KURS ISHI XUDOYORXON PORTRETIGA SIYOSIY CHIZGILAR MUNDARIJA KIRISH I-BOB. XUDOYORXON – QO‘QON XONLIGI HUKMDORI 1.1-§ Xudoyorxonning hokimyat tepasiga kelishi va hukmronlik davri 1.2-§ Xudoyorxonning darbadarlik yillari II-BOB. XUDOYORXON DAVRIDA QO‘QON XONLIGIDAGI IJTIMOIY- IQTISODIY VA MADANIY HAYOT 2.1-§ Xo‘jalik hayoti: ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo 2.2-§ Xudoyorxon va Qo‘qon xonligidagi madaniy hayot XULOSA FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng Vatanimiz o‘tmishini yangi konseptual-metodologik asosda o‘rganish, xalqimizning mafkuraviy qoliplardan xoli bo‘lgan obyektiv tarixini yaratish muhim ilmiy va siyosiy ahamiyatga molik vazifaga aylandi. Tarixni o‘rganish esa tarixiy manbalarni tadqiq etish bilan bog‘liqdir. Tarixiy manbalarning katta qismini qo‘lyozma asarlar tashkil etib, ularning tadqiq etilishi yurtimiz tarixini haqqoniy aks ettirishga imkon beradi. Tarix ilmining rivojlanishi ko‘p jihatdan yozma manbalarning o‘rganilishi va ularning ilmiy muomalaga kiritilishi bilan bog‘liqdir. Hozirgi davrda tarix faniga qo‘yilayotgan talablar o‘tmishni sinchiklab o‘rganish, bu borada mavjud muammolarni aniqlab, ularning yechimi uchun to‘g‘ri usullarni tanlashni taqozo etadi. Tarixni o‘rganishga munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta’sirida o‘zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil etish va obyektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi mas’uliyatli vazifani qo‘yadi. Yurtimiz davlatchiligining muhim bosqichlaridan biri bo‘lganxonliklar davrini o‘rganish ham hozirgi davr tadqiqotchilarining diqqati markazida turibdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “XIX asrdagi chorizm istilosi ko‘pgina sabablar bilan bir qatorda avvalambor o‘sha paytda mavjud bo‘lgan siyosiy boshboshdoqlik, hukmron kuchlarning uzoqni ko‘rolmasligi, ma’naviy zaifligi oqibatida ro‘y berganini tarixiy misollar isbotlab turibdi. Bu achchiq haqiqat barchamizga, ayniqsa, bugun hayotga katta umid va ishonch bilan kirib kelayotgan yoshlarimizga doimo saboq bo‘lishi lozim, deb yozadi1. Shu nuqtai nazardan qaraganda, biz o‘tmishga xolisona baho berib, undan tegishli xulosalarni chiqarishimiz kerak. Sovet davrida, turli siyosiy va mafkuraviy sabablarga ko‘ra, o‘zbek davlatchiligining muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan Qo‘qon xonligi tarixini tadqiq etishga yetarli e’tibor berilmadi. 1 Каримов.И.А Тарихий хотирасиз келажак йук. – Т.: Шарк, 1998. – Б. 19. 2 Qo‘qon xonlarining siyosiy faoliyatini o‘rganish, xonlik tarixini o‘rganishda g‘oyat muhim hisoblanadi. Jumladan, Xudoyorxonning hukmdorlik davrini o‘rganish Qo‘qon xonligini tanazzulga olib kelgan sabablarni aniqlashda asosiy omil bo‘ladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi mahalliy tarixnavislar va rus mualliflari tomonidan yaratilgan asarlar asosida Qo‘qon xoni Xudoyorxonning faoliyatiga xolisona baho berishdir.Tadqiqot uchun tanlab olingan mavzuni o‘rganishda ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: - Xudoyorxonning ilk marotaba hokimiyatga kelishi va hukmdorlik davrini o‘rganish. - Xudoyorxonning hokimiyatdan ketishi sabablarini qiyosiy tahlil qilish. - Xudoyorxon davridagi madaniy hayot, ziroatchilik, hunarmandchilik va savdo sohalarida amalga oshirilgan ishlarni yaxlit o‘rganish. Shu bilan birga Xudoyorxon shaxsi va faoliyatini o‘rganish Qo‘qon xonligi tarixi bilan bog‘liq voqealarni xaqqoniy yoritishda muhim ekanligini ko‘rsatib berishdir. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti Qo‘qon xoni Xudoyorxonning siyosiy portretiga chizgilar, predmeti mavzuga oid o‘sha davrda yozilgan manbalar, hozirgi kunga qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar, chet tili va o‘zbek tilida chiqqan ilmiy adabiyotlar asosida mavzuni o‘rganish. Davriy (xronologik) chegaralanishi. XIX asr o‘rtalaridan to oxirlarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Jumladan, Xudoyorxonning 1845-1858, 1862-1863, 1865-1875 yillardagi hukmronligi va vafotiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, 4-paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 39 sahifani tashkil qiladi. 3 I-BOB. XUDOYORXON – QO‘QON XONLIGI HUKMDORI 1.1-§ Xudoyorxonning hokimyat tepasiga kelishi va hukmronlik davri Qo‘qon xoni Abdurahimbiy2(1721-1733) ning nabirasi Sheralixon ibn Hojibek 1842-yilning kuzida Talas qirg‘izlarining yordamida Qo‘qon xonligi taxtiga ega bo‘lib oladi. Qipchoqlar jamoasi Sheralixonni qo‘g‘irchoq xon qilib, o‘zlari mamlakatni boshqara boshlaydilar. Sheralixon hukmronligining so‘nggi yili (1844) da qirg‘iz jamoalarining O‘sh viloyatini talab ketishlariga barham berish uchun qipchoqlar rahbari Musulmonqul shoshilinch tarzda Qo‘qon lashkari va qipchoq jamoasi bilan poytaxtni tashlab O‘shga ketadi3. Ushbu vaziyatdan foydalangan ayrim amirlar Sheralixonga suiqasd uyushtiradilar va Olimxonning o‘g‘li Murodxonni taxtga chiqaradilar. Bu paytda Xudoyorxon Namangan hokimi edi. Musulmonqul O‘shdan tezlik bilan Qo‘qonga kelib, 11 kun hukmronlik qilgan Murodxonni qatl etadi va Sheralixonning o‘g‘li Xudoyorni xon deb e’lon qiladi. 14 yoshli Xudoyorxonga 12 yoshli qizini nikoh qilib berib xonga qaynota bo‘lgach, otaliq unvonini ham olgan. Shu tariqa, Qo‘qonda hokimiyat qipchoq biylari qo‘liga o‘tganligini ko‘ramiz. Xudoyorxonning otasi Sheralixon amakivachchasi Olimxon davrida poytaxtdan ketgan va Talas vodiysida yashagan. Shu yerda u ikkita qirg‘iz xotinidan sakkiz nafar farzand ko‘rgan. Birinchi xotini So‘nadan Malla, So‘fi, Oftob, Mohlar; ikkinchi xotini Jarqindan Sarimsoq, Xudoyor, Sultonmurod va Norchuchuk ismli farzandlari bo‘lgan. Katta o‘g‘li Sarimsoq bo‘lsada, sevimli o‘g‘li Xudoyorxon bo‘lgan. Xudoyorxon 1831-yilda Talasda to‘g‘ilgan va bolaligi shu yerda o‘tgan. Uning bolalik yillariga oid ma’lumotlar ozligi bois bu davr xaqida to‘liq va aniq biror fikr bildirish biz uchun mushkullik to‘g‘dirdi. Shuning uchun ham Xudoyorxonning bolalik yillariga oid kam ma’lumotlar bilan cheklandik. Otasi Sheralixon Qo‘qon taxtiga kelganida Xudoyorxon 11 yoshda bo‘lgan. 2 Сулаймонов Ф, Бозорбоев Ф. Ўзбекистон ҳукмдорлари. – Т., 2007. – Б. 7. 3 Муҳаммадҳакимхон Тўра. Мунтахаб ат-таворих. – Т., 2010. – Б. 68. 