XUSUSIY KAPITAL VA UNING O‘ZGARISHI HISOBI

Yuklangan vaqt

2024-02-20

Yuklab olishlar soni

17

Sahifalar soni

33

Faytl hajmi

217,5 KB


XUSUSIY KAPITAL VA UNING O‘ZGARISHI HISOBI Reja: Kirish 1. Xususiy kapital tahlilining mazmuni va vazifalari. 2. Xususiy kapitalning o‘zgarish sabablari tahlili. 3. Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili 4. Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligi tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar XUSUSIY KAPITAL VA UNING O‘ZGARISHI HISOBI Reja: Kirish 1. Xususiy kapital tahlilining mazmuni va vazifalari. 2. Xususiy kapitalning o‘zgarish sabablari tahlili. 3. Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili 4. Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligi tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xususiy kapital kor- xonaning moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Chunki uning holatiga qarab jami mablag‘lar tarkibidan kelib chiqqan holda korxonaning iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga baho beriladi. Bu biznesni boshqarish, faoliyatni kengaytirish va sheriklik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda o‘ta muhim masala hisoblanadi. Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbayining asosini tashkil etuvchi ko‘rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav kapitali, zaxira kapitali, qo‘shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kiradi. Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:  o‘z mablag‘lari manbayi;  qarz mablag‘lari. Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag‘lar manbayiga budjetdan ajrat- malar ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o‘tganimizdan keyin bu mablag‘lar manbayi bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo‘q qilinishi Respublikamizdagi boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi. Endilikda esa yuqorida sanab o‘tganlarimiz korxonalarni mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib kelmoqda. Kurs ishining dolzarbligi: Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o‘z mablag‘larini belgilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag‘larni qaysi manba hisobiga qoplash kerakligi ko‘rib o‘tiladi. Agarda korxonaning o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lsa, o‘z mablag‘lar manbayi hisobiga, aks holda esa qarz mablag‘lari hisobiga, qoplaydi. Kurs ishining maqsadi: Xususiy kapital va uning o’zgarishi hisobi haqida tushunchalarga ega bo’lish va asosiy vositalar hisobini yuritishni o’rganishdir, Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir korxona o‘z moliyaviy ehtiyojlarini o‘zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta’minlash manbayi Kirish Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xususiy kapital kor- xonaning moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Chunki uning holatiga qarab jami mablag‘lar tarkibidan kelib chiqqan holda korxonaning iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga baho beriladi. Bu biznesni boshqarish, faoliyatni kengaytirish va sheriklik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda o‘ta muhim masala hisoblanadi. Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbayining asosini tashkil etuvchi ko‘rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav kapitali, zaxira kapitali, qo‘shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kiradi. Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:  o‘z mablag‘lari manbayi;  qarz mablag‘lari. Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag‘lar manbayiga budjetdan ajrat- malar ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o‘tganimizdan keyin bu mablag‘lar manbayi bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo‘q qilinishi Respublikamizdagi boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi. Endilikda esa yuqorida sanab o‘tganlarimiz korxonalarni mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib kelmoqda. Kurs ishining dolzarbligi: Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o‘z mablag‘larini belgilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag‘larni qaysi manba hisobiga qoplash kerakligi ko‘rib o‘tiladi. Agarda korxonaning o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lsa, o‘z mablag‘lar manbayi hisobiga, aks holda esa qarz mablag‘lari hisobiga, qoplaydi. Kurs ishining maqsadi: Xususiy kapital va uning o’zgarishi hisobi haqida tushunchalarga ega bo’lish va asosiy vositalar hisobini yuritishni o’rganishdir, Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir korxona o‘z moliyaviy ehtiyojlarini o‘zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta’minlash manbayi
bo‘lib, uning foydasi, qimmatli qog‘ozlarini sotish- dan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to‘lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari hamda qonundan tash- qari bo‘lmagan holda kirim qilingan mablag‘lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag‘lar korxona, tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi. Hozirgi vaqtda mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda ustav fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo‘lganda tasdiqlangan ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi lozim. Uning miqdori yil davomida o‘zining mulkchilik shaklini o‘zgartirmay- digan korxonalarda o‘zgarmaydi. Davlat korxonasi xususiylashtirilganda mazkur korxona mulkining sotib olinish qiymatini aniqlash talab qilinadi, chunki ta’sischilar hujjatida ustav fondi miqdorini ko‘rsatish lozim. Umuman olganda, barcha iqtisodchi olimlar tomonidan xususiy kapitallarga ta’rif berilganda yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar tizimi- dan foydalanilgan bo‘lib, ular tarmoq xususiyatiga ko‘ra o‘z ko‘rinish- larini o‘zgartirgan holda ta’riflangan. MDH iqtisodchi olimlaridan P.Kamishanov «Ustav kapitali – bu davlat tashkilotlarida hukumat tomonidan ajratilgan asosiy va aylanma mablag‘lari hisobiga shakllanadi. Nodavlat sektoridagi korxonalarda esa ta’sischilarning kiritgan mablag‘lari hisobiga tashkil topib, u xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan mulkni puldagi ifodasini ko‘rsatadi» deb ta’kidlagan. Shu jumladan A.O‘lmasov va N.To‘xliyevlar ham: «Ustav kapitali – korxonani barpo etish to‘g‘risidagi shartnoma yoki nizomda belgilangan mablag‘lar (kapital) miqdori. Chiqarilgan aksiyalarning nominal qiyma- ti, davlat qo‘ygan mablag‘lar, xususiy ulush (pay) badallari miqdoridan tashkil topadi» deb ta’rif berishgan. Ushbu iqtisodchilar tomonidan ustav kapitaliga berilgan ta’rif maz- mun jihatdan mohiyatga ega bo‘lsa hamki, unga bir muncha qo‘shim- chalar kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, berilgan mazmun, korxona mablag‘lar manbayining manfaatdorlik hissini, tashkil bo‘lish davrini va keyinchalik mazkur bo‘lib, uning foydasi, qimmatli qog‘ozlarini sotish- dan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to‘lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari hamda qonundan tash- qari bo‘lmagan holda kirim qilingan mablag‘lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag‘lar korxona, tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi. Hozirgi vaqtda mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda ustav fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo‘lganda tasdiqlangan ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi lozim. Uning miqdori yil davomida o‘zining mulkchilik shaklini o‘zgartirmay- digan korxonalarda o‘zgarmaydi. Davlat korxonasi xususiylashtirilganda mazkur korxona mulkining sotib olinish qiymatini aniqlash talab qilinadi, chunki