......................................................................................................................... 33 1.5Xotira tasavvurlari haqida. ................................................................................................................. 34 1.6Tasavvur xillari. ................................................................................................................................. 36 I bob bo’yicha xulosa. ......................................................................................................................... 36 II-bob. Xotirani o’rganishning amaliy jihatlari ........................................................................................... 37 2.1. Xotira metodikalari tavsifi. .............................................................................................................. 37 Xulosa. ........................................................................................................................................................ 49 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: ........................................................................................................ 49 2 Kirish. Shiddat bilan hayotimizga XXI asr kirib keldi. Uning global o’zgarishlar davri bo’lishiga hyech kimda shubha qolmadi, desak bo’ladi. Chunki bu davrda eng avvalo inson ongi va ruhiyatida evrilishlar yuz bermoqda. Bu xolat Inson va uning ichki dunyosini, zamondoshlarning bir-birlari ongi va shuurida ro’y berayotgan o’zgarishlarga monand xatti-harakat qilishlari lozimligini talab qiladi. Davrimiz insonni mustaqil fikrli shaxs sifatida har bir soniyada o’ylashga, fikrlashga, mulohaza yuritib, o’zi uchun xulosalar chiqarishga majbur etmoqda. Ya’ni, bu cheksiz olamda biz o’zimizni o’zgalarsiz, o’z manfatlarimizni o’zgalar manfaatisiz tasavvur qila olmaganimiz uchun ham psixologiyani bilishga majburmiz. Zero, mustaqil davlatimizning siyosati Inson manfaatini himoya qilish, uning uchun munosib turmush tarzini yaratish ekan, bu ishlarni amalga oshirish uchun bo’lg’usi mutaxassis, u pedagog-o’qituvchi bo’ladimi yoki quruvchi-muxandis yoki agronom bo’ladimi, shifokor bo’lib, el dardiga darmon bo’ladimi, ijtimoiy borliq qonuniyatlarini bilishi va undan maromida foydalib, turmush normalariga bo’ysunishi, jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallab, fuqarolik burchini ado etishga tayyor bo’lishi darkor. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, talabalar xukmiga havola etilayotgan ushbu darslik jamiyatdagi Shaxs psixologiyasini o’rganish va uning tamoyillariga bo’ysunishni taqozo etadi. Darslikning ahamiyati yana shundaki, u mustaqil yurtimiz fuqarolari psixologiyasida ro’y berayotgan o’zgarishlar, ularning hayotga, uning qadriyatlariga, kasb-kori, oilasi, o’z salomatligi va yaqinlariga bo’lgan munosabatlarida milliy mafkuramizning asosiy mazmun va mohiyatlari namoyon bo’layotganligi bilan uyg’un tarzda bayon etilganligidir. Zero, mustaqillik psixologiyasini ongi va shuurida aks ettirgan hamyurtlarimiz, birinchi navbatda, yosh avlod kundalik muomalasi va turmush tarzida o’sha millat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi solih amallarga intilaveradi va sog’lom g’oyalarsiz yashay olmaydi. Bu haqda davlatimiz rahbarining fikrlari biz uchun o’gitdir: “O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hyech bir davrda milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi”. 3 Yuqorigilardan kelib chiqqan xolda biz jamiyatimiz hayotida ro’y berayotgan barcha o’zgarishlarning ijtimoiy psixologik mohiyatini bo’lg’usi mutaxassislar tomonidan o’zlashtirilishiga ko’mak beruvchi ilmiy manbalarning ahamiyatini yana bir marotaba ta’kidlashni istardik. Zero, mamlakatimizda o’zining sifat bosqichi doirasida muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi barcha ishlarimizning amaldagi g’oyaviy yo’nalishini belgilaydi va yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “yoshlarimizning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash” ishining samaradorligiga ulush bo’lib qo’shiladi. Darslik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligining tavsiyasiga ko’ra yozilgan bo’lib, oliy o’quv yurtlarining “Pedagogika” va “Psixologiya” yo’nalishlariga ixtisoslashmagan mutaxassisliklari bo’yicha tahsil olayotgan talabalar uchun mo’ljallangandir. Unda O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni g’oyalaridan kelib chiqqan xolda har tomonlama mukammal, malakali mutaxassislar tayyorlash vazifasi ko’zda tutilgan. Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash jarayonidir. Biz har kuni yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini hayot sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi o’zining shu faoliyati uchun muhim bo’lgan voqea, hodisalarni yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam ahamiyatga ega bo’lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi. Shu o’rinda xotira borasidagi ta'riflarga qaytsak, ko’pgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha ta'riflanadi. . "Indvidning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin mazkur ta'riflarni tahlil qilgan professor E.G‘.G’oziyev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta'rif beriladi. ,,Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosta va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, 4 reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo‘l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlarni ijobiy qayta ishlashga yo’naltirilgan mnemik faoliyatdir’’.Shuni ta'kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta'rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to’la ta'kidlash imkoniyatiga ega. Shaxsning yo’nalishi uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta'sir ko’rsatadi, ya'ni yaxshi esda olib qolishni ta'minlaydi. Biz ko’pincha u yoki bu narsa va hodisalarni yomon esda qoldiramiz. Bu xotirani yomonligini emas, balki ularga qiziqish yo’qligini ko’rsatadi. Masalan, o’quvchilar hamma fanlarni bir xil o’zlashtira olmaydilar. Bu ularning har xil xotiraga ega ekanliklar bilan emas, balki o’qitilayotgan fanga qiziqishning har xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishga kishining emosional munosabati ham katta ta'sir ko’rsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta'sirlansak, o’sha uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bog’liqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki, yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni o’zlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy saviyasiga, bilimiga, uquviga fikrlash qobiliyatiga, ko’nikmaa va odatlariga ham bog’liqdir. Shunday qilib, xotiraning tabiati va uning samaraliligi shaxsning xususiyatlari bilan bog’liqdir. Shaxs o’z oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari asosida o’zining xotirlash jarayonini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi. Miya po‘stida paydo bo‘lgan muvaqqat (shartli) bog‘lanishlar ko‘p yillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo‘lgan bu bog‘lanishlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butun umri bo‘yi saqlanib qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriy negizini tashkil qiladi. Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi 5 va qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar maktabda o‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar. Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Shunday qilib, ongimiz aks ettirgan narsalarni mustahkamlash, saqlab qolish va keyinchalik tiklash (esga tushirish) dan iborat bo‘lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi. Kurs ishining dolzarbligi: Xotira bu inson hayotida muhim rol o’ynaydigan bilish jarayonlaridan biridir. Uning o’rganilishi muhim ahamiyat kasb etadi.Xotira sohasida quyidagi asosiy jarayonlar: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bir-biridan farq qilinadi. Bu jarayonlar faoliyatda tarkib topadi va belgilanadi. Ma'lum materialni esda olib qolish hayot faoliyati davomida individual, ya'ni shaxsiy tajribani to’plash bilan bog’liqdir. To’plangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma'lum materialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoddan chiqarishga olib keladi. Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog‘lanishlaridir, bu muvaqqat bog‘lanishlarning hosil bo‘lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tiklanish) jarayonidir. Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. Eng avval bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko‘chalar, daraxtlar, hayvonlar va hokazolar)ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko‘rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi. Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvur deb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo‘lib, mazmunan obrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunini nutq-so‘z materiali tashkil etadi. 