4 Sheralixon katta o‘g‘li Sarimsoqni Toshkentga, Xudoyorxonni esa Andijonga hokim etib tayinlagan. Sheralixonni taxtdan olib, o‘ldirilishiga faol qo‘l urgan ruhoniylar - Zokirxo‘ja shayx ul-islom, domla Xolmuhammad rais, domla Xo‘jamquli a’lam, Sulaymonxo‘ja, shahar va zamindor ashroflaridan Rahmatilla dodxoh, Sotiboldi dodxoh, Oxun dodxoh, Muhammadkarim xalifa, Mulla xalifa va boshqalarni Musulmonqul o‘ldiradi4. Yosh Xudoyorxon qaynotasi Musulmonqul va qipchoqlar ta’sirida qolib, davlat boshqaruvidan butunlay chetlatilgan edi. “Shunday zamon bo‘ldiki, - deb yozadi tarixchi Avaz Muhammad, - har kim o‘zicha hukm surardi. Xon unvoni ma’nosiz bo‘ldi. Musulmonqul va qipchoqning boshqa ashroflari o‘lkani o‘zaro bo‘lib oldilar”. Musulmonqul mingboshilik lavozimiga ega bo‘lgach qipchoqlar o‘z avlodlari bilan guruh-guruh bo‘lib Qo‘qonga kirib yashay boshlaydilar. Shahardagi aholini haydab chiqarib, yer, mol-mulklariga ega bo‘lib olishadi. Manbalarda xabar berilishicha, Musulmonqul hatto eski O‘rda yerini ham o‘z qabiladoshlariga bo‘lib bergan. Qo‘qonda xokimiyatni qo‘lga kiritgach, Musulmonqul Xo‘jandni Turdiboy qipchog‘ga beradi, Toshkentni ham o‘z tasarrufiga o‘tkazish uchun Sarimsoqxonni aldab, Qo‘qonga olib keladi va Baliqchiga hokim etib qo‘yadi. Uning yoniga Xudoyberdi dodxohni boturboshi etib tayinlaydi, ammo tez orada uni ham o‘ldiradi5. Musulmonqul Toshkent hokimligini avval Mulla Xolbekka, uch oydan so‘ng esa Aziz parvonachiga taqdim etadi. Kirovuchi esa Normuhammad qipchog‘ga beriladi. Mulla Xolbek hokimiyatdan ayrilib, Qo‘konga qaytadi. Shunday qilib, qipchoqlar o‘rtasiga nizo tushadi. Turkiston hokimi Qanoatshoh esa Xudoyorxon hokimiyatini tan olmaydi va Aziz parvonachiga e’tiroz bildiradi. Aziz parvonachi Qanoatshohga qarshi chiqib, Turkistonni yetti oy davomida qamalga oladi va shaharni suvga bostirib qo‘lga oladi. Qanoatshoh Buxoro amirligiga chiqib ketish sharti bilan omon qoldiriladi6. 4 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 112. 5 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 114. 6 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 116. 5 1846-yili Musulmonqul boshqa qipchoq zodagonlarining maslahati bilan O‘ratepaga yurish boshlaydi. Shaharni qamal etib, uning atrofini talon-taroj qiladi. Qaytishda Xudoyorxon va Musulmonqul oralarida adovat paydo buladi. Xon Mulla Xolbek qo‘shbegini mingboshi etib, Musulmonqulni Quramaning Obliqiga surgun qiladi. Toshkentga qaytgach, Aziz parvonachi Musulmonqulning mingboshilikdan tushganini eshitib, bunga qarshi chiqadi. Endi qipchoqlar o‘rtasida o‘zaro urushlar boshlanadi. Biroz o‘tmay Obliqqa7 surgun qilingan Musulmonqul Aziz parvonachi yordamida ikkinchi marta mingboshilik mansabiga ko‘tariladi. Mulla Xolbek qipchoq Musulmonqulning o‘rniga vazir bo‘lganida qipchoq ashroflarining talablarini qondira olmagan edi. Shuning uchun ham qipchoqlar kengashi uning vazirligiga qarshi chiqadi. Bu nizolardan foydalanib, Norbo‘taxonning nevarasi Poshshoxo‘ja qo‘zg‘olon ko‘tarib, xon bo‘lmoqchi bo‘ladi. Bundan xabar topgan qipchoqlar Urganjiy degan joyda uning tarafdorlari Muhammad Diyor qo‘rboshi Oftobachi bilan to‘qnashib qoladi. Suiqasdchilar tarafdorlari mag‘lub bo‘lib, ba’zilari Toshkentga qochadi, qolganlari qipchoqlar qo‘liga tushib o‘ldiriladi8. Aziz parvonachi ham o‘z homiysi Musulmonqulning vazirlikdan tushganini eshitib, Qo‘qonga qarshilik ko‘rsatadi. Shunda kipchoqlar Toshkentga yurish qiladi. Ammo shaharni ololmay, yurish qiyinchiliklaridan qaytishga majbur bo‘ladi. Qaytishda Tilav qishlog‘ida (Qurama yaqinlarida) kengash qilib, Musulmonqulni qayta mingboshilik lavozimiga ko‘tarish uchun til biriktiradi. Oqota qishlog‘ida Musulmonqul Xudoyorxon bilan uchrashib, qayta, uchinchi marta (1848) mingboshi etib tayinlanadi. Bunday natijalardan norozi bo‘lgan qipchoqlarning boshqa guruhi Mulla Karimqul dasturxonchi, Xotamquli risolachi, Muhammadnazar Ko‘ro‘g‘li, uning o‘g‘li Xolmuhammad dodxoh, Normuhammad dodxoh o‘z qo‘shini bilan Aziz parvonachiga qarshi urush qilib, Toshkentni olishadi. Normuhammad qo‘shbegi Toshkentga hokim bo‘ladi. 7 Облиқ, Обирлиқ – Ангрен шаҳрининг жанубий-ғарбида, Оҳангарон дарёсининг чар қирғоғида жойлашган. 8 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 14. 6 Shahar Aziz parvonachining uch yillik zulmidan ozod bo‘ladi. Ularning 1847-yili ko‘targan qo‘zg‘olonlaridan qipchoqlarning shu guruhi foydalangan edi. Qo‘zg‘olon tafsilotining shohidi bo‘lgan, o‘sha kunlari Toshkentning Janggoh mahallasida yashagan Avaz Muxammad Attor Ho‘qandiy shunday yozib qoldirgan: «Aziz parvonachi qipchoqlar qamalidan ozod bo‘lib, xazinasi bo‘shab qolganini bilgach, o‘z yaqinlari maslaxati bilan viloyat aholisiga «muzofot puli» degan soliq soladi. Toshkentning har ko‘cha va mahallalariga soliq puli belgilanadi. Bu xabar Aziz parvonachi zulmidan azob chekayotgan shaharliklarga yetib boradi va ular Muhammadyusufboy parchabof9 boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Aziz parvonachi qo‘zg‘olonchilarga qarshi to‘p va qurollar bilan chiqadi. Qo‘zg‘olonchilar Janggoh, Parchabof va Misgar mahallalarida yig‘ilib turardi. Jangda Aziz parvonachining boturboshisi Rahimbek ibn Qozoq yaralanadi. Beshyog‘och mahallasidan ham mingga yaqin kishilar topgan narsalari bilan qurollanib, Parchabof mahallasiga keladi. Aziz parvonachi o‘z O‘rdasida panoh topadi. Shu payt Shodmonxo‘ja parvonachi Quramadan Normuhammad qo‘shbegi bilan yetib keladi. U Toshkentning o‘n ikki darvozasini yopib, xalq yordamida O‘rdani qamal qildi. Normuhammad qo‘shbegi ham yetib keladi va Beshyog‘och darvozasi oldida to‘xtaydi. Aziz parvonachi lashkarining sarbozlari qamalning ikki haftasidan keyin uni tashlab keta boshlaydi. Shu holatda Aziz parvonachi taslim bo‘lganidan so‘ng, uni oila a’zolari bilan Qo‘qonga jo‘natishadi. Normuxammad qo‘shbegi Toshkentga hokim bo‘ladi10. 1848 – 1849-yillarda qirg‘izlar ham bu o‘zaro urushlarga qo‘shilgan va qipchoqlar bilan Baliqchi atrofida jang kilib, mag‘lub bo‘lishadi. Qirg‘izlar bilan bo‘lgan to‘qnashuv qipchoqlarni birlashtirmagan. Musulmonqulga qarshi bo‘lgan qipchoqlar o‘z boshliqlari Mullo Xolbek, Muxammad Yor dodxoh, Jumaboy dodxoh, Rahimquli dodxohlar bilan 9 Парчабоф – зар ип билан тўқувчи, парча – зар ип аралаштириб тўқилган қалин ипак мато, кимхобнинг бир тури. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 3-том. – Т., 2007. – Б. 230. 10 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 15. 7 Qo‘qon-Andijon vohasiga ketadilar. To‘rt oylardan so‘ng Qo‘qonga qarshi qilgan yurishlari ham natijasiz tugagan. Ularning boshliqlari esa Musulmonqul tomonidan qatl etilgan. Toshkent mulki Normuhammad qo‘shbegi hokimligi davrida ham, Musulmonqul mingboshi bo‘lgan zamonda ham mustaqilligini saqlab qolgan. Musulmonqul va qipchoqlar hokimiyatidan norozi bo‘lgan xonlikning ko‘p tabaqa va xalqlari toshkentliklar bilan til biriktirib, mingboshiga qarshi chiqadi. Musulmonqul Toshkentga kelib, uni qamal qiladi. Shaharni ololmay, Xo‘jandga keladi va bu yerni Buxoro amiri qo‘shinidan himoya qilib, amir Nasrulloni qaytishga majbur etadi. U Buxoro qo‘shini o‘rtasida varaqalar tarqatib, ularni qo‘rqitadi. Jigdalik qishlog‘ida harbiy mashvarat o‘tkazib, amir Nasrulloga maxsus maktub yuboradi. Unga qipchoqlar tomonidan mag‘lub bo‘lish, oqibatlarini tushuntirib, bir ko‘chmanchi xalq ustidan g‘alaba qozonishning o‘zi sharmandalik ekanini aytadi11. Musulmonqulning diplomatik san’ati katta to‘qnashuvning oldini olgan, amir Nasrullo Buxoroga qaytadi. Musulmonqul Buxoro qo‘shinlarini quvib, O‘ratepa mulkini talon-taroj eta boshlaydi. Ikki marta qo‘shin tortganidan so‘ng O‘ratepa taslim bo‘ladi. Manbalarga qaraganda, xon har yili besh martagacha O‘ratepaga qarshi yurish tashkil qilar ekan. Hatto bolalar Qo‘qonda «O‘ratepaga yurish» nomli o‘yinni o‘ylab topgan12. 