Ilmiybaza.uz XULQ-ATVORNING PSIXOFOZIOLOGIK ASOSI Bosh miya xaritasini tuzib, nervlar vazifalarini aniqlashga ilk marotaba Tomas Uillis (1621-1675) qo‘l urgan edi. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) miyaning frenologiya xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlagan psixikaning xossalarini joylashtirdi.[2] Bosh va orqa miya – ikki hayotiy muhim organlar – miya qutisi va umurtqa pog‘onasi suyaklari bilan o‘ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib katta miya (ikki yarim sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi. Miya yarim sharlari – bu organning axborotni qabul qilib, tananing boshqa qismlariga o‘tkazuvchi asosiy qismidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi. Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining faoliyatini boshqaradi. Inson fikrlari, xotiralari, hissiyotlari yoki sezgilari, shuningdek, uning har bir anglangan harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, vegetativ, anglamaydigan vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni tashkil etuvchilarni boshqaradi. [2] Ilmiybaza.uz Asab tizimi somatik va vegetativ bo‘limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet mushaklari qisqarishi yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan holda organizm bilan tashqi muhit o‘rtasidagi aloqani amalga oshiradi. Ikkinchisi, moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. 3.2 Neyron-asab tizimining asosiy birligi Inson tanasi va hokazo suyak hujayralari, mushak hujayralari, tana hujayralari, deb hujayralari turli turdagi iborat Har bir turi alohida vazifasi bor bir birlik shakllantirish, kichik hujayralari millionlab topgan. bir tana qismi elektr xabarlar burchi nerv hujayralari uchun tayinlandi . Miya oq va kul rang moddadan iborat. Kul rang modda asab hujayralarining to‘plamlaridan hosil bo‘ladi, oq moddani esa asab tolalari tashkil etadi. YAqin vaqtgacha kul rang modda asosan yurish va yugurishga bo‘lgan ko‘nikma hosil qilish bilan bog‘lanar edi. Hozirgi kunlarda olimlar yana bir qonuniyatni aniqladilar – yangi raqs harakatlarini o‘rganib, ijro etishga layoqatli insonlarning miyasi faolroq bo‘lar ekan. Miya yarim sharlarining vazifalarini ko‘rgazmali tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin Vazifalari CHap yarim sharlar O‘ng yarim sharlar 1. Xronologik tartib 1. Joriy vaqt 2. Ismlar, so‘zlar, timsollarni eslab qolish 2. Tasvirlarni, aniq voqealarni eslab qolish, odamlarni yuzlaridan tanish 3. Xarita, chizmalarni o‘qish 3. Aniq fazoni qabul qilish 4. Nutqning faolligi, ma’noga nisbatan sezgirlik 4. Hissiy holatni qabul qilish 5. Olamni quvnoq, engil holda ko‘rish 5. Olamni qora ranglarda ko‘rish Ilmiybaza.uz 6. To‘laligicha qabul qilish 6. YAxlit, obrazli qabul qilish Ong yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi tildir. Psixikaning eng quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik – bu shunday psixik jarayonlar va hodisalar yig‘indisiki, unda inson o‘z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko‘rish, ba’zi patologik hodisalar, alaxlash, gallyusinatsiya kabilar kiradi. [2] Xulq-atvorning psixofiziologik asosi Bizning qarindoshligimiz bizning ijtimoiy xulq-atvorimizda paydo bo'ladi. Vongmi, Nikomomi, Smitmi, yoki Gonzalesmi, biz tahminan sakkiz oylik bo’lganimizdan so’ng notanishlardan qo'rqishni boshladik va kattalar kabi, biz munosabat va o’xshashligiga ko’ra kishilarni afzal ko’ramiz. Sayyoramizning turli burchaklaridan bo’lishimizdan qat’iy nazar, biz boshqalarni kulganini va xo'mrayishini qanday o'qishni bilamiz Evolyutsionist-psixologlar Ch.Darvin ta’limoti va xulq-atvor o’rtasidagi aloqadorlikni tadqiq qilish natijasida shuni aniqlashdiki, bizning universal shaxsiy xususiyatlarimizni bizning individual farqlarimiz bixevioral genetika (xulq-atvor genetikasi) tadqiqot predmeti ekanini tushuntirishga harakat qilishdi. Zamonaviy evolutsiya nazariyasi Darvin nazariyasi asosida yaratilgan. Shu bois, Darvin nazariyasi evolutsiya jarayonidagi organik dunyoning tuzilish borasidagi muhim savollarga mantiqiy va isbotlar bilan javob bera oladi deb aytishimiz mumkin.1[3] Ikki xil tuxum hujayradan hosil bo’lgan egizak ona qornida bir vaqt bir xil sharoitda taraqqiy qilsalar ham, ulardagi xromosomalar genlar tafovut qilganlari sababli ularning tashqi qiyofalari, belgi xossalari bir-biridan farq qiladi. 