6 Idrok qilingan narsa va hodisalarning nomlari, o‘qilgan matnlar, so‘zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olib qolinadi, esda saqlanib qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olib qolinganda u yoki bu oddiy tovushlar birikish sistemalari emas, balki nutqda ifodalangan ma’no, o‘zi va boshqalarning fikrlari esda qoladi, saqlanadi va esga tushadi. So‘zlarning ma’no jihatdan mantiqiy sur’atda bir-biriga bog‘lanib, esda qolishi va esga tushishi mazmunan so‘z logik xotirasi bo‘lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab aqliy faoliyatdir. Biz ko‘ngildan kechirgan tuyg‘ular, har xil muskul harakatlari ham xotira mazmunini tashkil qiladilar. Shu sababli esda qoladigan materialning xilma-xil mazmuniga qarab, xotirani, odatda, obrazli, so‘z logik, emotsional (tuyg‘u-hissiyot) va harakat xotirasi kabi xillarga ajratiladi. Albatta, xotiraning ana shu xillarga bo‘linishi nisbiydir. Haqiqatda xotiraning shu hamma xillari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan, bironta narsaning esimizda qolgan va keyin esimizga tushirilgan obrazi gap bilan ifodalanadi, har bir tuyg‘u hissiyot bironta bir tasavvurga, yoki fikrga, yoki ish-harakatga va hokazolarga bog‘liq holda tug‘iladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Xotira bo’yicha ko’plab psixologlar tadqiqot ishlarini olib borishgan. Xususan Assosiativ psixologiya maktabining vakili, taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo’lib 1885 yilda oliy ruhiy jarayon bo’lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi negizida tekshirdi va keng ko’lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini tajriba orqali tekshirishning asosiy yo’nalishini ishlab chiqdi. Xotirani "sof" ko’rinishda o’rganishga harakat qilib ma'no kasb etmaydigan bo’g’inlardan foydalandi. Uning bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik xotirasiga nisbatan qo’llanishiga xos to’g’ri yo’nalishdir.G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o’z-o’zini kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo’yilgan ilmiy tajribaviy metod yutuqi sifatida ilmiy- amaliy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini tekshirishda o’z oldiga 38 ta ma'no anglatmaydigan bo’g’inlardan tuzilgan materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo’ygan. Bu materialni o’zlashtirish o’rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda 7 olib qolish uchun 38-40 so’zdan, 11 ta so’z o’zaro bog’liq bo’lmagan so’zlardan foydalangan. Bu materialni o’zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga to’g’ri keladi. Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma'noga ega bo’lgan materialni o’zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo’nalish, ko’rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o’rganganlar. Shuningdek, ular o’qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o’quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar. I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining aksariyati shunga bag’ishlangan bo’lib, turli materialni esda olib qolishda tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga to’g’ri yo’nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to’liqligi ta'minlanadi.A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir ilmiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o’quvchilariga ahamiyatli bo’lgan materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko’rsatilmagan.Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o’zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to’g’ri, Meymon fikriga ko’ra, inson ulg’ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo’lgan bilimlarni esda olib qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o’xshash omillar boshqa psixologlar tomonidan ham to’plangan bo’lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya xrestomatiyalarida o’z aksini topgan. Kurs ishining vazifalari: 1. Xotira va tasavvur haqida ma’lumotlarga ega bo’lish. 2. Xotiraning inson hayotidagi ahamiyatini o’rganish. 8 3. O’tkazilgan tadqiqot natijalarini baholash. 4. Olingan ma’lumotlar natijasida xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining predmeti: Xotira va tasavvur bo’yicha ma’lumotlarni ko’rib chiqish. Xotira bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlarni ko’rib chiqish. Xotiradagi individual farqlar ya’ni xotira tiplarini ko’rib chiqish va xotiraning inson hayotidagi amaliy ahamiyatini o’rganish. Kurs ishining metodologik asosi: Xotira va tasavvur bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot natijalarini qayta ishlash. Nazariy adabiyotlarni tahlil qilish. Xotira bo’yicha psixologlarning nazariyalarini ko’rib chiqish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Kundalik turmush tarzida xotiraning inson uchun ahamiyatini o’rganishdan iborat. Hamda tasavvur haqida o’rganib, uning turlari va ko’rinishlarini o’rganishdan iborat. Kurs ishining tuzulishi: kurs ishi kirish qismi, ikki bob, sakkiz paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I bob. Bilish jarayonlarida xotira va tasavvurning ahamiyati. Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash jarayonidir. Biz har kuni yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini hayot sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi o’zining shu faoliyati uchun muhim bo’lgan voqea, hodisalarni yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam ahamiyatga ega bo’lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi. Shu o’rinda xotira borasidagi ta'riflarga qaytsak, ko’pgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha ta'riflanadi. . "Indvidning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin mazkur ta'riflarni tahlil qilgan professor E.G‘.G’oziyev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta'rif beriladi. ,,Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosta va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv 9 tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo‘l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlarni ijobiy qayta ishlashga yo’naltirilgan mnemik faoliyatdir’’.Shuni ta'kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta'rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to’la ta'kidlash imkoniyatiga ega. Shaxsning yo’nalishi uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta'sir ko’rsatadi, ya'ni yaxshi esda olib qolishni ta'minlaydi. Biz ko’pincha u yoki bu narsa va hodisalarni yomon esda qoldiramiz. Bu xotirani yomonligini emas, balki ularga qiziqish yo’qligini ko’rsatadi. Masalan, o’quvchilar hamma fanlarni bir xil o’zlashtira olmaydilar. Bu ularning har xil xotiraga ega ekanliklar bilan emas, balki o’qitilayotgan fanga qiziqishning har xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishga kishining emosional munosabati ham katta ta'sir ko’rsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta'sirlansak, o’sha uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bog’liqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki, yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni o’zlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy saviyasiga, bilimiga, uquviga fikrlash qobiliyatiga, ko’nikmaa va odatlariga ham bog’liqdir. Shunday qilib, xotiraning tabiati va uning samaraliligi shaxsning xususiyatlari bilan bog’liqdir. Shaxs o’z oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari asosida o’zining xotirlash jarayonini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi. Miya po‘stida paydo bo‘lgan muvaqqat (shartli) bog‘lanishlar ko‘p yillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo‘lgan bu bog‘lanishlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butun umri bo‘yi saqlanib qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriy negizini tashkil qiladi. Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi 10 va qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar maktabda o‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar. Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Shunday qilib, ongimiz aks ettirgan narsalarni mustahkamlash, saqlab qolish va keyinchalik tiklash (esga tushirish) dan iborat bo‘lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi. 1.1Xotiraning nerv-fiziologik asosi Esda olib qolish nerv tizimining egiluvchan, ya'ni o’zgaruvchanlik, qo’zqatuvchilar ta'sirida o’zida go’yo bir iz qoldirish, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi. Har qanday insonning miyasi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo’lib, uning darajasi har xil bo’ladi. Shaxs xotirasining sifati miyaning faolligi va turli faoliyatga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq ravishda rivojlanadi. Atrofni o’rab olgan borliqni faol biluvchi kishi o’z miyasi faoliyatini to’xtovsiz kuchaytiradi. Shu bilan birga uning egiluvchanlik darajasini oshiradi. Miya egiluvchanligi vaqtincha pasayishi, xotira samarasining susayishi, ba'zi paytda odamning toliqishiga sabab bo’ladi. Dam olgandan keyin yana tiklanadi. Odatda miya egiluvchanligi yosh o’tishi bilan susayadi. Masalan, keksa kishilar gaplaridan adashib ketadi, ilgari gapirganlari esdan chiqib, o’sha gapni takrorlayveradilar. Miya egiluvchanligining ko’rsatkichi bosh miya po’stlog’ida muvaqqat nerv aloqalarini tezlikda vujudga kelishi, davomli saqlanishi va ularning tez, oson jonlantirilishi hisoblanadi. Muvaqqat nerv aloqalari assosiasiyalarni hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assosiasiya bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea hodisalarning o’zaro bog’lanishidir. Biror buyumni esda olib qolish, boshqa buyumlar bilan bog’lash orqali amalga oshiriladi. Bu o’rinda akademik I.P.Pavlovning quyidagi so’zlari juda xarakterlidir. "Muvaqqat nerv bog’lanishlari - deb yozadi I.P. Pavlov hayvonot olamida va bizning o’zimizda ham bo’ladigan eng umumiy fiziologik hodisadir. Shu bilan birga u psixik hodisa hamdir, turli-tuman 11 harakat, taassurot bo’lmasa harflar, so’zlar