1848-yili O‘ratepa Qo‘qonga tobe bo‘ldi va Isobek o‘rniga uning amakivachchasi Ali Shakurbek hokim etib tayinlanadi. Shu voqeadan so‘ng qipchoqlar orasida yana o‘zaro nizo paydo bo‘lgan. Musulmonqul ikkinchi marta mansabidan tushirilib, o‘rniga Muxammad Diyor qipchoq vazir bo‘lganda qipchoqlarning o‘zaro olishuvidan foydalangan Ali Shakur Qo‘qon tobeligidan chiqmoqchi bo‘lib qo‘zg‘olon ko‘taradi. Xudoyorxon Farg‘ona aholisidan qo‘shin yig‘ib, O‘ratepaga qarshi yurish qiladi. 1848-yil aqrab oyida Mug‘ qal’asi hujum bilan olinadi. Ali Shakurbek asir olinib, Isobek yuz tomonidan o‘ldiriladi. 11 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 16. 12 Эшов.Б У́збекистон давлатчилиги ва бошкаруви тарихи. – Тошкент., 2012. – Б. 309. 8 Shundan keyin O‘ratepa hokimligi G‘ofurbek ibn Muxammad Rahimbek atoliqqa beriladi. Shu vaqtda Musulmonqul vazirlik mansabini qayta qo‘lga kiritish uchun Qo‘qonga yurish qilmoqchi bo‘ladi. Muxammad Diyor qo‘shbegi ham o‘z odamlarini yig‘ib unga qarshi urushga chiqadi. Ammo qipchoq Karimquli dasturxonchi, Qulbobo risolachi va boshqalar o‘rtaga tushib, Musulmonqulni Andijonga, Rahmonquli dodxohni Chustga hokim qilib qaytaradi. Muxammaddiyor mingboshiga qarshi uyushtirilgan suiqasdda xalifa Eshon Safo ayblanib, u 1849-yili katl etiladi. Musulmonqul yana o‘z kabiladoshlari va safdoshlari bilan Qo‘qonga hujum qilib, O‘rdani bosib oladi. Muxammaddiyor Yormozordan Mulla Xolbek va Chustdan Rahmoncha dodxoxni yordamga chaqiradi13. Ammo Musulmonqul uchinchi marta mingboshilik mansabiga o‘tirib, ularni vazifalaridan chetlashtiradi. Keyinroq Muhammaddiyor, mulla Xolbek, Rahmoncha dodxoh, Jumaboylar Duob degan mavzega surgun qilinadi. 1844-yil kuzida esa Musulmonqul Qo‘qonda Normuhammad qo‘shbegining to‘yida yuqorida tilga olingan qabila peshvolarini tutib o‘ldiradi14. Mulla Cho‘libek va Eshbiylar esa Turkistonga surgun qilinadi. Endi qipchoqlarning ko‘p boshliqlari Musulmonqulning vazirligidan norozi bo‘lib, uni mansabdan tushirmoqchi bo‘lishadi. Musulmonqul ham o‘ziga qarshilik ko‘rsatgan qabila ashroflariga qarshi chiqa boshlaydi. Uning shunday siyosatidan havfsirab, mulla Karimqul dasturxonchi Chodak orqali Toshkentga ketadi. Uning ortidan yuborilgan Qulbobo risolachi qayta poytaxtga bormay, Normuxammad oldida panox topadi. Musulmonqul Normuxammad qo‘shbegini xam qarshilik ko‘rsatishda ayblab, Toshkentga qarshi yurish qiladi. Ammo toshkentliklar uni qaytishga majbur qiladi. Bir necha oylardan keyin Musulmonqul yana lashkar yig‘ib Toshkentga keldi. Shaxar atrofini uning lashkarlari talon-taroj qiladi. Shaxrixon hokimi Xolmuxammad dodxoh qipchoq Chimkentga yuborilgan bo‘lsa ham, qaytib 13 Эшов.Б У́збекистон давлатчилиги ва бошкаруви тарихи. – Тошкент., 2012. – Б. 310. 14 https://uz.wikipedia.org/wiki/Musulmonqul 9 toshkentliklarga qo‘shiladi. Bundan oldinroq toshkentliklar tashabbusi bilan Xudoyorxon ham mingboshiga qarshi chiqmoqchi bo‘lgan. Toshkentda xon oldiga yashirincha mulla Karimqul va Qulbobo risolachi yuboriladi. Uchinchi yurishda Musulmonqul bilan Xudoyorxon ham Toshkentga keladi. Musulmonqul qo‘shinidan bo‘lgan ba’zi boshliqlar ham Normuxammad qo‘shbegiga xabar berib, xon bilan birgalikda ularga qo‘shilishlarini bildirishadi. Shahar yaqinida sodir bo‘lgan jangda Namangan hokimi ham toshkentliklarga qo‘shiladi. Ertasi kuni bo‘lgan jangda Musulmonqul mag‘lub bo‘ladi. Uning lashkarboshilari Xudoyorxonni olib, Toshkentga kiradilar. Musulmonqul Chodak tog‘lari orqali qochib, Uchqo‘rg‘onning Ketmontepa qishlog‘iga boradi15. Toshkent lashkarboshilari va ashroflari Muhammadniyoz qo‘shbegi, Muhammadqosim parvonachi - mingboshi, Muxammad - Rajab qo‘rboshi, Madyoqub qo‘shbegi, Muxammadyusuf mirzaboshi qipchoklar (aslida Musulmonqul tarafdorlari)ni yo‘q qilish maqsadida Normuhammad qo‘shbegi mingboshining roziligini oladilar16. Oliy xon hukumatini Xudoyorxonga berishni maslahat qilib, qo‘shin yig‘ishadi va Qo‘qonga kelishadi. Chorbog‘i to‘ra nomli bog‘ga tushib, Xudoyorxon bilan ham til biriktirib, Qo‘qon oqsoqollarining roziligini olishadi. Shundan so‘ng Qo‘qon shahri va uning atroflaridagi joylarda qipchoqlar qirg‘ini - qatli omi boshlanadi. Qipchoqlardan O‘tabbiy va Normuhammad qo‘shbegilar tirik qoladilar. Birinchisini xon, ikkinchisini Toshkent ashroflari himoya qilganlar. Xudoyorxon qolgan qo‘shini bilan Toshkentga kiradi va unin mustaqil xonlik davri boshlanadi. Shu orada xon yo‘qligidan Abdullobek ibn Poshshoxo‘ja foydalanib, Qo‘qonda hukumatni qo‘lga oladi. Ammo Toshkentdan Mirzod qo‘shbegi va mullo Karimquli dasturxonchi yetib borib, Abdullobekni o‘ldiradi. Mirzod qo‘shbegi o‘zini xon deb e’lon qiladi. Unga qarshi Xudoyorxon Toshkent lashkari bilan yetib keladi va uni qatl ettiradi. Qirg‘iz-qipchoq qo‘shini ham Bilqalama 15 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 120. 16 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 121. 10 degan mavzeda jam bo‘lishadi. Avaz Muhammad Xo‘qandiy ma’lumotiga qaraganda, Xudoyorxon Toshkent, Namangan, Andijon va Marg‘ilonga odam yuborib, qipchoqlar qirg‘ini haqida farmon bergan ekan. U Toshkentga maxsus qo‘shin yuborib, Muhammadniyoz ponsad, Qosim ponsad, Niyozali ponsadlar bilan til biriktirib bitim tuzadi. Ular hokimlari Normuhammad qo‘shbegi oldiga kelib, Qo‘qonga borib Xudoyorxonni tabriklab kelishni maslahat berishadi. Toshkent voliysi ikki ponsad17 qo‘shin bilan Qo‘qonga olib kelinadi. 1852-yil 14-noyabrda toshkentliklar Qo‘qonga kirib keladilar. Qipchoqlar jamoasi bu qatli omdan xavfsirab, Bilqalama mavzeiga qochib borishadi. Ular maktubini olgan Musulmonqul ham Ikkisuvgakeladi va olti minglik qipchoq- qirg‘iz qo‘shiniga bosh bo‘ladi. Xonlikning aksariyat shahar va qishloqlarida yashayotgan begunoh qipchoqlar asirlikka olinadi, ko‘plari bola-chaqalari bilan qochib ketishadi. Xudoyorxon yig‘ma qo‘shin bilan qipchoqlarga qarshi borib, birinchi jangdayoq mag‘lub bo‘ladi, o‘zi qamalda qoladi. Qipchoq qo‘shinining bir qismi Qo‘qonga kelib, shaharga bostirib kirmoqchi bo‘ladi. Shunda shahar qozisi Muhammad Nazar inoq va Xoniquli sarkorlar shahar mudofaasini tashkil qilishadi. Xudoyorxon qo‘shinida bo‘lgan So‘fibek, Sulton Murodbek hamda lashkarboshi Xo‘ja Mo‘min, Muhammadnazar, Sayfuddinlar qochib ketishadi. «Zafarnomayi Xudoyorxoniy» asarida buning sababi quyidagicha izohlanadi: xon Musulmonquldan ozod bo‘lib, taxtga o‘tirgach, yuqorida zikr qilingan kishilarga mansab va vazifalarni berib, ba’zilarini alohida mulklarga hokim etib tayinlaydi. Ularning har biri «o‘z mulk»lariga qochib ketmoqchi bo‘lishadi. Faqat akasi Mallabek bergan madadi natijasida, Xudoyorxon mag‘lubiyatdan va qamoqdan ozod bo‘lib, qipchoqlardan ustun keladi. Qipchoqlar Namangan va To‘raqo‘rg‘onga hujum qilmoqchi bo‘ladilar, ammo mag‘lub bo‘lib orqaga qaytadilar. 