1 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 135-136p 3.3.Irsiyatning psixologik xususiyatlari Ilmiybaza.uz Qanday qilib gen va atrof-muhit bir-biriga ta’sir qiladi. Genlar – o’z-o’zlarini tartibga soluvchilardir. Vaziyatga qaramasdan bir xil natijaga olib boruvchi andazadek harakat qilgandan ko’ra genlar reaksiyaga kirishadi. Afrikaning yozdagi yashil xonqizisi kuzda jigarrangga aylanadi. Haroratni nazorat qiluvchi genetik o’zgarishdan mamnun holda ayrim vaziyatda jigarrangni ishlab chiqaradigan genlar boshqa vaziyatda yashilni ishlab chiqaradi. Shunday qilib, aynan bir xil, lekin turli tajribali odamlar bir-biriga o’xshash fikrlarga ega bo’ladi, lekin aynan emas. Bir egizak o’zining sherigining sevgisidan mutlaqo o’zgacha tarzda sevib qolishi mumkin. Bizdan xarakterimiz ko’proq genlarimizning mahsulini yoki atrof- muhitnikimi deb so’rash xuddi dalaning hududi ko’proq uzunlikning mahsulimi yoki kengliknikimi deb so’rash kabidir. Shunga qaramay biz turli xil dalalarning turli xil hududlari ko’proq ularning kengligi va uzunligining farqining natijasimi deb so’ray olamiz. Va shuningdek insonning insonga xarakteri farqlari ko’proq tabiat tomonidanmi yoki tarbiya tomonidanmi deb so’ray olamiz. Genlar va hayotiy tajribaning ikkalasi ham muhim deb aytish - to’g’ri. Lekin ko’proq anig’i, ular o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Tasavvur qiling, ikkita chaqaloq: biri irsiy beg’am, kirishuvchan va jozibali, boshqasi esa kamroq. Taxmin qilamizki, birinchi chaqaloq mehribonlikka va rag’batlantiruvchi parvarishga ko’proq erishadi ikkinchisidan ko’ra va hayotda do’stona, dilkash inson sifatida rivojlanib boradi. Ikkalasi ham o’sib borarkan, tabiiy do’stona bola keyinchalik ko’proq ijtimoiy dadillikni rag’batlantiruvchi mashg’ulotlar va do’stlarni qidiradi. Ma’lumki, odamda egizaklar ikki xil bo’ladi. Ba’zi hollarda bir emas, balki ikkita (kamdan kam hollarda uchta va hatto to’rtta) tuxum hujayra urug’lanadi. Egizaklar bitta tuxum hujayradan va har xil tuxum hujayradan rivojlanadi. Bitta tuxum hujayradan rivojlangan egizaklar bir jinsli va bir-biriga nihoyatda o’xshash bo’ladi. Bu tushunarli albatta, chunki ular bir xil genotipga egadirlar. Ular o’rtasida tafovutlar esa faqat muhit ta’siriga bog’liq bo’ladi. Har xil tuxumdan rivojlangan 3.4.Gen-atrof-muhit o’zaro ta’siri Ilmiybaza.uz egizaklar egizakmas aka-uka yoki opa-singillardek bir-biriga o’xshash, bir xil yoki har xil jinsli bo’ladi. Egizaklarni o’rganuvchi fan – gemellologiya hisoblanadi.2 [3] Tabiiy saralash mexanizmi: Tabiiy saralash jarayonida mutatsiya, ya’ni organizmlarning moslashuv jarayoni mustahkamlanadi. Tabiiy saralashni odatda “aniq-ravshan” mexanizmlar Psixologiya – (qadimgi grek tilidan olingan bo’lib, qalb to’g’risidagi fan degan ma’noni anglatadi)- inson, ruhiyati va ruhiy faoliyatining rivojlanishi vazifa va qonunlarini yaratilishini o’rganadigan fan. U ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan yondashadi. U o’z ichiga psixologiyaning asosini, ma’lum bir faktlarini , mexanizmini va insonni va odamlar guruhini psixologik faoliyatini oladi. 1) Organizmlar yashab qolishidan ko’ra ko’proq avlod qoldiradi. 2) Bu organizmlar populatsiyasida nasldan naslga o’tadigan o’zgaruvchanlik mavjud 3) Genetik xususiyatlarga ega bo’lgan organizmlar kopayish va yashab qolishi turli darajada. 2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan . 111-114p