va fikrlar o’rtasida paydo bo’ladigan bog’lanishlar-ki, bu bog’lanishlarni psixologlar assosiasiyalar deb ataydilar". Xotira, ya'ni esda olib qolish, idrok qilinayotgan narsalardan hosil bo’lgan obrazlar o’rtasida assosiasiyalarning yuzaga kelishidan iboratdir. Shu bois inson xotirasidagi assosiasiyalar 3 turga ajratiladi. Bular yondoshlik assosiasiyasi, o’xshashlik assosiasiyasi va qarama-qarshilik assosiasiyalaridan iboratdir. Yondoshlik assosiasiyasining asosida vaqt va fazoviy munosabatlar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, yondoshlik assosiasiyasi bir necha narsa yoki hodisalarni ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilishdan hosil bo’ladi. Masalan, bog’chada bolasi har kuni o’zining tarbiyachi opasi va tarbiyalanayotgan guruhini idrok qiladi. Keyinchalik, ya'ni katta bo’lgandan so’ng bog’chasini eslasa tarbiyachi opasi va aksincha, tarbiyachi opasini eslasa, bog’cha guruhi ko’z o’ngida gavdalanadi. Hozirgi paytda idrok qilinayotgan narsa bilan ilgari idrok qilingan narsa o’rtasida ma'lum o’xshashlik bo’lsa, bu narsalar o’rtasida o’xshashlik assosiasiyasi hosil bo’ladi. Masalan, bola dastavval bog’chaga kelgan paytida bog’cha mudirasining tashqi ko’rinishi, ovozi va munosabatlarini o’z onasiga o’xshatishi mumkin. Keyinchalik bola onasini ko’rganda, mudira opasini va aksincha mudira opasini ko’rganda onasini eslaydigan bo’lib qoladi. Bu ikkala odamning bola tasavvuridagi obrazlari o’rtasida assosiasiya hosil bo’ladi. Hozirgi idrok qilinayotgan narsalar bilan ilgari idrok qilinayotgan narsalar o’rtasida qarama-qarshi belgilar va xususiyatlar bo’lsa, bunday narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiasiyasi yuz beradi. Masalan yoz-qish, issiq-sovuq kabi narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiasiyalari hosil bo’ladi.Shunday qilib, xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assosiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida assosiasiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assosiasiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo’ladi.Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda 12 olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini ta'kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. Shu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi. 1.2Xotira turlari va jarayonlari. Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko’rinishga egadirlar. Odatda xotirani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bog’liqligi olinadi. Shu o’rinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turlari turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikasiya uchraydi:  Faoliyatda ko’proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab: harakat, emosional, obrazli va so’z mantiq xotira.  Faoliyatning maqsadlariga ko’ra: ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira.  Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko’ra: qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira. M.G.Davletshin tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida quyidagi xotira klassifikasiyasi qayd qilinadi: 13  Psixik faolligiga ko’ra: ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira.  Faoliyat maqsadiga ko’ra: harakat, emosional, obraz va so’z-mantiq xotirasi.  Muddatiga ko’ra: uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira. E.G’.G’oziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida xotira turlari quyidagicha klassifikasiya qilingan. 1. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra: a) harakat yoki motor harakat xotirasi; b) obrazli xotira; v) his-tuyg’u yoki hissiyot xotirasi; g) so’z-mantiq xotira. 2. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan: a) ixtiyorsiz; b) ixtiyoriy; v) mexanik. 3. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra: a) qisqa muddatli xotira; b) uzoq muddatli xotira; v) operativ (tezkor) xotira. 4. Ruhiy faoliyat qo’zqatuvchisining sifatiga ko’ra: a) musiqiy; b) eshitish xotirasi; 5. Ruhiy faoliyatning inson yo’nalishiga qarab: a) fenomenal; 14 b) kasbiy. Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko’rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql- zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko’rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o’z ifodasini topib harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuyg’ularda, obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi.Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. Xotiraning bosh qa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba'zi odamlarda aniq ravshan ustunlik qilishi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik misolga aylanib qolgan ushbu holatni keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir: bir musiqa ishqibozi musiqalarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat pantomimika tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo’lgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular o’zlarida harakat xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira turining g’oyat ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qatorda har xil amaliy mehnat malakalarini tarkib toptirishning asosini tashkil qiladi. Agar insonda harakat xotirasi bo’lmaganda edi, o’zini har gal "boshdan boshlab" o’rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopish, xatti-harakatlar, badiiy gimnastika bilan shug’ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy chaqqonlik, mehnat mahorati, "oltin qo’llar", ziyrak ko’zlar, egiluvchanlik va kuzatuvchanlikka ega bo’lish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining alomati bo’lib hisoblanadi. His-tuyg’u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg’ular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi.Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o’z-o’zimizga bo’lgan 15 munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va o’tmishda salbiy kechinmalarga ega bo’lgan harakatlardan saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon bo’ladi. Hissiy xotira o’zining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma'lum ma'noda ajralib turadi. har bir odamga o’z turmush tajribasidan ma'lumki, ko’pincha, qachonlardir o’qigan kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar faqat "taassurotlar", bog’lanishlar zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo’ladi. Shuning uchun hissiy xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o’xshashligi, iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush kechinmalar to’lqinini barpo etish ehtimoli to’g’risida mulohaza yuritilayotgan alomati ostida ijtimoiy guruhiy, jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar shakllar, bilan bog’liq bo’lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog’lanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug’ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turlari ajratib ko’rsatiladi va ular quyidagilardan iborat. Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko’rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo’lish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub'ektga bir necha daqiqa oddiy qo’zg’atuvchi yuborilsa, jumladan 10-15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so’ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyilsa, u qizil kvadrat o’rnida xuddi shunday geometrik shakl izini ko’rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko’pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz 16 o’sha zahoti, ba'zan bir necha sekunddan keyin paydo bo’lib, 15 sekunddan to 45- 60 sekundgacha o’sha ob'ektda saqlanib turadi, shundan so’ng asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada o’zining aniq qon turini yo’qotadi, keyinchalik mutlaqo yo’qolib ketadi. Goho butunlay yo’qolishi uchun qaytadan paydo bo’lishi mumkin. Odamlarning individual psixologik xususiyatlariga qarab, izchil obrazlarning aniqligi va davomiyligi turlicha bo’lishi ko’zga tashlanadi. O’zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo’linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so’ngra nigohini oq qog’ozga ko’chirsa, u holda ob'ektda ko’k-yashil rang paydo bo’lganday ko’rinadi. Izchil obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo’ladi. Qorong’u xonada ko’z oldida bir narsaga, masalan, qo’l yaqinlashtirilsa so’ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq o’chgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini ko’rishda davom etadi. Mazkur obraz o’z rangida bir qancha muddat saqlanib, so’ng ko’zdan yo’qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo’la oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi. Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo’lishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an'ana tusiga kirgan bo’lib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar o’z vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar ko’z o’ngidan olib qo’yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega. 17 Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarni kuzatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirib ko’rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 minut davomida rasm ko’rsatilgan va tasvir olib qo’yilgandan so’ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonlarda tekshiruvchilar birorta savolga javob bera olmagan bo’lsalar, aniq texnik obrazga ega bo’lgan ishtirokchilar esa rasmni davom etishgandek har bir savolga aniq javob berishga erishganlar. Tajribalarning ko’rsatishicha, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning yo’llari yopilib qolgan bo’lsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliklarsiz ularning siymosi qayta tiklanishi mumkin. Rus psixologiyasida eydetik obrazlarning namoyon bo’lish hodisasi A.R. Luriya tomonidan ko’p yillar davomida o’rganilgan va shunga ko’ra eydetik xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta'riflab berilgan. Eydetik obrazlar harakatlanish xususiyatiga ega bo’lib, sub'ektlarning oldiga qo’yilgan vazifa va uning tasavvurlari ta'siri ostida o’zgartirish mumkin. Aka-uka Yenishlar tomonidan o’tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga ega bo’lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilmoq tasvirlangan rasm ko’rsatilgan. Rasm o’rtasidan bo’lib, qo’yilgandan keyin tekshiruvchida olmani olib qo’yish istagi kuchayib borayotgani so’ralgan. Muayyan yo’l-yo’riq berilgandan keyin tekshiruvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilmoq olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obrazlar harakatchan bo’lib, sub'ektning ruhiy ko’rsatmasi ostida sifat va miqdor o’zgarishiga yuz tutadi. Ilmiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, eydetik obrazlar bolalik va o’spirinlik davrlarida muayyan muddat xukm suradi va vaqtning o’tishi bilan asta-sekin so’na boradi. Psixofarmokologik tadqiqotlarining ko’rsatishicha, eydetik obrazlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek uning kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari 18 moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik obraz paydo bo’lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari ko’rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to’g’risidagi tasavvur obrazi uning tashqi ko’rinishi, mazasi, oqirligi, vaznini o’zaro birlashtirib aks etadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u narsa va hodisa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni o’z tarkibiga kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlari ajratilib, ma'lum kategoriyaga birlashtiriladi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so’z yoki tushuncha bilan aytadi, nomlaydi, xususiyatlarni ajratib ko’rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi. Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsalarning izini sust ravishda saqlab balki, bir qator tasavvur bilan boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqida o’z bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan bog’lovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. Bularning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy zo’riqish, asabiy taranglashuv natijasida ruyobga chiqishidan dalolat beradi.Tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyati mahsuli bo’lib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo’lib uning aqliy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatini muhim tarkibiy qismidan iborat ekanligidan dalolat beradi. 19 So’z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalanganligi tufayli ularni ifodalash faqat o’zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma'nosini izohlash, talqin qilib berish yoki ularni so’zma-so’z ifodalanishini aynan aytib berishga qaratilgan bo’lishi mumkin. Agar ma'lumot, axborot, xabar, material ma'no jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialni so’zma-so’z o’zlashtirish, mantiqiy o’rganish bo’lmasdan, balki aksincha mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.So’z-mantiq xotirasining vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiy hisoblanadi. Chunki so’z mantiq xotirasi faqat insongagina xos bo’lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu xotira turi o’zining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taalluqli bo’lgan harakat, his-tuyg’u va obrazli xotiralardan sifat, ham miqdor jihatdan keskin farq qiladi. . Ana shu boisdan so’z-mantiq xotirasi bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan ularga nisbatan yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, boshqa turlarning rivojlanishi so’z mantiq xotirasining takomillashuviga uzviy bog’liqdir. So’z-mantiq xotirasining o’sishi qolgan xotira turlarining barqarorlashuvini belgilaydi. Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari ham uchraydi. Shu bois xotira faoliyatini amalga oshirayotgan faollik xususiyatlari bilan uzviy bog’liq ravishda turlarga ajratiladi. Masalan, faoliyat maqsadiga ko’ra xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo’linadi. Ixtiyoriy xotira deganda ma'lum maqsadni ro’yobga chiqarish uchun muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda amalga oshirilishidan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam ongi bevosita boshqaradi. Ko’pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo’yiladi. Bu jarayon ma'lum kerakli topshiriq yoki vazifa qo’yilsa, esda olib qolishga etaklovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro’yobga chiqarishga yo’naltirilgan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematik topshiriqlarini yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ymaymiz. Mazkur so’z mantiq xotirada 20 asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi. Buning natijasida sonlarni esda saqlashga, hech qanday o’rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddat bo’lsa-da, esda saqlashga intilamiz. Bu holat faoliyat yakunlangunga qadar davom etadi. Esda olib qolishni maqsad qilib qo’yish esda olib qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radosavlevich o’z tadqiqotida quyidagi hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovda qo’llanilayotgan tilni tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarmagan. Buning oqibatida uncha katta bo’lmagan tadqiqot materiali 46 marta o’qib berilganiga qaramay, esda olib qolinmagan. Tajribaning keyingi bosqichida vazifa tekshiriluvchiga tushuntirib berilgandan so’ng u material bilan olti marta o’ib, tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga erishgan. Ixtiyorsiz xotiraning turmushda va faoliyatda katta o’rin egallashini har kim o’z shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri ma'lum maqsadsiz aqliy, asabiy, irodaviy zo’r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan keng ko’lamdagi ma'lumot, xabar, axborot, ta'surotlarning ko’pchilik qismini aks ettirishdir. Shunga qaramasdan inson faoliyatining turli jabhalarida o’z xotirasini boshqarish zarurati tug’ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitlar, holatlar, vaziyatlarda esda saqlash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. So’nggi paytlarda rus va xorij psixologiyasida xotira borasidagi tadqiqotchilarning e'tiborini esda olib qolishning dastlabki, boshlang’ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan tashqi taassurot izlarining mustahkamlanishigacha bo’lgan jarayonlar, holatlar, mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlarini ham o’ziga jalb qilib kelmoqda. Masalan, biror material xotirada mustahkam joy olish uchun uni sub'ekt tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqish zarur va materialni bunday ishlab chiqish uchun ma'lum darajada muddat talab etish tabiiydir. Ana shu muddat xotirada qayta tiklanilayotgan izlarni mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson tomonidan yaqindagina bo’lib o’tgan hodisalarning aks sadosi sifatida 21 kechiriladi va takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda, ayni paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go’yo ko’rishda, eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi jihatidan beqaror, hatto o’zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba orttirish mexanizmlarining faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ularning roli shu qadar ahamiyatli-ki, bu jarayonlarda esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, malumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu jarayon odatda psixologiya fanida qisqa muddatli xotira deb ataladi. Juda ko’p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq muddat davomida esda saqlanib qolishi xarakterli bo’lgan uzoq muddatli xotiradan farq qilgan holda, qisqa muddatli xotira bir marta hamda juda qisqa vaqt oraliqida idrok qilish va shu ondayoq qayta tiklashdan so’ng qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Hozir ilmiy adabiyotlarda qisqa muddatli xotirani quyidagi atamalar bilan nomlash uchraydi: "bir lahzalik", "dastlabki", "qisqa muddatli" va boshqalar. Operativ xotira inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan bo’laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo’yamiz. Shu boisdan oraliq natijalarni yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Xotira jarayonlari Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan narsa va hodisalarni miya po’stida iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya po’stida muvaqqat nerv bog’lanishining vujudga kelishidir. Esda qoldirish o’zining faolligi jihatidan ikkiga bo’linadi: a) ixtiyoriy esda qoldirish; 22 b) ixtiyorsiz esda qoldirish. Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi va iroda kuchi sarflanmaydi. O’zining go’zalligi, hissiy ta'sirchanligi, hajmi, harakatchanligi, tezligi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, karnay-surnay ovozi ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo’yib mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga tayyorlanish va boshqalar. Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi:  maqsad qo’yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad;  o’quv materiallarini tushunib esda qoldirish;  esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan, esga tushirish yo’li bilan esda qoldirish. Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o’ynaydi. Bizning oldingi tajribamiz bilan bog’liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba'zi bir faktlarni bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo’lsa, shu faktlarga tegishli bo’lgan hamma narsalar oson esda qoladi. Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo’lib, undan ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalarni kengaytiradi va boyitadi. Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo’lsa ham ko’pincha noaniq bo’ladi, bunday esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi. Ixtiyoriy esda qoldirish ko’zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o’zining kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma'noli esda saqlash bilan qo’llanilishi foydalidir. Psixologiya fanida esda olib qolishning quyidagi turlari mavjud: 23 o Ma'lumot, xabar, taassurot, axborot va materiallarni eshitish orqali idrok qilish hamda esda olib qolish. o Egallash yoki o’zlashtirish zarur bo’lgan materiallarni ko’rib idrok qilish yordamida esda olib qolish. o Materiallarni harakat yordamida va eshitish orqali idrok qilish hamda esda olib qolish. o Aralash holatda esda olib qolish, eshitish, ko’rish, harakat kabilar orqali idrok qilish va esda olib qolish yoki bir nechta ta'sir etuvchilar yordamida aks ettirish. Mana shu yo’llar orqali eshitish, ko’rish, eshitish harakat, kombinotorlashtirilgan (aralash) turlari yordamida xotiraning qaysi turi ustunroq yoki qaysi biri bo’sh ekanligini aniqlash mumkin. Esda olib qolishda assosiasiyalarning ahamiyati muhimdir. Buning uchun esda olib qolish jarayonining bog’lanishlari paydo bo’lish sur'atini aniqlash maqsadida ular xususiyatlariga binoan quyidagi:  Sabab oqibat bog’lanish.  Bo’lak va yaxlit munosabati.  Qarama-qarshilik munosabati.  Inkor etish holati.  Adekvat yoki aniqlik turlarga ajratiladi.  Esda olib qolish inson faoliyatining xususiyatiga bevosita bog’liqdir. A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko’rsatadiki, esda olib qolish u yoki bu faoliyatdagina samarali bo’lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma'noli matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar, materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda olib qolish vazifasi qo’yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish unda uchraydigan ma'noviy 24 xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan. Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo’llash orqali esda olib qolish sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. A.A.Smirnov o’tkazgan tajribasida shuni ko’rsatadiki, matnni maxsus tuzib chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o’zaro almashtirib turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o’quv faoliyati ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib qolishi mumkin, bu hol aqliy o’sishga qarama- qarshidir. Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish kerakki, o’quv materiallarining ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo’li oqilona yo’l bo’lib qolmasdan, balki u mexanik esda olib qolish jarayonidan o’zining samaradorligi bilan keskin darajada ajralib turadi. Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal, gazeta o’qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning ma'nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada tushunarli bo’lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi. O’rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta'kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflarning shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallarni esda olib qolish qiyinligi sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib holishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi. 25 Jahon psixologiya fani to’plagan ma'lumotlarga qaraganda o’zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma'nosini tushunib o’zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. Esda olib qolish jarayonida o’zlashtirilayotgan materialning ma'noga ega bo’lishi yoki bo’lmasligi muhimdir. Assosiativ psixologiya maktabining vakili, taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo’lib 1885 yilda oliy ruhiy jarayon bo’lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi negizida tekshirdi va keng ko’lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini tajriba orqali tekshirishning asosiy yo’nalishini ishlab chiqdi. Xotirani "sof" ko’rinishda o’rganishga harakat qilib ma'no kasb etmaydigan bo’g’inlardan foydalandi. Uning bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik xotirasiga nisbatan qo’llanishiga xos to’g’ri yo’nalishdir. G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o’z-o’zini kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo’yilgan ilmiy tajribaviy metod yutuqi sifatida ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini tekshirishda o’z oldiga 38 ta ma'no anglatmaydigan bo’g’inlardan tuzilgan materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo’ygan. Bu materialni o’zlashtirish o’rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda olib qolish uchun 38-40 so’zdan, 11 ta so’z o’zaro bog’liq bo’lmagan so’zlardan foydalangan. Bu materialni o’zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga to’g’ri keladi. Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma'noga ega bo’lgan materialni o’zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo’nalish, ko’rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o’rganganlar. Shuningdek, ular o’qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o’quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar. I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining aksariyati shunga bag’ishlangan bo’lib, turli materialni esda olib qolishda 26 tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga to’g’ri yo’nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to’liqligi ta'minlanadi. A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir ilmiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o’quvchilariga ahamiyatli bo’lgan materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko’rsatilmagan. Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o’zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to’g’ri, Meymon fikriga ko’ra, inson ulg’ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo’lgan bilimlarni esda olib qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o’xshash omillar boshqa psixologlar tomonidan ham to’plangan bo’lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya xrestomatiyalarida o’z aksini topgan. A.A.Smirnov ma'no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma'no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkala yosh davrida mazmunli va mazmunsiz materiallarni esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yilgan. Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi. A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning ma'nosiz bo’g’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlarni qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan 27 kuchliroq ma'no kasb etadi. Shuningdek, ma'no anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma'nosiz materiallarni egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko’chishi ularning yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta'kidlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma'nosiz so’zlarni laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi. Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlarni esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turlari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv- fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlarning qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt o’tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud.Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarni takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’lishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam ko’zimizga issiq ko’rinadi, lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, 28 uni taniy olmasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz. Eslash narsa va hodisalarni, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o’tgan voqea va hodisalarni, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bo’ladi. Masalan, biz she'rni yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon o’qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'rni yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushiramiz. Bir karra ko’zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami aniqlanadi. Materialning ko’p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so’z va iboralarni esda tutib qolish xotirasining ko’lami keng bo’ladi. Hisob-kitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlarni esda tushirish xotirasining ko’lami keng bo’ladi. Vaqt o’tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki, bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan, yoshligimizdagi voqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz. Idrok qilingan narsalar miyamizda o’rnashib qolishi, esimizda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin. Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-tuyg’u va ish- harakatlarning takrorlanishiga moyillik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo’lsagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz. Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi reminissensiya 29 hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib, o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Esda olib qolishda qo‘llaniladigan maxsus metodik usullar. Materialning tez va puxta esda olib qolinishi, ko‘p darajada, biz esda olib qolish maqsadida foydalanadigan alohida metodik usullarga bog‘liq bo‘ladi. Esda olib qolinayotgan materialni idrok qilish usullari, takrorlash va hokazolar shu jumladagi usullardir. Puxta esda olib qolish shartlari Tez va puxta esda qoldirish eng avvalo esga olinadigan materialning qanday idrok qilinishiga bog‘liq. Tez, ravshan va raso, aniq idrok qilingan narsa, odatda, esda tez va mahkam saqlanib qoladi. Shuning uchun ham idrokning sifatini belgilovchi shart ayni vaqtda xotiraning sifatini ham, ya’ni uning tezligini va puxta bo‘lishini ham belgilaydi. Shunisi ham muhimki, materialni idrok qilishda qancha ko‘p sezgi organlari ishtirok etsa, material ham shuncha tez va puxta esda qoladi. Masalan, o‘quvchilar o‘quv materialini eshitish organlari vositasi bilan idrok qilib qolmay (faqat o‘qituvchining darsiga, sheriklarining baland ovoz bilan o‘qishiga quloq solish bilangina cheklanib qolmay), balki ko‘rish organlari vositasi bilan (darslikni o‘qish, undagi rasmlarni ko‘rish, turli ko‘rsatma qurollardan foydalanish), shuningdek, muskul harakatlari (yozib olish, so‘zlarni baland ovoz bilan aytish, o‘z ichida shivirlab aytish) vositasi bilan ham idrok qilganlarida, bu materialni yaxshi va mustahkam eslab qoladilar. Bosh miya po‘stida yangi puxta bog‘lanishlar hosil bo‘lmog‘i uchun taassurotlar bir necha marta takrorlanishi shart. Bironta material qancha ko‘p takrorlansa, shuncha mahkam esda qolishini hamma biladi. Takrorlash esda qoldirishning puxtaligiga ta’sir qiladigan eng muhim shartlardan biridir. Ammo takrorlash har doim ham samarali bo‘lavermaydi. Ba’zan takrorlash hech qanday natija bermasligi mumkin. 30 Takrorlashning bir necha turlari bo‘lib, ularning natijalari ham turlichadir. Avvalo passiv va faol takrorlash usullarini farq qilish lozim. Passiv takrorlash ayni bir materialni idrok qilishning o‘zini takrorlayverishdir. Passiv takrorlash ayni bir narsani bir necha karra ko‘zdan kechirish, o‘qib chiqish yoki eshitish demakdir. Ana shu tariqa takrorlash (ba’zan ko‘p marta takrorlansa ham) ko‘p vaqtlarda uncha katta natija bermaydi. Faol takrorlash materialni esga tushirish asosida takrorlashdir. Faol takrorlash idrok qilingan materialni, masalan, o‘qilgan, eshitilgan materialni bir necha marta esga tushirib takrorlash demakdir. Kitobdan ko‘zni uzmasdan takror- takror o‘qib yod olishdan ko‘ra, faol qaytarish eng yaxshi natija beradigan usuldir. Shu sababli, o‘quvchi bir-ikki marta o‘qib chiqilgan materialni kitobga nazar solmasdan og‘zaki takrorlasa, material tezroq va puxtaroq esda qoladi. Esga olinayotgan materialni boshqa bir kishiga gapirib berish mustahkam esda qoldirish uchun katta ahamiyatga egadir. Sidirg‘asiga takrorlash bilan taqsimlab takrorlash. Materialni faol usuldami, passiv usuldami, baribir, yo sidirg‘asiga, ya’ni orada ma’lum vaqt o‘tkazmay takrorlash, yoki taqsimlab, ya’ni orada ma’lum vaqt o‘tkazib takrorlash mumkin. Orada ma’lum vaqt o‘tkazib takrorlash, sidirg‘asiga, to‘xtovsiz takrorlayverishga qaraganda, hiyla natija berar ekan. Bir talay maxsus tajribalar shuni isbot qildiki, orada vaqt o‘tkazib takrorlaganda materialni puxta esda qoldirish uchun takrorlash ancha kamroq talab qilinar ekan. Esda olib qolishda materialni taqsim qilish usulining ham ahamiyati katta: materialni yaxlit yoki parchalarga bo‘lib esda qoldirish mumkin. Material tushunarli va hajmi kichikroq bo‘lsa, yaxlit esda olib qolinishi ma’qul. Material katta bo‘lsa (masalan, katta bir she’r, doston), uni parchalarga bo‘lib, avval bir parchasini, keyin boshqa parchalarini birin-ketin yodlab olish kerak. Materialni taqsim qilganda, uning har bir parchasi tugal bir ma’no berishiga, mazmuni to‘liq bo‘lishiga albatta rioya qilish kerak. 1.3Xotiradagi individual farqlar. Xotira jarayonlaridagi individual farqlar esda qoldirishning tezligida, aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar ma’lum darajada nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va 31 tormozlanish jarayonlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir. Individual farqlar yana shunday hollarda namoyon bo’ladiki, ba'zi odamlar obrazli materiallarni, rang, tasvir, narsa, tovushlarni samarali va mustahkam esda olib qoladilar. Boshqa bir odamlar so’zlarni yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira, so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizatorlarning qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) ko’rish; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko’rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulida yaxshi esda qoldiradilar. Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldirib, sekin unutish; 2) tez esda qoldirib, tez unutish; 3) sekin esda qoldirib, sekin unutish; 4) sekin esda qoldirib, tez unutish; Xotiraning ana shu xillarini o‘quvchilarda ham ko‘rish mumkin. Ba’zi o‘quvchilar birinchi tipga kiradilar, bunday o‘quvchilarning xotirasi kuchli, ayniqsa, samarali bo‘ladi; ular materialni, darsni tez bilib oladilar, buning uchun ularga materialni bir marta eshitish yoki bir karra o‘qib chiqish kifoya, shu bilan birga, material bora-bora esdan chiqadi va materialni bu o‘quvchilar to‘la-to‘kis hamda yanglishmasdan, raso esga tushiradilar. Bu tipdagi o‘quvchilarning xotirasi yaqqol sezilib turadi. 32 Xotirasi ikkinchi tipdagi o‘quvchilar materialni sekinroq bilib oladilar, lekin uzoq esdan chiqarmaydilar. Ular materialni o‘rganib olish uchun ko‘proq kuch sarf qilib, uni maxsus usullar yordami bilan takrorlaydilar, qayta-qayta o‘qiydilar, eshitadilar, yozib oladilar, sxemasini chizadilar va hokazo; materialni puxta bilib oladilar va shu sababli, uni tez esdan chiqarmaydilar. Xotiraning natijali bo‘lishi jihatidan ular birinchi tipdagi o‘quvchilardan qolishmaydilar. Uchinchi tip – tez bilib olish va tez unutish xususiyati bilan ajraladi. Bu tipga kirgan o‘quvchilar materialni ko‘rish, eshitish, o‘qituvchining og‘zidan chiqishi bilanoq ilib olganday darrov bilib oladilar va keyinroq uni to‘la-to‘kis aytib bera oladilar. Ammo bu tariqa bilib olish va esga tushirish uzoqqa bormaydi. Bir necha vaqt (odatda, ikki yoki uch kun) o‘tgandan keyin materialni unutib qo‘yadilar: juda qiynalib, yarim yorti esga tushiradilar. Shunday qilib ular tez bilib olsalar ham, natijasizdir, chunki ular materialni tez unutadilar. Bunday o‘quvchilarga materialni tez-tez takrorlab turishni maslahat berish, individual topshiriqlar berib, ularni tez-tez tekshirib turish lozim. To‘rtinchi tip xotiraning zaif tipidir. Bu tipdagi o‘quvchilar materialni juda sekinlik bilan bilib oladilar va tez unutadilar. Bu o‘quvchilar materialni o‘rganib olish uchun ko‘p kuch, vaqt sarf qiladilar, lekin ularning mehnati kam natija beradi, ular materialni yarim-yorti va chala esga tushiradilar hamda uni tez esdan chiqarib qo‘yadilar. Xotiraning bu tipi o‘z vaqtida bironta sabab bilan maktabga qatnamagan va o‘qishdan orqada qolib ketgan bolalarda uchraydi. Ulardagi xotiraning zaif bo‘lishiga bironta nerv-miya kasalining asorati ta’sir qilgan bo‘lishi ham mumkin. Bunday o‘quvchilar anchagacha individual yordamga muhtoj bo‘ladilar. Ularga darslarni qanday o‘qish to‘g‘risida tegishli maslahat va alohida topshiriqlar berish lozim, ularni faqat nazorat qilib qo‘ya qolmay, balki ularga materialni o‘rganib olishda bir necha vaqt davomida bevosita yordam ham berib turish kerak. Tajriba ko‘rsatganidek, to‘g‘ri tarbiya natijasida, bir necha vaqt o‘tgandan keyin, bunday o‘quvchilarning xotirasi tuzaladi va ular ham ikkinchi tipdagi o‘quvchilardan qolishmay, materialni mustaqil o‘rganishga qobil bo‘lib qoladilar. Ammo bunday 33 hol kasallik oqibatida ro‘y bergan bo‘lsa, tegishli davolash choralarini ko‘rish zarur bo‘ladi. 1.4 Xotiraning ahamiyati. Xotira inson hayotida g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Xotira tufayli ongimizda faqat hozirgi paytdagi narsalar, hodisalar aks etib qolmay, balki o‘tmishda idrok qilingan narsa va hodisalar, kechirgan tuyg‘u, fikrlar ham aks etadi. Xotiraga ega bo‘lmaganimizda edi biz shu paytda idrok qilinayotgan narsa va hodisalarnigina aks ettirar edik, shu bilan birga, idrok qilinayotgan narsa va hodisalar hamma vaqt bizga yangi, notanishdek ko‘rinar edi. Odam xotira tufayli malaka va ko‘nikmalar hosil qiladi, bilimini boyitadi va saviyasini kengaytiradi. Xotira boshqa psixik jarayonlarning faoliyati va taraqqiysi uchun katta ahamiyatga egadir. Idrok to‘g‘risidagi bobda biz, xotira idrokimizni boyitadi, deb ko‘rsatib o‘tgan edik. Xotira mahsuli bo‘lgan tasavvur, shuningdek, fikr bilim va bizning tajribalarimiz xotiramizda mustahkam o‘rnashib qolsa, bu bilan xayol, tafakkur, nutq, iroda va his faoliyati hamda taraqqiysi uchun sharoit ta’minlangan bo‘ladi. Odamning tasavvurlari boyligi va xotirasida mustahkam o‘rnashib qolgan bilimlari boyligi qanchalik boy bo‘lsa, uning idroki ham shunchalik mazmundor, to‘la, aniq bo‘ladi. Xayol, tafakkur, nutq va irodasining faoliyati ham samarali bo‘ladi. Xotira inson faoliyatining hamma xillarida ancha muhim rol o‘ynaydi. Hatto yosh bolalar ham agar ularda ba’zi bir bilim, ko‘nikma va malakalar bo‘lsagina o‘ynay oladilar, bo‘lmasa o‘ynay olmaydilar. Har qanday mehnat xoh jismoniy, xoh aqliy mehnat zarur bilim, malaka va ko‘nikmalar mavjud bo‘lganidagina amalga oshmog‘i mumkin. Xotiraning ahamiyati ta’lim ishlarida, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi. Maktabdagi ta’lim ishlarining eng birinchi va asosiy vazifasi o‘quvchilarni fanlar asosi bilimi bilan qurollantirish, boyitishdir. Xotirada mukammal bilmay turib fan asoslarini o‘qib olish mumkin emas. Maktablarda ta’lim ishlari shunday yo‘lga qo‘yilmog‘i kerakki, o‘quvchilarga o‘qitilayotgan material ularning xotirasida mustahkam saqlanib qoladigan bo‘lsin. Shu sababdan, o‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilarini o‘rganib, har bir o‘quvchisini yaxshi bilishi, jumladan, har bir o‘quvchisining xotirasi qanday ekanligini, bu xotiraning qanday o‘sib 34 borayotganligini, xotiraning o‘sishiga nimalar sabab bo‘layotganini va o‘quvchilarning xotirasini maktab ta’limi ishlari jarayonida qanday yo‘l va vositalar bilan o‘stirish kerakligini bilmog‘i lozim. 