17 Понсад - понсадбоши (форс, понсад — беш юз) — Ўрта Осиё хонликларида қўлланилган ҳарбий унвон. Баъзан «дастабоши» («отряд бошлиғи») деб ҳам юритилган. Понсад 500 кишидан иборат ҳарбий қисмга бошчилик қилган. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. – Т., 2005. – Б. 342. 11 Ikkinchi jangda ham xon g‘alaba qozonadi va qipchoklar o‘zaro maslahatlashib Musulmonqulni tutib xonga berishadi. Xudoyorxon uni Yo‘lchibek dodxoh himoyasida Qo‘qonga yuboradi va qatl ettiradi. Mirzoolim Mushrifning o‘zining “Ansob us-salotin va tavorix ulxavoqin” asarida qipchoqlar qirg‘inini “qon daryo bo‘lib oqti, go‘yo qiyomat bo‘ldi” deb tariflaydi18. Xon qo‘shinlariga qipchoqlar Bilqillama tarafdan otlanib, uchga bo‘linib hujum qilganlar. Musulmonqul boshliq qipchoqlar qo‘shini mag‘lubiyatga uchratilgach, xon davlatini o‘zi boshqarishga muyassar bo‘ladi. Xudoyorxon eng kuchli bo‘lgan qipchoq ijtimoiy ildiziga qattiq zarba beradi, ularning mol- mulklarini musodara qilib, o‘troq aholi ishonchini qozonish uchun bu mulk yarim bahosida sotiladi. Shu bilan Qo‘qon xonligida birmuncha osoyishtalik ta’minlangan. Ammo o‘n yil davom etgan ixtilof va urushlar dehqon ahliga katta zarar yetkazgan edi. Shahar ashroflari va mulkdorlar siyosiy hokimiyat va davlat boshqaruvidan chetlatilgan edi. Arkoni davlat maslaxati bilan janobi xon – deb yozadi Mirzoolim Mushrif yuqorida nomi keltirilgan asarida, - o‘z akasi Mallabekka Toshkandni beradi. Mallabek Toshkand va Dashti qipchoq hukmdoriga aylanadi. Shu yerda uni ko‘r Qo‘ldosh va Niyozalibiy xonga qarshi muxolifatga undaydi. Ularga O‘ratepa hokimi Rustambek ham qo‘shilib fitna boshlaydi. O‘ratepaga xon farmoni bilan Muhammad Qosim mingboshi lashkar tortib qamal qiladi. Akasining muxolifatini tushunib yetkan Xudoyorxon Xo‘jandga keladi. Mallabek xon xuzuriga muzokara uchun ko‘r Qo‘ldoshni yuboradi. Ammo Xudoyorxon elchini o‘ldirib, Xo‘janddan Toshkent tomon yo‘l oladi. Xon Kirovuchidan Mallabek nomiga Mavlono Muhammad-Rajab munshiy orqali xat yozib yuboradi va uni qarshilikdan to‘xtatmoqchi bo‘ladi. Ammo Mallabek Qo‘qon ashroflari, harbiy boshliqlar va ukasi Xudoyorxonga itoat etmaydi. 18 Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоқин. – Т., 1995. – Б. 52. 12 Yuqorida ta’kidlanganidek, Xudoyorxon Toshkent urushi davomida O‘ratepaga qarshi Qosim mingboshini yuborgan edi. Ammo Toshkent qamalidan oldin xon Qosim mingboshini qayta chaqiradi va birgalikda Mallabekka qarshi chiqishadi. Mallabek urushlarda mag‘lub bo‘lib, 1853-yili ba’zi lashkarboshilari bilan Buxoroga qochadi. Xudoyorxon Shodmonxo‘ja parvonachini Toshkent viloyatiga hokim etib, Qo‘qonga qaytadi. Tarixchi Mirzoolim Mushrif xonlikda mazkur voqealar sodir bo‘layotgan vaqtda ruslar Oqmasjidni bosib olganliklarini ham yozib qoldirgan19. 1853-yili Oqmasjid graf Perovskiy tomonidan bosib olinadi. Qal’a hokimi To‘raqul (Abdu Vali) va qal’a himoyachilari halok bo‘lishadi. Manbalarning xabar berishicha, qamal davomida 30 nafar, hujum vaqtida esa 212 nafar qo‘qonlik halok bo‘lgan, shulardan 4 nafar ayol, 2 nafar bola 217 nafar yaralanganlar bilan birga ruslar tomonidan asir olingan20. Voqealardan xabar topgan Xudoyorxon Shodmonxo‘ja dodxox, Muxammadkarim shayx va Sarimsoq dodxox boshchiligida Oqmasjid ustiga qo‘shin yuboradi. Lashkarboshilar 1853-yil yozda Toshkent, Qurama hamda Qo‘qon qo‘shini bilan ruslarga karshi chiqmoqchi bo‘lib, Turkisgonga keladi. Keyinrok Oqmasjid oldidagi urushda mag‘lub bo‘lib, qayta Turkisgonga, u yerdan Toshkentga qaytishadi. Xudoyorxon Qo‘qon lashkarboshilarini qo‘rqoqlik va jangdan qochishda ayblaydi. Qo‘qonga qaytgan Shodmonxo‘ja, Sarimsoq dodxoh va Muhammad Karim shayxlarga O‘rda maydonida ayollar kiyimi kiydirib qo‘yiladi. Ular tahqir qilinib, so‘ng o‘z qo‘shinlariga yuboriladi. Shundan so‘ng Oqmasjidga Muxammad Qosim mingboshi boshchiligida qo‘shin yuboriladi. Ruslar bilan bo‘lgan birinchi to‘qnashuvdayoq xonlik askarlari chekinishga majbur bo‘lgan. Bir necha ulamolar Muxammad Qosim mingboshi ustidan tuxmat qilib, uning o‘rniga Muxammad Niyozbekni mingboshi qiladilar. Oqmasjid ruslar qo‘liga o‘tadi. Xudoyorxon esa aysh-ishratga berilib, shikor qilmog‘ga ruju qo‘yadi. O‘g‘li Nasriddinbekning to‘yini qish avvalidan to 19 Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоқин. – Т., 1995. – Б. 55. 20 Мирзо Олим Махдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – Т., 2009. – Б. 20. 13 baxorgacha nishonlaydi. Xaloyiqqa osh-non, exson berib tomoshalar ko‘rsatadi. Andijon hokimi So‘fibek to‘y qilib xonni taklif etadi. Mirzoolim Mushrif asarida “xon (Xudoyorxon) Valixon to‘ra Xojakalonga muxlis edilar” - deb yozadi. Shu sababli uni shikorda hamroh qilur edilar. Shunday hamrohlikdagi bir ovda Xudoyorxon Valixon to‘raga o‘z akasining musofirlikda g‘urbat chekishi, o‘zining esa farog‘atda yurishi to‘g‘ri emasligini, akasi Mallaxonni qaytarish masalasida mastlaxatlashadi. Shunda Valixon to‘ra “Bu masalada xon akalarining fe’lidan xabardordirlar. Ikki qo‘chqorni boshi bir qozonda qaynamas” – deb javob beradi. Shunga qaramasdan Valixon to‘ra vafot etganidan keyin Xudoyorxon akasi Mallaxonni saroyga qaytaradi. Bu xonning katta xatosi bo‘lgan deb aytish mumkin. Chunki Mallaxonning Qo‘qonga qaytishi yangi fitnalarning boshlanishiga sabab bo‘lgan. Bu orada O‘ratepa hokimi Rustambek xonlikka qarshi harakat boshlaydi. Xonlik qo‘shinlari Xudoyorxon boshchiligida qal’ani qamal qiladilar. Shahar qamalga bardosh beradi. Chekinishdan keyin xonlik qo‘shinlari Oqsuv vohasida mag‘lubiyatga uchratiladi. Muhammad Solihning xabar berishicha, Xudoyorxonning bu yerdagi yo‘qotishi 12 ming kishini tashkil etgan edi. O‘ratepaliklarga asirga tushgan qo‘qonliklar keyinchalik har biri 250 tilla tangadan tovon evaziga qaytariladi21. Xudoyorxonning O‘ratepadagi mag‘lubiyati amir Nasrulloga qo‘l keladi. U O‘ratepani qo‘lga kiritib, Xo‘jandni qamal qiladi. Xudoyorxon poytaxtni himoya qilishga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Bunday vaziyat xonning akasi Mallabekka qo‘l kelagan. Xudoyorxondan norozi bo‘lgan amirlar, ayniqsa qirg‘iz va qipchoqlar Mallabekni quvvatlaydilar. Mallabek yordam so‘rab Qorasuvdagi yirik qirg‘iz feodallaridan biri Olimbiy ibn Hasanbiyga murojaat qiladi. U Mallabekka rozilik beradi. Jiddiy yordamni qo‘lga kiritgan Mallabek Qo‘qonga yurish qiladi. Yo‘lda unga xonlikning sharqiy hududlaridagi amirlar ham qo‘shiladilar. Yormozorda 21 Набиев Р. Из истории Кокандского ханства. – Т., 1973. – С. 54. 