ta’sischilar hujjatida ustav fondi miqdorini ko‘rsatish lozim. Umuman olganda, barcha iqtisodchi olimlar tomonidan xususiy kapitallarga ta’rif berilganda yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar tizimi- dan foydalanilgan bo‘lib, ular tarmoq xususiyatiga ko‘ra o‘z ko‘rinish- larini o‘zgartirgan holda ta’riflangan. MDH iqtisodchi olimlaridan P.Kamishanov «Ustav kapitali – bu davlat tashkilotlarida hukumat tomonidan ajratilgan asosiy va aylanma mablag‘lari hisobiga shakllanadi. Nodavlat sektoridagi korxonalarda esa ta’sischilarning kiritgan mablag‘lari hisobiga tashkil topib, u xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan mulkni puldagi ifodasini ko‘rsatadi» deb ta’kidlagan. Shu jumladan A.O‘lmasov va N.To‘xliyevlar ham: «Ustav kapitali – korxonani barpo etish to‘g‘risidagi shartnoma yoki nizomda belgilangan mablag‘lar (kapital) miqdori. Chiqarilgan aksiyalarning nominal qiyma- ti, davlat qo‘ygan mablag‘lar, xususiy ulush (pay) badallari miqdoridan tashkil topadi» deb ta’rif berishgan. Ushbu iqtisodchilar tomonidan ustav kapitaliga berilgan ta’rif maz- mun jihatdan mohiyatga ega bo‘lsa hamki, unga bir muncha qo‘shim- chalar kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, berilgan mazmun, korxona mablag‘lar manbayining manfaatdorlik hissini, tashkil bo‘lish davrini va keyinchalik mazkur
ko‘rsatkichning shakllanish holatini o‘zida aks ettirmagan. Shu jihatdan olganda: «ustav kapitali – bu xo‘jalik subyektlarining daromad (foyda) olish maqsadini ro‘yobga chiqarish uchun zarur bo‘lgan dastlabki (korxonani barpo etish to‘g‘ri- sida shartnoma yoki nizomda belgilangan) mablag‘lar (kapital) miqdori. Shuningdek, ustav kapitalini oshirish maqsadida kiritilgan mablag‘lar, hamda o‘z kreditor va ta’sischilarining qiziquvchanligini kafolatlovchi mablag‘lar manbayidir» deb ta’rif berishimiz maqsadga muvofiqdir. Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu – rezerv kapitali hisoblanadi. Rezerv kapitali ko‘pgina me’yoriy va qonuniy hujjatlarda hamda iqtisodiy adabiyotlarda turlicha ta’riflangan bo‘lib, uning o‘ziga xos jihatlarini belgilab bergan. Masalan, Respublikamiz boshqaruv tashkilotlari tomonidan belgi- langan me’yorlarga asosan: «Rezerv kapitali – bu korxona ustaviga asosan ajratma qilish mol-mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag‘lar (pul mablag‘laridan tashqari), o‘rtoqlik va aksionerlik jamiyatlar mulkini oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini olib borish uchun mo‘ljallangan» deb izohlangan. Keltirilgan izohga mazmunan yondashadigan bo‘lsak, uning tarkibiga kiruvchi bir qator ko‘rsatkichlar o‘z o‘rnida berilmagan. Masalan, mol-mulkning qayta baholanishi. Chunki ushbu ko‘rsatkichning ma’lum qismi, qo‘shilgan kapital zimmasiga birkitilgan bo‘lib, uning ikki schotda ko‘rsatilishi hisob tizimidagi kamchiligimiz hisoblanadi. M.Lapustin, P.Nikolskiylarning fikricha: «Rezerv kapitali – bu xo‘- jalik tavakkalchiligi va ko‘zda tutilmagan holatlarni moliyalashtirish maqsadida jamg‘arilgan pul ko‘rinishidagi mablag‘lar hisoblanib, u xu- susiy kapitalning bir bo‘lagi sifatida qaraladi. Amaliyotda bu jamg‘arma sug‘urta mablag‘i sifatida yoki tavakkalchilik rezervi, deb ham ataladi». Yuqorida keltirilgan ta’rifga nazar solsak, uning bir qadar maz- munga ega ekanligini guvohi bo‘lamiz. Chunki rezerv kapitali hisobot yilida erishilgan sof foyda hisobidan ma’lum bir maqsadlarni sug‘ur- talash uchun tashkil etilishi belgilab qo‘yilgan. ko‘rsatkichning shakllanish holatini o‘zida aks ettirmagan. Shu jihatdan olganda: «ustav kapitali – bu xo‘jalik subyektlarining daromad (foyda) olish maqsadini ro‘yobga chiqarish uchun zarur bo‘lgan dastlabki (korxonani barpo etish to‘g‘ri- sida shartnoma yoki nizomda belgilangan) mablag‘lar (kapital) miqdori. Shuningdek, ustav kapitalini oshirish maqsadida kiritilgan mablag‘lar, hamda o‘z kreditor va ta’sischilarining qiziquvchanligini kafolatlovchi mablag‘lar manbayidir» deb ta’rif berishimiz maqsadga muvofiqdir. Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu – rezerv kapitali hisoblanadi. Rezerv kapitali ko‘pgina me’yoriy va qonuniy hujjatlarda hamda iqtisodiy adabiyotlarda turlicha ta’riflangan bo‘lib, uning o‘ziga xos jihatlarini belgilab bergan. Masalan, Respublikamiz boshqaruv tashkilotlari tomonidan belgi- langan me’yorlarga asosan: «Rezerv kapitali – bu korxona ustaviga asosan ajratma qilish mol-mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag‘lar (pul mablag‘laridan tashqari), o‘rtoqlik va aksionerlik jamiyatlar mulkini oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini olib borish uchun mo‘ljallangan» deb izohlangan. Keltirilgan izohga mazmunan yondashadigan bo‘lsak, uning tarkibiga kiruvchi bir qator ko‘rsatkichlar o‘z o‘rnida berilmagan. Masalan, mol-mulkning qayta baholanishi. Chunki ushbu ko‘rsatkichning ma’lum qismi, qo‘shilgan kapital zimmasiga birkitilgan bo‘lib, uning ikki schotda ko‘rsatilishi hisob tizimidagi kamchiligimiz hisoblanadi. M.Lapustin, P.Nikolskiylarning fikricha: «Rezerv kapitali – bu xo‘- jalik tavakkalchiligi va ko‘zda tutilmagan holatlarni moliyalashtirish maqsadida jamg‘arilgan pul ko‘rinishidagi mablag‘lar hisoblanib, u xu- susiy kapitalning bir bo‘lagi sifatida qaraladi. Amaliyotda bu jamg‘arma sug‘urta mablag‘i sifatida yoki tavakkalchilik rezervi, deb ham ataladi». Yuqorida keltirilgan ta’rifga nazar solsak, uning bir qadar maz- munga ega ekanligini guvohi bo‘lamiz. Chunki rezerv kapitali hisobot yilida erishilgan sof foyda hisobidan ma’lum bir maqsadlarni sug‘ur- talash uchun tashkil etilishi belgilab qo‘yilgan.
Shu nuqtayi nazardan, bizningcha: «Rezerv kapitali – bu ta’sis huj- jatlariga binoan hisobot davrida erishilgan sof foyda hisobidan, amaldagi qonunchilik asosida, tavakkalchilik va ko‘zda tutilmagan natijalar oldini olish, hamda xo‘jalikning oxirgi moliyalashtirish manbayi sifatida gav- dalanadigan mablag‘lar jamg‘armasining puldagi ifodasi» deb ta’riflash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yuoridagi fikr-mulohazalar shuni ko‘rsatmoqdaki, xo‘jalik yurituv- chi subyektlarning faoliyatida kapitallar (fondlar) va rezervlarning muhim o‘rni mavjud ekan. Chunki bu manbalar asosan, xo‘jalik subyektlarining o‘z manbalarini aks ettiruvchi jihatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda xo‘jalik subyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari qanchalik yuqori salmoqqa ega bo‘lsa, mazkur korxonalarning faoliyati shunchalik ijobiy baholanadi. Xususiy kapital hisobi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u korxonaning o‘z qudrati darajasining qay darajada ekanligini bildiradi. Bunday taraflarni e’tiborga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6- sessiyasida qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunda ham xususiy kapital hisobiga katta e’tibor berilgan. Uning 16- moddasiga ko‘ra moliyaviy hisobotlar tarkibida 5-shakl «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa hisobotlarga qo‘shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim. Xususiy kapital tahlilining vazifalari bo‘lib, quyidagilar hisob- lanadi:  xususiy kapitallardan samarali foydalanganlikka baho berish;  xususiy kapitalda mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni aniqlash;  uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va hokazolar. Xususiy kapital tahlilini olib borishda axborot manbayi bo‘lib, «Buxgalteriya balansi»ning passiv 1-bo‘limi va «Xususiy kapital to‘g‘- risida»gi hisobot shakllari kiradi. Bu hujjat shakllaridan foydalangan holda biz tahlil ishlarini olib boramiz. Mazkur mavzuning hisobi 