1.5Xotira tasavvurlari haqida. Xotira tasavvurlari haqida tushuncha. Xotiraning asosiy ko‘rinishlaridan biri obrazlarni esga tushirishdir. Biz shu onning o‘zida idroq qilmagan narsalar va hodisalarning obrazini tasavvur deymiz. Tasavvur oldin idrok qilingan narsalarning ko‘z oldimizga kelgan obrazlaridir. Idrok obrazlari voqelikda mavjud narsa va hodisalarning obrazlari bo‘lganligidan, tasavvurlar ham xuddi shu narsa va hodisalarni aks ettiradi. Ammo idrok bilan tasavvur o‘rtasida kattagina farq bor. Idrok narsa va hodisalarning sezgi organlariga bevosita ta’sir qilishi natijasida tug‘iladi. Xotira tasavvurlari esa ilgari sezilgan va idrok qilingan narsalar asosida, sezgi organlarimizning bevosita faoliyatisiz hosil bo‘ladi. Biz ilgarilari ko‘rgan (idrok qilgan) bir narsaning obrazini ko‘zimizni yumib turib ko‘z o‘ngimizga keltira olamiz. Ilgarilari eshitgan bir kuyni, biror buyumning og‘ir-yengilligini tasavvur qilmog‘imiz mumkin. Tasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarning hosil bo‘lishida bosh miya po‘stida paydo bo‘lgan «izlar»ning jonlanishidir. Odamda tasavvur tug‘diradigan spetsifik qo‘zg‘ovchi so‘zdir. So‘z bilan tasvirlash orqali turli tasavvurlar tug‘iladi. Masalan, bizga shaxsan tanish bo‘lgan bir kishining ismini eshitib qolganimizda uning obrazi (tasavvuri) darrov ko‘z oldimizga keladi. Tasavvurlar ravshanlik yoki boshqacha qilib aytganda, yaqqollik darajasi jihatidan idrok obrazlaridan farq qiladi, tasavvurlar idrok obrazlaridan ancha noravshan, xiraroq bo‘ladi. Ilgari idrok qilingan narsalar haqidagi tasavvurlar, shu narsalarning o‘zini bevosita idrok qilganda hosil bo‘lgan obrazlarga qaraganda, uncha to‘liq, ravshan va aniq bo‘lmaydi. Tasavvur bironta narsani ko‘pincha to‘la-to‘kis, barcha tomonlari va sifatlari bilan aynan aks ettira olmaydi. Tasavvurning bu xususiyatini tasavvurning fragmentligi deb ataladi. Masalan, biz ayrim kishilarni tasavvur qilganimizda, goh yuz-ko‘zini, goho ovozini, goho ust-boshini va hokazolarni ko‘z oldimizga keltiramiz. Tasavvurlar ko‘pincha idrok obrazlarini bir qadar o‘zgartirish asosida tarkib topadi. Ko‘p hollarda tasavvurning mazmuniga idrok qilingan 35 narsaning o‘zida bo‘lmagan xayol obrazlari, fikr va hislar qo‘shiladi. Nihoyat, idrok obrazlari bilan tasavvur o‘rtasida barqarorlik jihatidan ham farq bor. Tasavvur qilingan obraz barqaror bo‘lmaydi, o‘zgarib turadi, idrok obrazlari esa ularning muvofiq bo‘lgan narsalar sezgi organlariga ta’sir qilishdan to‘xtamaguncha, ongimizda barqaror saqlanib turadi. Tasavvurlar boshqa tasavvur, fikr, his va ish- harakatlar bilan, idrok qilinayotgan narsalar bilan bog‘liq holda ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz (assotsiatsiya yo‘li bilan) tug‘iladi. Tug‘ilgan tasavvurlar ongimizda, ko‘pincha, barqaror, uzoq saqlanib turmaydi, balki yangi tasavvurlar bilan almashinib turadi. Tasavvurlar sifat jihatdan bir-biridan farq qiladi. Tasavvurning sifati uning idrok obraziga naqadar aynan o‘xshashlik darajasiga bog‘liqdir. Tasavvur qancha to‘liq, ravshan va aniq bo‘lsa, u idrok obraziga shunchalik yaqinlashadi. Tasavvurning sifatlari deyilganda, ularning to‘laligi, ravshanligi, aniqligi va yaqqolligini tushunamiz. Ba’zi bir narsa yoki o‘tmishdagi biron voqea haqida tasavvurlarimiz, ayniqsa, to‘la va ravshan bo‘ladi. Demak, bunday tasavvurlarning mazmuni tasavvur qilinayotgan narsaning eng ko‘p sifat va alomatlarini qamrab olgan bo‘ladi. Masalan, bironta narsani xotiramizga tushirganimizda: «xuddi hozirgina bo‘lganday ko‘z oldimda turibdi», «boyagi ashula hozir ham xuddi qulog‘imga eshitilayotgandek tuyuladi» deb gapiramiz. Aksincha, noaniq, noravshan va xiraroq tasavvurlar ham bo‘ladi. Demak, bunday tasavvurlarning mazmuni tasavvur qilinadigan narsaning faqat ba’zi bir va ko‘pincha uncha muhim bo‘lmagan belgilarinigina aks ettiradi. Bu xil tasavvurlar ko‘pincha faqat narsaning umumiy sxemasi shaklida gavdalanadi. Tasavvur sifatlarida odamlarning individual xususiyatlari namoyon bo‘ladi, qachondir idrok qilingan xuddi bir narsa yoki hodisani har kim o‘ziyoq idrok qiladi. Tasavvurning shu xil farqlari odamning kasbiga, qiziqish-havasiga, xarakter va qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim kishilarda tasavvur obrazlarning yaqqolligi va ravshanligi qariyb idrok obrazlari darajasigacha yetadi. Shu daraja ravshan yaqqol tasavvurlarini eydetik obrazlar deb ataladi. Tasavvurlari shu xildagi odamlarni esa eydetiklar deyiladi. Tasavvurning sifati odamning yoshiga ham qaraydi. Katta yoshli 36 odamlarning tasavvuriga qaraganda bolalarning tasavvur obrazlari ancha yaqqol va ravshan bo‘ladi, yosh bolalar o‘rtasida eydetiklar, ayniqsa, ko‘p uchraydi. 1.6Tasavvur xillari. Bizda turli-tuman tasavvurlar tug‘iladi. Idrok singari tasavvurlar ham sezgi organlariga muvofiq turlarga bo‘linadi. Shu sababli, tasavvurlar ko‘rish, eshitish, hid bilish, maza (ta’m) bilish, teri sezgisi, harorat, muskul-harakat, umumiy-organik tasavvurlarga bo‘linadi. Tasavvurlarda aks etadigan voqelik sohalariga qarab ham tasavvurlar bir-biridan farqlanadi. Masalan, tabiat, jamiyat, texnika, fazo, vaqt va shu kabilar to‘g‘risidagi tasavvurlar shular qatoridagi tasavvurlardir. Nihoyat, tasavvurlar yana yakka va umumiy tasavvur xillariga bo‘linadi. Yakka tasavvur deb, bironta yakka narsa yoki hodisaning obrazini tasavvur qilishga aytiladi. Masalan, mening o‘z stolim, bironta oshnam, yurgan ko‘cham haqidagi tasavvurlarim yakka tasavvurlardandir. Umumiy tasavvur deyilganda, bir-biriga o‘xshagan, bir guruhga kirgan narsalarning umumiy obrazini tushunamiz. Umuman uy, umuman hayvon, umuman daraxt, umuman o‘simlik haqidagi tasavvur shu jumladandir. Bunda ko‘z o‘ngimizga yakka bir hayvon yoki daraxt haqidagi tasavvur kelmay, balki umuman hayvon va umuman daraxt obrazlari ko‘z oldimizga keladi. Albatta, umumiy tasavvur bir talay bir-biriga o‘xshagan yakka narsalarni idrok qilish natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib, bir-biriga o‘xshagan narsalarni tasavvur qilganda umumiylashtirish jarayoni yuz beradi. Umumiy tasavvurlarning paydo bo‘lishida faqat ko‘p marta takrorlanib turgan idrok jarayonigina katta rol o‘ynab qolmay, balki xayol hamda tafakkur bilan nutq ham katta rol o‘ynaydi. Har bir umumiy tasavvur bizda yakka tasavvur sifatida tug‘iladi va bir guruh yoki sinfga kirgan narsalarni aks ettiradi. I bob bo’yicha xulosa. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, bilish jarayonlaridan birini tashkil etuvchi xotira insonning hayotida muhim o’rin tutadi. Xotira bo’yicha ko’plab olimlar o’z tadqiqotlarini olib borishgan. Bu bob davomida biz xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari, xotira jarayonlari, xotiraning nerv-fiziologik asoslari, 37 xotira bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar hamda xotira tasavvurlari, tasavvurlarning turlari haqida kengroq ma’lumotga ega bo’ldik. Xotira asosan shaxsning yo’nalishi va qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta’sir ko’rsatadi. Ya’ni esda olib qolishni ta’minlaydi. Biz ko’pincha u yoki bu narsa va hodisalarni yomon esda qoldiramiz bu xotirani yomonligini emas balki ularga qiziqish yo’qligini ko’rsatadi. Masalan, o’quvchilar hamma fanlarni bir xil o’zlashtira olmaydilar. Bu ularning har-xil xotiraga ega ekanliklarini emas, balki o’qitilayotgan fanga qiziqishning har-xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishga kishining emotsional munosabati ham kata ta’sir ko’rsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda chuqur iz qoldirib puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta’sirlansak o’sha narsa uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bog’liqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni o’zlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy saviyasiga, bilimiga, uquviga, fikrlash qobiliyatiga, ko’nikma va odatlariga ham bog’liqdir. Shaxs o’z oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari asosida o’zining xotirlash jarayonini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi. Bunda insonning kognitiv jarayonlaridan biri bo’lgan xotira muhim o’rin tutadi. II-bob. Xotirani o’rganishning amaliy jihatlari 2.1. Xotira metodikalari tavsifi. XOTIRANING UNUMDORLIGINI ANIQLASH Ushbu testdan ko‘zlangan maqsad qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiraga xos jihatlarni ularning unumdorligi nuqtai nazaridan o‘rganishdan iborat. Tadqiqot to‘rtta kichik testni o‘z ichiga oladi. Sizga cheklangan vaqt mobaynida (1-test – 40 soniya, 2-test – 40 soniya, 3-test – 10 soniya, 4-test – 60 soniya) muayyan ma’lumotni esda olib qolish hamda mos ravishda birinchi test uchun – so‘zlar va ularning raqamli belgilari, Ikkinchi test uchun – raqamlar va ularning raqamli 38 belgilari, uchinchisi uchun – figuralar, to‘rtinchisi uchun – qalin yozuv bilan ajratilgan va raqamlar bilan belgilangan fikrlarni esda olib qolish va matnda ko‘rsatilgan ketma-ketlikka rioya qilgan holda aytib berish taklif etiladi. 