14 o‘sha davrning yuqori darajadagi amaldorlari tomonidan Mallabek xon deb e’lon qilinadi. 1.2-§ Xudoyorxonning darbadarlik yillari XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab chor Rossiyasi O‘rta Osiyo shaharlarini birin-ketin bosib olib, imperiya hududini kengaytira boshladi. Xususan, 1866-yilda Xo‘jand, O‘ratepa va Jizzax tobe etildi. Bu hududlar ma’muriy jihatdan birlashtirildi va mustamlakaga aylantirildi. 1867-yilda 15 Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va unga generel-ad’yutant fon K.P.Kaufmanning gubernator etib tayinlanganligi mazkur hududdagi uch mustaqil davlat – Qo‘qon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligining keyingi tarixida daxshatli voqealarga sabab bo‘lganligini tarixiy manbalar orqali bilib olishimiz mumkin. Jumladan, Qo‘qon xonligida davlat chegaralarining qisqarib qolganligi soliqlarning me’yoridan oshishiga, bu esa o‘z navbatida aholi turmushining yomonlashuviga, xalq noroziligiga sabab bo‘ldi. Bu jarayonga chor Rossiyasi hukumati doim aralashib turgan. Masalan, 1874-yil 31-may kuni fon Kaufman Xudoyorxonga yozgan maktubida: “Agar o‘z fuqarolaringizni boshqarish usullarini o‘zgartirmas ekansiz, u holda taqdiringiz yomon tugashini oldindan aytib o‘tmoqchiman”, deb yozadi22. Taxt uchun kurashlar, o‘zaro o‘rushlar, soliqlarning ko‘payib ketishi esa nafaqat mehnatkashlarni, balki boshqa tabaqalarning ham ahvolini og‘irlashtirib yuboradi23. Buning natijasida xonlikda tez-tez qo‘zg‘olonlar bo‘lib turadi. Oldingi bobda ta’kidlaganimizdek, mana shunday qo‘zg‘olonlardan eng kattasi 1873-yili boshlanib ketdi va bu “Po‘latxon qo‘zg‘oloni” nomi bilan tarixga kirdi24. Xonlikda soxta Po‘latxon (xaqiqiy Po‘latxon Qo‘qon xoni Murodxonning o‘g‘li bu vaqtda Buxoroda yashar edi) paydo bo‘lib, Xudoyorxonning barcha yaqinlarini o‘ziga og‘dirib, unga qarshi isyon ko‘taradi. Bu isyon boshida xonning ishonchli kishisi bo‘lgan Abduraxmon oftobachi turgan edi. Shu sababdan ham “Bir necha arkoni davlat bo‘ldi bu ishga sabab, Fitnaboshi Abdurahmon avliyo bo‘ldi, darig‘” – deb yozadi Mirzoolim Mushrif o‘zining “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” asarida25. Shuni ta’kidlash joizki Xudoyorxon o‘zi ishongan kishilari, farzandlarining yuz o‘girganidan va soxta Po‘latxonni o‘z otalaridan ham ustun qo‘yganliklaridan qattiq ranjiydi. Har tomonlama yakkalanib, qattiq iskanjaga olingan Xudoyorxon 22 Юсупов Ш. Худоёрхон ва Фурқат. – Т., 1995. – Б. 10. 23 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Т., 2005. – Б. 262. 24 Бобобеков Ҳ. Худоёрхон // Турон тарихи. – Т., 2005. 3-сон 25 Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин таворих ул-хавоқин. – Т., 1995. – Б. 89. 16 1875-yil 24-iyul kuni taxtni tashlab Qo‘qondan Xo‘jandga qochishga majbur bo‘lagan26. Mana shundan so‘ng Xudoyorxonning darbadarlik yillari boshlanadi, deb aytishimiz mumkin. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, 1875-yil iyun oyida Turkiston general-gubernatori fon Kaufman Qoshg‘arga Yettisuv viloyati va G‘o‘lja tumanlarini ko‘rikdan o‘tkazish va taftish qilish maqsadida fligeladyutant Skobelevni yuborgan. Skobelev marshruti Qo‘qon orqali bo‘lgani uchun u bilan birga Qo‘qonga, Xudoyorxon huzuriga diplomatik qism bo‘yicha maxsus vazifalar amaldori Veynberg va Qo‘qonning Rossiyadagi vakili Mirza Hakim Parvonachi yuboriladi. Ular qo‘zg‘olon avjiga chiqqan vaqtda Qo‘qonning Shahid Mozor qishlog‘i yonida Xudoyorxon bilan uchrashishga muvafaq bo‘ladilar. Xudoyorxon diplomatik missiya bilan Qo‘qonga tashrif buyurgan rus elchisi va polkovnik Skobelevlar bilan birga 22-iyulda yo‘lga chiqadi. Ularga rus savdogarlarining Qo‘qondagi ishonchli vakillari ham kelib qo‘shiladilar. Xon Mahram va Xo‘jand yo‘llariga chiqadigan Katta G‘oziyog‘liq darvozasidan chiqsak qo‘zg‘olonchilar bizning maqsadimizdan voqif bo‘lib, yo‘lni to‘sib qo‘yishlari mumkin, degan fikrga borib, o‘z ihtiyoridagi lashkarlarga (68 ta zambarak, 4 ming piyoda va 2 ming otliq askarlar) Mo‘ymuborak darvozasidan chiqib, undan 8 vyorst27 masofada pozitsiya egallashni buyuradi. So‘ngra o‘zi o‘sha darvoza orqali lashkar huzuriga keladi. Xon kelgandan so‘ng, otliq askarlar uni tashlab, Qo‘qonga qarab ketib qoladilar. Ularning ortidan to‘pchilar ham ergashadilar. Ular zambaraklarni tashlab, otlarga minib, shaharga qarab yo‘l oladilar. So‘ngra navbat piyoda askarlarga keladi. Piyodalar ham yo‘lga otlanib, bog‘lar ichida tarqalib ketadilar. Bunday xiyonatni ko‘rib Xudoyorxon aravalar va oila a’zolariga Xo‘jand sari harakat qilishini buyuradi, o‘zi ham ular bilan birga yo‘lga tushadi28. 26 Юсупов Ш. Худоёрхон ва Фурқат. – Т., 1995. – Б. 11. 27 Вёрст – узунлик ўлчови бўлиб, 1 вёрст 1.0668 км га тенг бўлган. 28 Туркестанский сборник. – Т. 148. – С. 54. 17 Bu orada otliq askarlarning bir guruhi Qo‘qondan qaytib kelib, xon va uning hamrohlarini ta’qib eta boshlaydi. Ular Mahramgacha qochoqlarning orqasidan o‘q uzib, ularni quvib boradilar. Polkovnik Skobelevning buyrug‘iga binoan kazaklar vaqti-vaqti bilan otdan tushib, otliq dushmanning siquvini to‘xtatishga muvaffaq bo‘ladilar. Mahramdan keyin ta’qib etish to‘xtatiladi, chunki Xo‘jand uyezdi boshlig‘i baron Nolde 20 nafar merganni otlarga mindirib, Ispisor qishlog‘I chegaralariga yordamga yuborgan edi. Is’hoqxon Junaydulloxoja o‘g‘li Ibrat “Farg‘ona tarixi” asarining “Xikoya”sida xon Qo‘qondan chiqib Mahram qal’asiga borganligini, u bilan birga Mulla Ma’ruf dodxox va qozoq askarlari birga ketganligini, xon tuni bilan o‘xlamaganligini va hatto bir so‘z ham demaganligini yozadi. Mahram o‘rdasida o‘tgan bu vaqtda xon ehtimol o‘tgan umrini sarhisob qilib, undagi savob va gunohlarini, amalga oshira olmagan ishlarini birma-bir eslagan, yoki kelajakda nima qilishi zarur ekanligini uylagan bo‘lsa ajab emas. Har holda xonning bu taxlit ahvolidan pushaymonda ekanligini taxmin qilishimiz mumkin. Shunday qilib, xon Mahram qal’asidan chiqib, Xo‘jand shahridan 12 chaqirim o‘zoqlikda joylashgan Isfisor qishlog‘ida yana bir tunni o‘tkazganidan so‘ng, 24-iyul kuni Xo‘jandga kirib keladi. Xudoyorxonning o‘sha kunlardagi fojiali ahvoli haqida “Turkestanskiye vedomosti” quyidagicha yozgan edi: Xon choshgohdan keyin Xo‘jandga keldi va uyezd boshlig‘ining uyiga joylashdi. Bu yerda uni faxriy qorovul va harbiy musiqa kutib turardi. Shahar va qishloq aholisi xonni ancha xayrixohlik bilan kutib oldi. Xon ko‘chalarga odamlar unchalik ko‘p to‘planishini xohlamagan, shuning uchun tayyorlab qo‘yilgan uyga xonni bozor o‘rtasi bilan emas, balki shahar chetidagi aylanma yo‘l bilan olib borildi29. 