12- «Jurnal orderi» da yuritilib, ushbu hujjat formasi ham manbalar sifatida ko‘rilishi mumkin. Jami bo‘naklangan (kiritilgan) kapital shakllanish manbalariga bog‘liq Shu nuqtayi nazardan, bizningcha: «Rezerv kapitali – bu ta’sis huj- jatlariga binoan hisobot davrida erishilgan sof foyda hisobidan, amaldagi qonunchilik asosida, tavakkalchilik va ko‘zda tutilmagan natijalar oldini olish, hamda xo‘jalikning oxirgi moliyalashtirish manbayi sifatida gav- dalanadigan mablag‘lar jamg‘armasining puldagi ifodasi» deb ta’riflash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yuoridagi fikr-mulohazalar shuni ko‘rsatmoqdaki, xo‘jalik yurituv- chi subyektlarning faoliyatida kapitallar (fondlar) va rezervlarning muhim o‘rni mavjud ekan. Chunki bu manbalar asosan, xo‘jalik subyektlarining o‘z manbalarini aks ettiruvchi jihatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda xo‘jalik subyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari qanchalik yuqori salmoqqa ega bo‘lsa, mazkur korxonalarning faoliyati shunchalik ijobiy baholanadi. Xususiy kapital hisobi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u korxonaning o‘z qudrati darajasining qay darajada ekanligini bildiradi. Bunday taraflarni e’tiborga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6- sessiyasida qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunda ham xususiy kapital hisobiga katta e’tibor berilgan. Uning 16- moddasiga ko‘ra moliyaviy hisobotlar tarkibida 5-shakl «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa hisobotlarga qo‘shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim. Xususiy kapital tahlilining vazifalari bo‘lib, quyidagilar hisob- lanadi:  xususiy kapitallardan samarali foydalanganlikka baho berish;  xususiy kapitalda mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni aniqlash;  uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va hokazolar. Xususiy kapital tahlilini olib borishda axborot manbayi bo‘lib, «Buxgalteriya balansi»ning passiv 1-bo‘limi va «Xususiy kapital to‘g‘- risida»gi hisobot shakllari kiradi. Bu hujjat shakllaridan foydalangan holda biz tahlil ishlarini olib boramiz. Mazkur mavzuning hisobi 12- «Jurnal orderi» da yuritilib, ushbu hujjat formasi ham manbalar sifatida ko‘rilishi mumkin. Jami bo‘naklangan (kiritilgan) kapital shakllanish manbalariga bog‘liq
ravishda ikki tarkibiy qism bilan ifodalanishi mumkin: o‘z va qarz mablag‘lari. Xususiy kapital (mablag‘lar) xo‘jalik subyektining aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi farqni o‘zida aks ettiradi. Balans passivi tarkibini tahlil qilish ushbu manbalarning turlari, tarkibi va o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi. 1-chizma. Balans passivi tarkibi Mulkdorlarning yoki ustav kapitali ko‘rinishidagi ishtirokchi- larning mablag‘lari, taqsimlanmagan foyda va o‘z mablag‘lari fondlari; qarz mablag‘lar, bank va boshqa investorlardan olingan ssuda va qarzlar; vaqtinchalik jalb qilingan mablag‘lar – kreditorlar resurslari o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalari hisoblanadi. ravishda ikki tarkibiy qism bilan ifodalanishi mumkin: o‘z va qarz mablag‘lari. Xususiy kapital (mablag‘lar) xo‘jalik subyektining aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi farqni o‘zida aks ettiradi. Balans passivi tarkibini tahlil qilish ushbu manbalarning turlari, tarkibi va o‘ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi. 1-chizma. Balans passivi tarkibi Mulkdorlarning yoki ustav kapitali ko‘rinishidagi ishtirokchi- larning mablag‘lari, taqsimlanmagan foyda va o‘z mablag‘lari fondlari; qarz mablag‘lar, bank va boshqa investorlardan olingan ssuda va qarzlar; vaqtinchalik jalb qilingan mablag‘lar – kreditorlar resurslari o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalari hisoblanadi.
