Ilmiybaza.uz
XULQ-ATVORNING PSIXOFOZIOLOGIK ASOSI
Bosh miya xaritasini tuzib, nervlar vazifalarini aniqlashga ilk marotaba Tomas
Uillis (1621-1675) qo‘l urgan edi. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) miyaning
frenologiya xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlagan psixikaning
xossalarini joylashtirdi.[2]
Bosh va orqa miya – ikki hayotiy muhim organlar – miya qutisi va umurtqa
pog‘onasi suyaklari bilan o‘ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy
qismlari bo‘lib katta miya (ikki yarim sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi.
Miya yarim sharlari – bu organning axborotni qabul qilib, tananing boshqa
qismlariga o‘tkazuvchi asosiy qismidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga
ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi.
Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi.
Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining
faoliyatini boshqaradi. Inson fikrlari, xotiralari, hissiyotlari yoki sezgilari,
shuningdek, uning har bir anglangan harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi
bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, vegetativ, anglamaydigan
vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni
tashkil etuvchilarni boshqaradi. [2]
Ilmiybaza.uz
Asab tizimi somatik va vegetativ bo‘limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet
mushaklari qisqarishi yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan holda
organizm bilan tashqi muhit o‘rtasidagi aloqani amalga oshiradi. Ikkinchisi,
moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
3.2 Neyron-asab tizimining asosiy birligi
Inson tanasi va hokazo suyak hujayralari, mushak hujayralari, tana
hujayralari, deb hujayralari turli turdagi iborat Har bir turi alohida vazifasi bor bir
birlik shakllantirish, kichik hujayralari millionlab topgan. bir tana qismi elektr
xabarlar burchi nerv hujayralari uchun tayinlandi
.
Miya oq va kul rang moddadan iborat. Kul rang modda asab hujayralarining
to‘plamlaridan hosil bo‘ladi, oq moddani esa asab tolalari tashkil etadi. YAqin
vaqtgacha kul rang modda asosan yurish va yugurishga bo‘lgan ko‘nikma hosil
qilish bilan bog‘lanar edi. Hozirgi kunlarda olimlar yana bir qonuniyatni aniqladilar
– yangi raqs harakatlarini o‘rganib, ijro etishga layoqatli insonlarning miyasi faolroq
bo‘lar ekan.
Miya yarim sharlarining vazifalarini ko‘rgazmali tarzda quyidagicha tasvirlash
mumkin
Vazifalari
CHap yarim sharlar
O‘ng yarim sharlar
1. Xronologik tartib
1. Joriy vaqt
2. Ismlar, so‘zlar, timsollarni eslab
qolish
2. Tasvirlarni, aniq voqealarni eslab
qolish, odamlarni yuzlaridan tanish
3. Xarita, chizmalarni o‘qish
3. Aniq fazoni qabul qilish
4. Nutqning faolligi, ma’noga nisbatan
sezgirlik
4. Hissiy holatni qabul qilish
5. Olamni quvnoq, engil holda ko‘rish 5. Olamni qora ranglarda ko‘rish
Ilmiybaza.uz
6. To‘laligicha qabul qilish
6. YAxlit, obrazli qabul qilish
Ong yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi
tildir.
Psixikaning
eng
quyi
darajasi
ongsizlikdir. Ongsizlik – bu shunday psixik
jarayonlar va hodisalar yig‘indisiki, unda inson
o‘z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko‘rish, ba’zi
patologik hodisalar, alaxlash, gallyusinatsiya kabilar kiradi. [2]
Xulq-atvorning psixofiziologik asosi
Bizning qarindoshligimiz bizning ijtimoiy xulq-atvorimizda paydo bo'ladi.
Vongmi, Nikomomi, Smitmi, yoki Gonzalesmi, biz tahminan sakkiz oylik
bo’lganimizdan so’ng notanishlardan qo'rqishni boshladik va kattalar kabi, biz
munosabat va o’xshashligiga ko’ra kishilarni afzal ko’ramiz. Sayyoramizning turli
burchaklaridan bo’lishimizdan qat’iy nazar, biz boshqalarni kulganini va
xo'mrayishini qanday o'qishni bilamiz
Evolyutsionist-psixologlar Ch.Darvin ta’limoti va xulq-atvor o’rtasidagi
aloqadorlikni tadqiq qilish natijasida shuni aniqlashdiki, bizning universal shaxsiy
xususiyatlarimizni bizning individual farqlarimiz bixevioral genetika (xulq-atvor
genetikasi) tadqiqot predmeti ekanini tushuntirishga harakat qilishdi.