4-test 1912-yilda Atlantika okeanida halokat yuz berdi. Dastlabki reys bilan Yevropadan Amerikaga borayotgan «Titanik» nomli yo‘lovchilar tashiladigan paroxod tuman paytida dengizda suzib yurgan muztog‘ bilan to‘qnashib ketdi (1), kemada katta teshik hosil bo‘ldi va u cho‘ka boshladi (2). «Qayiqlar tushirilsin!» – deb buyruq berdi kapitan. Biroq qayiqlar yetarli emas edi (3). Ular yo‘lovchilarning faqat yarmiga yetdi.«Ayollar va bolalar – ko‘prikchalarga, erkaklar qutqaruv belbog‘larini taqsinlar!» (4) – degan ikkinchi buyruq berildi. Erkaklar jimgina bortdan nari ketdilar. Kema sekin-asta qop-qora va muzdek sovuq suvga cho‘ka boshladi (5). Ayollar va bolalarga to‘lgan qayiqlar g‘arq bo‘layotgan kemadan birinketin uzoqlashardi. Mana odamlar oxirgi qayiqqa joylasha boshladilar (6). Birdan qo‘rquvdan afti qiyshayib ketgan baqaloq kishi baqiribdodlab ko‘prikchaga tashlandi (7). U ayollar va bolalarni itarib, matroslarga dasta-dasta pul tiqishtirar va odamlar bilan to‘lib-toshgan qayiqqa sakrab chiqishga harakat qilardi (8). Paqillagan ovoz eshitildi, bu kapitan to‘pponchadan uzgan o‘q ovozi edi (9). Qo‘rqoq palubaga jonsiz holda yiqildi (10), ammo hech kim unga qayrilib ham qaramadi. 39 Natijalar tahlili: Ayrim so‘zlarni esda olib qolish unumdorligi: to‘g‘ri takrorlangan so‘zlar soni x 100 20-soniya Ayrim raqamlarni esda olib qolish unumdorligi: to‘g‘ri takrorlangan raqamlar soni x 100 20-soniya Figuralarni esda olib qolish unumdorligi: to‘g‘ri takrorlangan figuralar soni x 100 20-soniya Fikrlarni esda olib qolish unumdorligi: to‘g‘ri takrorlangan fikrlar soni x 100 20-soniya Xotira unumdorligining integral ko‘rsatkichi: to‘rtta test bo‘yicha natijalar yig‘indisi 4 40 Ismlarni eslab qolish metodikasi. Ushbu metodikani qo’llashda quyidagi tavsiyalarga e’tibor qaratish lozim. Yuzidagi ajralib turadigan belgini topish va unga qo’shimcha tarzda ism va familiyasiga assotsatsiya axtarish hamda ularni 41 birlashtirib, tasavvuriy antiqa hikoya tuzib chiqish kerak. Keyin o'sha hikoyani ozgina takrorlash kifoya 2.2. Xotirani o’rganishga qaratilgan metodikalar. 42 Operativ xotirani o’rganish metodikasi Metodika tavsifi: Operativ xotiradan funksional foydalanganda uning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash. Sinaluvchilar haqida ma’lumotlar 1-rasm. Sinaluvchilarning yoshi haqida ma’lumot Bizning tadqiqotimiz doirasida 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi va ularning har biri turli yoshlardadir Sinaluvchilarimiz asosan talabalar bo’lganligi sababli 19 hamda 20 yoshdagi talabalar asosiy qismni tashkil qilishdi 18 7% 19 33% 20 30% 21 13% 22 8% 23 7% 24 2% Yoshi 43 2-rasm Sinaluvchilarning jinsi haqida ma’lumot Bizning tadqiqotimiz doirasida 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Sinaluvchilarning asosiy qismini ya`ni 4/1 qismini tashkil etdi. 3-rasm Sinaluvchilarning guruhi haqida ma’lumot Erkak 25% Ayol 75% Jinsi 44 Bizning tadqiqotimiz doirasida 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Ularning asosiy qismini Filologiya hamda amaliy psixologiya talim yo’nalishidagi talabalar tashkil qildi, jumladan; Yoshlar psixologiyasi-50% Filologiya-25% Axborot texnologiyalari-5% Agronomiya-3% Tarix-2% Neft gaz-2% Nemis tili-2% Jismoniy tarbiya-1% Radio texnologiya-1% Amaliy psixologiya-7% Yoshlar psixologiyasi 50% Amaliy psixologiya 7% Radio texnologiya 1% Filologiya 25% Jismoniy tarbiya 1% Nemis tili 2% Neft gaz 2% Tarix 2% Matematika 2% Agronomiya 3% Axborot texnologiyalari 5% Guruhi 45 1-jadval Operativ xotirani aniqlash metodikasibo’yicha sinaluvchilarni umumiy tavsiflovchi jadval N Minimu m Maksi mum O’rtach a Standar t og’ish Dispe rsiya Assim etrya Ekses Operativ xotira 60 20,00 40,00 32,466 5,0638 9 25,64 3 - 0,731 - 0,097 Bilvosita eslab qolish 60 20,00 65,00 42,166 11,437 6 130,8 1 0,032 - 0,697 Bevosita esda saqlab qolish 60 20,00 75,00 46,000 12,171 1 148,1 3 0,452 0,013 Jami 60 Bizning tadqiqotimiz doirasida 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Maʼlumotlarning toʻgʻri oʻtkazilganligini aniqlash maqsadida biz tavsiflovchi statistika tahlilini amalga oshirdik. Natijalar tahlilida quyidagilar kuzatildi. Sinaluvchilarimiz tomonidan olingan minimal ball 20 ballni tashkil qilsa, maksimal ball 40 ni tashkil qildi, mazkur shkala boʻyicha oʻrtacha qiymat 32.46 tashkil qilganligini kuzatishimiz mumkin, standar ogʻish esa 5.06 tashkil qilganligini kuzatishimiz mumkin, ekstraversiya shkalasi uchun 37.52 dan 26.48 ballgacha meʼyor boʻlib xisoblanar ekan. Assimetriya (A=-0,731) va ekssess (E=-0.097) ni tashkil qildi. Natijalar tahlilida kuchsiz chap tomonlama assimetriya va kuchsiz manfiy ekssess kuzatildi. 46 2-jadval Operativ xotirani tekshirish metodikasi bo’yicha Kalmagorov Smirnov mezoni Kolmogorov Smirnov Ishonch darajasi Operativ xotira 1,007 0,263 Bilvosita eslab qolish 0,800 0,544 Bevosita esda saqlab qolish 1,545 0,017* *p<0,05 0,050-0,011-95% Natijalar tahlilida biz maʼlumotlarni normal taqsimlanishga mosligini tekshirdik. Bevosita esda saqlab qolish shkalasi boʻyicha (D=0,017; p>0,05)maʼlumotlar normal taqsimlanish qonuniga mos kelganligi kuzatildi, demak tadqiqotning keyingi bosqichida biz, Dispersion tahlil mezonidan foydalanishimiz maqsadga muvofiq boʻladi Bevosita esda saqlab qolish shkalasi boʻyicha natijalar tahlil qilinganda (D=0,017; p<0,05) normal taqsimlanishga mos kelmaganligini kuzatdik. Tadqiqotning keyingi bosqichida biz, parametrik mezon, Dispersion tahlil mezonidan foydalanamiz. 3-jadval Sinaluvchilardagi bevosita va bilvosita xotirani yoshga bog’liqligini tavsiflovchi jadval N O’rtacha Standart og’ish F P Bevosita esda saqlab qolish 18,00 4 53,7500 21,36001 1,287 0,279 19,00 20 44,0000 8,82580 20,00 18 42,2222 13,63626 21,00 8 50,0000 12,53566 22,00 5 55,0000 10,00000 23,00 4 46,2500 6,29153 47 24,00 1 45,0000 0 Jami 60 46,0000 12,17110 Bilvosita eslab qolish 18,00 4 35,0000 14,71960 0,279 0,543 19,00 20 44,0000 11,42481 20,00 18 43,6111 12,22408 21,00 8 36,2500 8,34523 22,00 5 44,0000 13,41641 23,00 4 41,2500 7,50000 24,00 1 50,0000 0 Jami 60 42,1667 11,43762 Tadqiqotimiz davomida 60 nafar turli yoshdagi va turli guruhda o’quvchilar ishtirok etishdi. Biz ularning bevosita va bilvosta esda saqlab qolish qobilyatlarini tekshiruvdan o’tkazdik. Bevosita eslab qolish ko’rsatkichi 22 yoshlilarda o`rtacha qiymat eng yuqori natijani qayd etdi. Buning asosiy sababi deb bu yoshdagi insonlarda bevosita ya’ni to’g’ridan-to’g’ri eslab qolishning kuchli ekanligini sabab qilib ko`rsatishimiz mumkin. Bilvosita eslab qolish qobilyatida esa 24 yoshli sinaluvchimiz eng yuqori natijani qayd etganligini ko`rishimiz mumkin. Sababi bu yoshdagi insonlarda xotiraning har qanday turi eng yuqori pog’onaga chiqqan bo’ladi. Bularda eslab qolish yoki xotiraning har qanday turi eng yuqori pog’onasiga chiqqan bo’ladi. Shu o`rinda aytib o’tishimiz mumkinki, ikkala natijalarda ham ishonchli farqlar kuzatilmadi. Bundan ko`rinib turiptiki har ikkala natijalar ham o`zgarib turadi 48 Sinaluvchilardagi bevosita va bilvosita xotirani yoshga bog’liqligini tavsiflovchi gistogramma 53,75 35 44 44 42,2222 43,6111 50 36,25 55 44 46,25 41,25 45 50 Bevosita esda saqlab qolish Bilvosita eslab qolish Sinaluvchilardagi bevosita va bilvosita xotirani yoshga bog’liqligini tavsiflovchi gistogramma 18 19 20 21 22 23 24 49 Xulosa. Biz “axborot qaynab turgan” zamonda yashayapmiz. Har yili yangidan yangi texnik bilimlar ishlanmoqda va siz ularning qaysidir qismini yodlab olishingiz kerak bo’ladi. O’rganish- bu bizning dunyo miqyosidagi yangi bilimlarni egallashimiz, xotira esa o’sha o’rganilgan bilimlarni vaqt davomida saqlab qolishdir. O’rganish va xotira mexanizmining asosiy qismi va mazmunli hayot kechirishimizning asosi. Joshua Foyerning ushbu xulosalari bilan falsafiy tarzda xotima qilmoqchiman: “Tajriba - xotiralarimiz majmuasi, donolik esa o’sha tajribalarning majmuidir”. Xotiramiz o’zligimizni barpo qiladi, xotirasiz odam bo’lmaydi. Haer birimizning o’zimizga xos hayot yo’limiz bor- unutmang, har qanday yo’lda ham biz xotiralarimizning majmuimiz. Xotira hamisha biz bilan birga. O’tmish, bugun va kelajakda ham u bizni hech qachon tark etmaydi. Shunday ekan o’zlikni doimo anglatib turuvchi olmosni doimo asrash zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. F.I.Xaydarov, N.I.Xalilova. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2009-yil. 2. M.E.Zufarova. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010-yil. 3. Karimova V. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. –T., 1999 yil 4. G’oziyev E. Psixologiya. Toshkent. 2006-yil. 5. Shohruh-Mirzo Rahmonov. Mukammal xotira. 2014-yil. 6. 5000 Words in a month. (Yangi innovatsion assotsatsiyali lug’at). 2016-yil. 7. https://uz.m.wikipediya.org>wiki 8. http://elib.buxdu.uz 9. https//hozir.org