1873-yilda Qo‘qon xonligi poytaxtida sodir bo‘lgan xalq qo‘zg‘oloni, xonning o‘g‘li Nasriddinbekning taxt ilinjida o‘z otasidan yuz o‘girganligi Xudoyorxonni 1875-yilda Qo‘qonni tashlab chiqib ketishga majbur etganligini 29 Юсупов Ш. Худоёрхон ва Фурқат. – Т., 1995. – Б. 11. 18 yuqoridagi qayd etib o‘tdik. Xo‘jand orqali Toshkentga kelib, Turkiston generel- gubernatori fon Kaufmandan madad ololmagach, Xudoyorxon xonlik taxtini qaytarib olish umidida Peterburgga, Rossiya imperatori Aleksandr II huzuriga yo‘l olgan. Bu davrni biz Xudoyorxonning o‘z yurtidan olisda o‘tgan musofirlik yillari deb o‘rgandik. Chunki 1875-yil 12-avgust kuni Peterburgga boorish maqsadida yo‘lga chiqqan Xudoyorxon qaytib o‘z yurtiga kela olmaydi, umrining oxiriga qadar musofirlikni boshidan o‘tkazadi. Xudoyorxon o‘ziga yaqin navkarlari, ahli ayollari bilan Toshkentdan chiqib Chimkentga boradi. U yerda bir kecha yotib, ayrim navkarlariga in’om va ehson qilib javob berdi30. Bu yerda, - deb yozadi tarixchi Ibrat o‘zining “Farg‘ona tarixi” asarida, - xon xizmatidagi Atobek noyib va Xudoyorxon o‘rtasida ko‘ngilsiz suhbat bo‘ladi. Olti yuz ellik sipohni olib, Atobek noyib Chimkentdan Qo‘qonga qaytib ketadi. Xon qolgan kishilar bilan yo‘lida davom etib Turkiston boradi31. Xudoyorxon ko‘nglining bir chekkasida Peterburga ketyapmanu o‘z yurtimga qaytib kela olmasligim ham mumkin, degan mudhish hayol o‘tgan bo‘lsa kerakki, Turkistonga borganda bir xovli uy olib, rafiqasi Og‘acha oyim, o‘g‘illari O‘rmonbek va Fansurullobekga bir necha mulozimlarni posbon qilib qoldirganligi haqida Mirzoolim Mushrif “Ansob ussalotin va tavorix ul-xavoqin” asarida quyidagilarni yozadi: Besh-olti kun turib ketti Turkistong‘a, O‘rmonbekni tashlab ketti bog‘-bo‘stong‘a, Ravon bo‘ldi O‘runburun shahristong‘a. Shundan so‘ng Peterburg yo‘lidagi eng katta shaharlardan bo‘lmish Orengburgda to‘xtab, u yerning generel-gubernatori Krijanovskiy bilan uchrashib, unga o‘z hol-ahvolidan xabar berish maqsadida shaharga kirib keladi. Biroq, o‘sha kunlari Krijanovskiy shaharda bo‘lmagan. Uning mahkama hodimlari Xudoyorxonga general-gubernator shaharga qaytishini kutish kerakligini qat’iy ravishda ta’kidlaydilar. Oradan bir necha kun o‘tgach, shaharga qaytgan Krijanovskiy xonni soxta mehribonchilik bilan kutib oladi, mehmon qiladi, o‘zi 30 Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоқин. – Т., 1995. – Б. 91. 31 Ибрат. Фарғона тарихи // Мерос. – Т., 1991. – Б. 317. 19 ham unga mehmon bo‘ladi. Xudoyorxonga poytaxtdan alohida ko‘rsatma kelguniga qadar Orenburgda yashab turishi zarur ekanini aytadi. Aslida uning haqiqiy niyati xonni Orenburgda qattiq nazorat ostida surgun sharoitida saqlash bo‘lgan. Rossiyaga erkin mehmon sifatida borib, rus imperatoridan yordam olaman, deb o‘ylagan Xudoyorxon o‘zining erki yulib olinganini, yarim mahbus sifatida yashashga majbur ekanini keyinchalik tushunib yetgan bo‘lsa ajab emas. Xonning erksiz kunlari boshlanib, poytaxtdan o‘zi haqida qachon ko‘rsatma kelishini general-gubernator mahkamasidan so‘rayso‘ray holdan toygan Xudoyorxon endi Orenburgdan hali-beri ketishi mushkul ekaniga ko‘nikib qoladi. Ortga qaytishi ham yoki Peterburgga borishi ham noma’lum bo‘lib qolgach, xon shu yerda bir necha yil istiqomat qilib qolgan. “Туркестанские ведемости”da yozilishicha, Xudoyorxon Orenburgga kelishi bilan Vodyanaya va Atamanskaya ko‘chalari kesishgan joyning burchagidan yog‘ochdan qurilgan uy sotib olib, o‘zi birga olib ketgan Xudoyorxon u yerda besh kun turib, ahli ayollari bilan vidolashib, Turkistondan jo‘naydi. U yerdan Qulunsuron degan yerga boradi. Xudoyorxon ko‘nglining bir chekkasida Peterburga ketyapmanu o‘z yurtimga qaytib kela olmasligim ham mumkin, degan mudhish hayol o‘tgan bo‘lsa kerakki, Turkistonga borganda bir xovli uy olib, rafiqasi Og‘acha oyim, o‘g‘illari O‘rmonbek va Fansurullobekga bir necha mulozimlarni xotinlari, qarindosh urug‘ va xizmatkorlari bilan birgalikda shu uyda yashay boshlaydi. Aytishlaricha, u bu yerda hech kim bilan bordi-keldi qilmagan va kamgap bo‘lib qolgan. Ko‘pchilik uni o‘z darvozasi oldida boshini ham qilib g‘amgin o‘tirganini ko‘rishgan32. Orenburgda surgunda yashayotgan Xudoyorxon 1293 xijriy yilning 24-muharramida, ya’ni 1876-yil 20-fevralda Nasriddinxonga Qo‘qonga maktub yo‘llaydi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, Xudoyorxon Qo‘qon voqealaridan ham, o‘g‘li Nasriddinxonning taxtdan ag‘darilganidan ham bexabar bo‘lgan. Fors tilida yozilgan bu maktubning to‘la matni keyinchalik, 1890-yil 3-oktyabrda “Turkiston 32 Акром ўғли А. Худоёрхон қайерда ўлган // Туркистон. 1992. 14 апрел. 20 viloyatining gazeti”ning 39-sonida ruscha tarjimasi bilan birgalikda e’lon qilingan33. Xudoyorxonning mazkur xati Nasriddinxonning xatiga javob bo‘lib, unda Qo‘qonning sobiq xoni yangi xonni toju-taxt bilan muborakbod etadi. Qilgan nomaqbo‘l ishlaridan afsusda ekanligini bildiradi. Taxtdan umidini uzganini bildirar ekan, xon o‘g‘liga davlatni boshqarishda odil va mehribon bo‘lish kerakligini o‘qtiradi. Xudoyorxonning Orenburgdan yozgan xati Qo‘qonga yetib kelgunga qadar bu yer allaqachon ruslar tomonidan bosib olingan edi. Ushbu xat “Turkiston viloyatining gazeti”da chop etilgan paytda Nasriddinxon hayotdan ko‘z yumgan edi. Bu davrda Krijanovskiy Xudoyorxonni bir necha marotaba o‘z huzuriga chaqirib gaplashadi. Peterburg va Toshkentda xonning keying taqdirini belgilab berishi mumkin bo‘lgan idoralar va amaldorlar bilan yozishmalar olib boradi. Xudoyorxon Krijanovskiydan o‘zini Peterburgga imperator huzuriga yuborishni iltimos qilgan. Uning bu iltimosi imperatorga yetkazilganda, general-ad’yutant graf Geyden Krijanovskiyga 1875-yil 27-sentyabrda: “Oliy hazrat o‘z irodalarini ma’lum qilib, Xudoyor Sankt-Peterburgga kelmasin, deya buyurdilar”, degan mazmunda telegramma beradi. Xudoyorxon o‘zining hajga borishiga ruxsat berishlarini iltimos qilgan. Shu munosabat bilan 1875-yil 6-noyabrda Rossiya harbiy vaziri Milyutin Krijanovskiyga: “hozir sharqda notinchlik bo‘lib turgan sharoitda Xudoyorxonni Makkaga chiqarib yuborish noqulay bo‘ladi, kechiktirish kerak”, deb telegramma beradi. Iltimoslari inobatga olinmagandan keyin Xudoyorxon, Moskvada bir boy qarindoshi borligini, o‘shanikiga borib yashash orzusida ekanini ma’lum qiladi. Xonning bu maqsadiga imperator tomonidan mone’lik yo‘q edi. Chunonchi, Bosh shtab boshlig‘i graf Geydenning Krijanovskiyga 1875-yil 21-noyabrda yozgan xatida imperator Xudoyorxonga mamlakatning Peterburg va Turkistondan tashqari hududlarida yashash uchun o‘ziga joy tanlashiga ruxsat 33 Юсупов Ш. Хоннинг сўнгги илинжи // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 2004. 