Zamonaviy evolutsiya nazariyasi Darvin nazariyasi asosida yaratilgan. Shu
bois, Darvin nazariyasi evolutsiya jarayonidagi organik dunyoning tuzilish
borasidagi muhim savollarga mantiqiy va isbotlar bilan javob bera oladi deb
aytishimiz mumkin.1[3]
Ikki xil tuxum hujayradan hosil bo’lgan egizak ona qornida bir vaqt bir xil
sharoitda taraqqiy qilsalar ham, ulardagi xromosomalar genlar tafovut qilganlari
sababli ularning tashqi qiyofalari, belgi xossalari bir-biridan farq qiladi.
1 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 135-136p
3.3.Irsiyatning
psixologik
xususiyatlari
Ilmiybaza.uz
Qanday qilib gen va atrof-muhit bir-biriga ta’sir qiladi.
Genlar
–
o’z-o’zlarini
tartibga
soluvchilardir. Vaziyatga qaramasdan bir
xil natijaga olib boruvchi andazadek harakat
qilgandan ko’ra genlar reaksiyaga kirishadi. Afrikaning yozdagi yashil xonqizisi
kuzda jigarrangga aylanadi. Haroratni nazorat qiluvchi genetik o’zgarishdan
mamnun holda ayrim vaziyatda jigarrangni ishlab chiqaradigan genlar boshqa
vaziyatda yashilni ishlab chiqaradi. Shunday qilib, aynan bir xil, lekin turli tajribali
odamlar bir-biriga o’xshash fikrlarga ega bo’ladi, lekin aynan emas. Bir egizak
o’zining sherigining sevgisidan mutlaqo o’zgacha tarzda sevib qolishi mumkin.
Bizdan xarakterimiz ko’proq genlarimizning mahsulini yoki atrof-
muhitnikimi deb so’rash xuddi dalaning hududi ko’proq uzunlikning mahsulimi yoki
kengliknikimi deb so’rash kabidir. Shunga qaramay biz turli xil dalalarning turli xil
hududlari ko’proq ularning kengligi va uzunligining farqining natijasimi deb so’ray
olamiz. Va shuningdek insonning insonga xarakteri farqlari ko’proq tabiat
tomonidanmi yoki tarbiya tomonidanmi deb so’ray olamiz.
Genlar va hayotiy tajribaning ikkalasi ham muhim deb aytish - to’g’ri. Lekin
ko’proq anig’i, ular o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Tasavvur qiling, ikkita chaqaloq: biri
irsiy beg’am, kirishuvchan va jozibali, boshqasi esa kamroq. Taxmin qilamizki,
birinchi chaqaloq mehribonlikka va rag’batlantiruvchi parvarishga ko’proq erishadi
ikkinchisidan ko’ra va hayotda do’stona, dilkash inson sifatida rivojlanib boradi.
Ikkalasi ham o’sib borarkan, tabiiy do’stona bola keyinchalik ko’proq ijtimoiy
dadillikni rag’batlantiruvchi mashg’ulotlar va do’stlarni qidiradi.
Ma’lumki, odamda egizaklar ikki xil bo’ladi. Ba’zi hollarda bir emas, balki ikkita
(kamdan kam hollarda uchta va hatto to’rtta) tuxum hujayra urug’lanadi. Egizaklar
bitta tuxum hujayradan va har xil tuxum hujayradan rivojlanadi. Bitta tuxum
hujayradan rivojlangan egizaklar bir jinsli va bir-biriga nihoyatda o’xshash bo’ladi.
Bu tushunarli albatta, chunki ular bir xil genotipga egadirlar. Ular o’rtasida
tafovutlar esa faqat muhit ta’siriga bog’liq bo’ladi. Har xil tuxumdan rivojlangan
3.4.Gen-atrof-muhit o’zaro ta’siri
Ilmiybaza.uz
egizaklar egizakmas aka-uka yoki opa-singillardek bir-biriga o’xshash, bir xil yoki
har xil jinsli bo’ladi. Egizaklarni o’rganuvchi fan – gemellologiya hisoblanadi.2 [3]
Tabiiy saralash mexanizmi: Tabiiy saralash jarayonida mutatsiya, ya’ni
organizmlarning moslashuv jarayoni mustahkamlanadi. Tabiiy saralashni odatda
“aniq-ravshan” mexanizmlar Psixologiya – (qadimgi grek tilidan olingan bo’lib,
qalb to’g’risidagi fan degan ma’noni anglatadi)- inson, ruhiyati va ruhiy
faoliyatining rivojlanishi vazifa va qonunlarini yaratilishini o’rganadigan fan. U
ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan yondashadi. U o’z ichiga psixologiyaning asosini,
ma’lum bir faktlarini , mexanizmini va insonni va odamlar guruhini psixologik
faoliyatini oladi.
1)
Organizmlar yashab qolishidan ko’ra ko’proq avlod qoldiradi.
2)
Bu organizmlar populatsiyasida nasldan naslga o’tadigan
o’zgaruvchanlik mavjud
3)
Genetik xususiyatlarga ega bo’lgan organizmlar kopayish va
yashab qolishi turli darajada.
2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan . 111-114p