12 декабр. 21 bergani aytilgan.Biroq ikki yildan ortiqroq vaqt mobaynida bu masala ham hal etilmaydi. Tashqi dunyodan butunlay ajratib quyilgan Xudoyorxon Orengburgda diqqinafas bo‘lib yashayveradi. Yozma manbalarda ta’kidlanishicha, Xudoyorxon uchinchi marotaba taxtni egallaganida, adolat bilan siyosat yuritishga intilgan va xech kimga gina, xusumat qilmagan, chunki Xudoyorxon ikkinchi marotaba taxtdan ketganida, “agar men yana taxtga o‘tirsam, hammaga teng podsho bo‘laman, birini biridan farq etmayman” deb qasam ichgan ekan34. II-BOB. XUDOYORXON DAVRIDA QO‘QON XONLIGIDAGI IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT 2.1-§ Xo‘jalik hayoti: ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo. Avvalgi Qo‘qon xonlari zamonida bo‘lgani kabi Xudoyorxon davrida ham xonlikda asosiy tirikchilik mashg‘uloti o‘zgarmagan. Ya’ni aholining katta qismi 34 Мухаммад Азиз Марғилоний. Тарихи Азизий. – Т., 1999. – Б. 14. 22 dehqonchilik bilan shug‘ullanar edi. Shuning uchun ham xonlik ho‘jalik hayotida sug‘orish ishlari doimo dolzarb ahamiyat kasb etgan. Xudoyorxon onasi Jarqin oyim vafot etgandan keyin uning vasiyatiga binoan Qo‘qonda “Hokim Oyim” madrasasini qurdirishi va bu madrasa vaqfiga Shahrixon daryosidan ariq qazdirganligi ham yuqoridagi fikrlarimizni asoslaydi. Ulug‘naxr deb nomlangan ushbu ariqning qazilishidan maqsad Asaka mavzesining yuqorisida charxpalak yordamida qirlarga suv olib chiqish bo‘lgan. Mazkur ariqni qazish xalqning tekin xizmati evaziga amalga oshirilgan35. Xudoyorxon topshirig‘i bilan Ulug‘nor (Ulug‘nahr) arig‘ining qazilishi Asaka atrofidagi bepoyon yerlarni o‘zlashtirish imkonini bergan. Sun’iy sug‘orishning rivojlantirilishi dexqonchilikning va umuman vodiyda ishlab chiqarish kuchlarning o‘sishiga olib kelgan. Farg‘ona vodiysida yerlarning ko‘pi davlatning ixtiyorida bo‘lgan, uning muayyan qismigagina xususiy kishilar egalik qilgan. Bulardan tashqari vaqf yerlari mavjud edi. Xudoyorxon hukmronligi davrida Qo‘qon xonligi 15 ta beklikka bo‘lingan bo‘lib, bu bekliklarni uning o‘g‘illari va qarindoshlari deyarli mustaqil tarzda boshqarganlar. Ular xonning xazinasiga ma’lum miqdorda mablag‘ to‘lar edilar, xolos. Toshkent va Xo‘jand ruslar qo‘liga o‘tgandan so‘ng, Qo‘qon xonlarining mulki faqat Sirdaryoning yuqori oqimida joylashgan Farg‘ona vodiysidan iborat bo‘lib qoladi. Uning aholisi atigi 700 ming kishi bo‘lib, asosan o‘zbeklar, sartlar va qirg‘izlar (qora qirg‘izlar yoki yovvoyi tog‘li qirg‘izlar) dan iborat edi. Farg‘ona vodiysining yerlari o‘zining unumdorligi bilan dong taratganligi ma’lum. Paxta, g‘alla, sholi, turli mevali daraxtlar bu yerda eng yuqori hosil bergan. Buni “Туркестанский сборник”da keltirilgan quyidagi faktlardan ham bilib olish mumkin. To‘plamda yozilishicha, “Xonlikning 700 ming aholisi uzluksiz qo‘zg‘olon va tartibsizliklar sharoitida ham xon xazinasiga 800 ming so‘m pul va 8 million pud g‘alla berardi. Bundan tashqari mahalliy beklar va soliq yig‘uvchilar ham xalqdan katta miqdorda turli ulponlar undirib olganlar”. 35 Муҳаммад Азиз Марғилоний. Тарихи Азизий. – Т., 1999. – Б. 79 23 Bu davrda Qo‘qon xonligidaga yer egaligi deyarli o‘zgarmasdan qolgan. Yer va suv hukmron tabaqa mulki hisoblanib, yerga egalikning 4 turi mavjud bo‘lgan: xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari; davlat yoki amlok yerlari – xonga qarashli yerlar, o‘rmonlar, to‘qaylar, yo‘llar, ko‘priklar; xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar; vaqf yerlari – diniy muassasalarga, ya’ni masjid, madrasa, mozorlarga qarashli yerlardir. Bundan tashqari yana qishloq jamoasiga qarashli bo‘lgan yerlar, adirlar va ko‘llar bo‘lib, undan aholi umumiy teng ulushda foydalanganlar36. Amlok xon ixtiyoridagi yerlar bo‘lib, “zamini xos” deb ham atalgan. Bu yerdan keladigan barcha daromad xonning xazinasiga kelib tushgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim gurux va shaxslarga berilgan. Unga egalik qilganlar yerni o‘zlari so‘g‘orib, olingan soliqdan xonga soliq to‘laganlar.137 Yerga egalikda mulk, ijara, urg‘u, tanxo shakllari ham bo‘lgan. Mulk – boylarga qarashli yerlar bo‘lib, ular dehqonlarga ijaraga berilagan. Ijara – muayyan shartlar evaziga beriladigan barcha ko‘chmas va ko‘chadigan mulk – yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Urg‘u esa – musodara qilish yo‘li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo‘lga olishda jonbozlik ko‘rsatgan shaxslarga beriladigan yer va boshqa mol- mulklardir. Tanxo – hukmdor tomonidan alohida xizmatlari evaziga amlok yerlardan ba’zilarining in’om etilish natijasida paydo bo‘lgan mulk shakli hisoblanadi. Mazkur yerlardan soliq yig‘ish tanxo egalari – tanhodorlarning o‘z ixtiyorida bo‘lgan37. Shu bilan birga Xudoyorxon davrining o‘ziga xos tomonlaridan yana biri soliqlarning ko‘pligi bilan izohlanadi. Bu davrda olinadigan soliqlar xalqqa juda og‘ir bo‘lib, ular yana turli hasharlarda, ayniqsa xon va boylarning uy, saroy, dalalarida qurilish inshootlarida bepul ishlab berishga majbur qilingan. Ma’lumotlarga qaraganda, rasmiy soliqlar hiroj, zakot, tarozi solig‘i, daryodan 36 Воҳидов Ш. Қўқон хонлигида тарихнавислик. – Т., 2010. – Б. 63. 37 Воҳидов Ш. Қўқон хонлигида тарихнавислик. – Т., 2010. – Б. 64. 24 o‘tish uchun soliq va boshqa maxsus soliqlardan iborat bo‘lgan. Soliqlar xossachi va bekliklarga bo‘lingan. Xossachi – bu daromad xon xazinasiga tushgan. Beklik – bu daromad bek xazinasiga tushgan. Xon xazinasiga deyarli barcha soliqlar kelib tushgan, lekin ular asosan Qo‘qon shahri va uning atrofidagi qishloqlardan yig‘ilgan. Boshqa yerlardan esa xon xazinasiga faqat quyidagilar tushar edi: tovar va xayvonlarda yig‘iladigan zakot, Sirdaryo kechuvlaridan va tuzdan olinadigan boj, xossachi joylardan olinadigan soliq, xon mablag‘iga qurilib, ijaraga berilagn do‘kon, karvonsaroy, omborlardan olinadigan soliq, to‘y marosimlaridan yig‘iladigan soliqlar38. Xudoyorxon o‘z xazinasini boyitish maqsadida savdo karvonlari, savdogarlar, sotuvchi va haridorlardan olinayotgan soliqlar kamlik qilgandek, o‘z odamlari orqali turli xil ayiq uyinlari, masqarabozlar chiqishlarini ham tashkil etgan. Afsuski, soliq yig‘ishda Xudoyorxon shular bilan cheklanmay, yangidan- yangi, xatto shariatga xilof bo‘lgan soliq turlarini ham joriy qilgan39. Masalan, “marhumi meros” deb ataluvchi soliq turi ko‘pchilikning noroziligiga sabab bo‘ladi. Joriy etilgan talabga ko‘ra, vafot etgan kishilarning vorislari qatorida xazinaga ham bir kishilik meros ajratilishi lozim bo‘lgan. Agar voris bo‘lmasa, vafot etgan kishidan qolgan merosning hammasi davlat haznasiga o‘tkazilishi kerak edi40. Bu albatta xalqning keskin noroziligiga sabab bo‘ladi. Xatto Xudoyorxonning hokimiyatdan butkul mosuvo bo‘lishiga sabab bo‘lgan Po‘latxon boshchiligidagi qo‘zg‘olon ishtirokchilari qipchoq, qirg‘iz, turk va tojik rahbarlarining asosiy e’tirozi ham mana shu “marhumi meros” solig‘ining joriy etilishidan edi41. Ta’kidlash joizki, Xudoyorxon zamonida dehqonchilikning o‘sishiga monand ravishda hunarmandchilik ham keng quloch yoygan. Ayniqsa, 38 Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. – Т., 2014. – Б. 323. 39 Арслонзода Р. Россия истилоси ва Худоёрхон // ФДУ хабарлар (илова-тўплам). 2001. – Б. 106. 40 Юсупов Ш. Худоёрхон // Жаннатмакон. 2009. феврал. – Б. 34 41 Мирзоолим Мушриф. Ансоб ус-салотин таворих ул-хавоқин. – Т., 1995. – Б. 85. 25 to‘qimachilik, ko‘nchilik, kulolchilik, tikuvchilik, bo‘yoqchilik, misgarlik, temirchilik, duradgorlik va hunarmandchilikning boshqa turlari rivojlangan. Ular faqat ichki extiyoj uchun emas, balki tashqi bozor uchun ham turli-tuman nafis mahsulotlarni ishlab chiqarganlar. V.P.Nalivkining ma’lumotiga qaraganda, bir kunda temirchi – 20 tiyindan 40 tiyingacha, bo‘yoqchi - 40 tiyindan 60 tiyingacha, ip-gazlamalar to‘quvchi – 15 tiyindan 30 tiyingacha, ipak gazlamalar to‘quvchi – 20 tiyindan 40 tiyingacha, charmdo‘z – 40 tiyindan 70 tiyingacha, duradgor va suvoqchi – 50 tiyindan 1 so‘mgacha, juvozkash – 15 tiyindan 30 tiyingacha sof daromad olgan. Bu daromadlarning qiymatini bilish uchun bir dona qo‘yni 2 so‘mga sotib olish mumkinligini taqqoslab ko‘rish qiyin emas42. Hunarmand-kosibchilik, paxtachilik, ipakchilik (pillakashlik), chorvachilik va shu kabilar Qo‘qon xonligida nisbatan yaxshi o‘ringa qo‘yilgan edi. Bulardan tashqari xonlikda qazib olinayotgan yer osti boyligi ham ma’lum darajada ta’sir etgan. Ammo ularni ishlab chiqarish shunchalik sodda va kam ediki, ular ehtiyojni qondira olmas edi. Masalan, xonlikda ishlab chiqarilgan metall Rossiyadan olib kelingan metallga nisbatan qimmatga tushardi. Hunarmandchilik texnikasi qoloq, oddiy va unda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori aholi ehtiyojini yetarli darajada qondira olmagan. Qo‘qon Marg‘ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, bo‘z) to‘qilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xo‘jalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yarog‘lar, zargarlik buyumlari, qog‘oz va boshqa narsalar ishlab chiqarilgan. Qo‘qon xonligida ishlab chiqarilagan mahsulotlar chet ellarga ham olib chiqilar va ularga talab ham bor edi. Shuning uchun bu sohalar ma’lum darajada rivojlanib brogan. Afsuski, Xudoyorxon xukmronligining uchinchi davrida tashqi savdoda Rossiya monopoliyasi qo‘qonlik hunarmandlarni qiyin ahvolga solib qo‘ygan. 42 Худоёрхонзода. Анжум ат-таворих. – Т., 2014. – Б. 321. 26 Chunki Toshkent orqali Rossiyadan Qo‘qonga chit, temir, jez, qozonlar, samovorlar, sandiqlar, qand-shakar va baqqollik mahsulotlarining olib kelinganligi Qo‘qon xonligidagi qo‘l mehnati asosida ishlovchi hunarmandlarning mahsulotiga bo‘lgan talabning kamayishiga, bu esa mahalliy hunarmandlarning xonavayron bo‘lishiga olib kelgan, deyishimiz mumkin. Qo‘qon xonligiga safar qilgan rus sayyoh, elchi va savdogarlari tomonidan to‘plangan ma’lumotlar asosida yaratilgan “Туркестанский сборник”ning 458-jildida “Qo‘qon ocherklari” nomli katta maqola berilgan. Unda yozilishicha, xonlikning poytaxti sifatida barpo etilgan Qo‘qon shahri juda qulay joyda qurilgan. Shahar sharqiy va g‘arbiy Turkistonni birlashtirgan karvon yo‘lida joylashgan. Qo‘qon xonligida savdo-sotiq katta va muhim o‘rin egallagan. U ichki va tashqi savdoga bo‘lingan. Xonliklarda ichki savdoda asosan qadimgi davrdan beri o‘zaro ko‘chmanchi chorvador, o‘troq dehqonlar va shahar-qishloq hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi. Aholi o‘zining ehtiyojlarini asosan o‘z hududidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Kambag‘al ko‘chmanchilar asosan o‘zining chorvachilik mahsulotlaridan foydalanganlar, o‘zlari to‘nlarini, oyoq kiyimlarini ham tayyorlar edilar. Dehqonlar ham o‘zlarini o‘zlari mahsulotlar bilan ta’minlashlari mumkin edi. Shahar va qishloq hunarmandlari yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarib asosan chetga va o‘zlarining boy aholisiga va talabgorlarga sotar edilar. Ko‘p hunarmandlarning bog‘ va polizlari, ayrimlarining dalalari ham bo‘lib, o‘zlari qo‘shimcha sabzavot, meva va g‘alla hosilini olish imkoniyatlari ham bor edi. Kasbning ixtisoslashtirilishi esa boshqa sohaga vaqt ajratishga imkoniyat qoldirmasdi va bozorda o‘z mahsulotlarini sotib, o‘zlariga kerakli buyum va oziq- ovqat sotib olish imkonini berardi. Shuning uchun ham bozorlarda kundalik extiyoj mahsulotlari ko‘proq sotilganligini e’tirof etishimiz mumkin. 27 Qo‘qon bozori xaftada uch kun ishlardi: yakshanba, chorshanba va panshanba kunlari. Bu kunlari Qo‘qon va atrofdagi shahar va qishloqlardan ko‘p miqdorda turli xil buyum va mahsulotlar keltirilgan43. Geografik jihatdan qulay joyda joylashganligi sababli Qo‘qon O‘rta Osiyoning muhim savdo markazlaridan biriga aylangan. Qo‘qon bozori juda katta bo‘lib, Buxoro bozoridan keyin O‘rta Osiyoda ikkinchi o‘rinda turgan. XIX asrning 60-yillarida shaharda Xudoyorxon 500 do‘kondan iborat yirik bozor qurdirgan. Har bir do‘kon yiliga 5 tillodan 10 tillogacha xon xazinasiga daromad keltirgan44. Xudoyorxon xukmronligi davrida Qo‘qon xonligi tashqi savdo yo‘nalishlari kengayib, Buxoro amirligi va Xiva xonligi qatori Afg‘oniston, Eron, Hindiston, Rossiya, qozoq dashtlari, Qoshg‘ar, Xitoy Turkiya va arab mamlakatlari bilan olib borilagan an’anaviy bevosita va bilvosita savdo aloqalari rivojlanib borgan. Xonlikning tashqi savdo aloqalarida muhim o‘ringa ega mamlakatlardan biri Hindiston edi. Bu mamlakatga Qo‘qondan asosan xom ipak, ipak va yarim ipak matolar, quritilgan mevalar, ro‘yan, echki momig‘i jo‘natilgan. Hindistondan Qo‘qon xonligiga attorlik buyumlari, dorivor giyohlar, “muslin” deb nomlanuvchi yupqa mato, Banoras kimxobi, Kashmir ro‘mollari, hind parchalari, ip-gazlamalar, chopon, belbog‘, diniy xarakterdagi kitoblar, indigo (nil), murch, ziravorlar, shakar, guruch, shinni, qimmatbaho tosh, choy va ingliz mollari – surp, sallalik va kiyimlik doka, chit, qurol-yaroq va boshqa buyumlar keltirilgan. Bu mamlakatdan keladigan mollarning katta qismini choy tashkil etgan. Xonlikka Hindistondan Kobul orqali 1872-yil yanvardan 1874-yil dekbrgacha bo‘lgan 25 oy ichida 559720 funt miqdorida choy keltirilgan. Shu muddatda Hindistondan keltirilgan xar bir qop choy o‘rtacha 50 tilloga baholanib, bir qopda 4 pud choy bo‘lgan. XIX asrning 60-yillari o‘rtalarida 43 Ҳошимов.У, Маманазарова М. Ўзбекистонда савдо маносабатлари ва тадбиркорлик тарихи. – Фарғона., 2011. – Б. 77. 44 Мадраҳимов З. Қўқон хонлигида савдо муносабатлари. Тарих фан. ном. дисс, автореферати. – Т., 2009. – Б. 22. 28