2-chizma. Tashkilotning xususiy kapitali tarkibi. Foydalanish muddatiga ko‘ra kapital uzoq muddatli (permanent) va qisqa muddatli bo‘ladi. Mablag‘larning manbalari tarkibi, uning ijobiy yoki salbiy dinamikasi sabablari har bir tashkilotda turlicha bo‘lishi mumkin. Ularni tahlil qilish tashkilotning moliyaviy holatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususiy kapital tahlilini o‘tkazishda hal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar sirasiga quyidagilar kiritiladi:  o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalarini aniqlash va tashkilotning moliyaviy holatiga dinamikasi ta’sirini baholash;  xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligiga baho berish;  xususiy kapital tarkibi va tarkibini o‘rganish;  xususiy kapitalning o‘zgarishi sabablarini o‘rganish; 2-chizma. Tashkilotning xususiy kapitali tarkibi. Foydalanish muddatiga ko‘ra kapital uzoq muddatli (permanent) va qisqa muddatli bo‘ladi. Mablag‘larning manbalari tarkibi, uning ijobiy yoki salbiy dinamikasi sabablari har bir tashkilotda turlicha bo‘lishi mumkin. Ularni tahlil qilish tashkilotning moliyaviy holatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususiy kapital tahlilini o‘tkazishda hal qilinishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar sirasiga quyidagilar kiritiladi:  o‘z mablag‘larini shakllantirish manbalarini aniqlash va tashkilotning moliyaviy holatiga dinamikasi ta’sirini baholash;  xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligiga baho berish;  xususiy kapital tarkibi va tarkibini o‘rganish;  xususiy kapitalning o‘zgarishi sabablarini o‘rganish;
 xususiy kapitalni to‘ldirish zaxiralarini belgilash.  O‘z mablag‘larining shakllanish manbalari quyidagilar hisoblanadi:  ustav kapitali – ishtirokchilarning aksiyalari va ulushli badallarini sotishdan olingan mablag‘lar;  korxona tomonidan to‘plangan zaxiralar;  yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa badallari (maqsadli moliyalashtirish xayriya, xayriya badallari va boshqalar). Ustav kapitali tashkilotning ustav faoliyatini ta’minlash uchun mulkdorlar tomonidan taqdim etilgan mablag‘lar miqdorini o‘zida aks ettiradi:  davlat tashkiloti uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga davlat tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi;  mas’uliyati cheklangan jamiyat uchun – mulkdorlarning ulushlari miqdori;  aksiyadorlik jamiyati uchun – barcha turdagi aksiyalarning umumiy nominal qiymati;  ishlab chiqarish kooperativi uchun – faoliyat yuritish uchun ishtirokchilar tomonidan taqdim etilgan mulkning qiymat bahosi;  ijara tashkilot uchun – uning mulkdorlari ulushlari miqdori;  mustaqil balans ajratilgan boshqa shakldagi tashkilotlar uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga uning mulkdorlari tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi. Tashkilotni tashkil qilishda uning ustav kapitaliga ulushlar sifatida pul mablag‘lari, moddiy aktivlar namoyon bo‘ladi. Ustav kapitali mablag‘larni birlamchi investitsiyalashda shakllanadi. Uning miqdori tashkilotni ro‘yxatga olishda e’lon qilinadi, ustav kapitali miqdoriga ixtiyoriy tuzatish kiritishga (qo‘shimcha aksiyalar emissiyasi, aksiyalarning nominal qiymatini pasaytirish, qo‘shimcha ulush kiritish, yangi ishtirokchini qabul qilish, foydaning bir qismini qo‘shib olish va boshqalar) esa amaldagi qonunchilik va ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda, moliya organlaridan majburiy ro‘yxatga o‘tgan holda yo‘l  xususiy kapitalni to‘ldirish zaxiralarini belgilash.  O‘z mablag‘larining shakllanish manbalari quyidagilar hisoblanadi:  ustav kapitali – ishtirokchilarning aksiyalari va ulushli badallarini sotishdan olingan mablag‘lar;  korxona tomonidan to‘plangan zaxiralar;  yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa badallari (maqsadli moliyalashtirish xayriya, xayriya badallari va boshqalar). Ustav kapitali tashkilotning ustav faoliyatini ta’minlash uchun mulkdorlar tomonidan taqdim etilgan mablag‘lar miqdorini o‘zida aks ettiradi:  davlat tashkiloti uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga davlat tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi;  mas’uliyati cheklangan jamiyat uchun – mulkdorlarning ulushlari miqdori;  aksiyadorlik jamiyati uchun – barcha turdagi aksiyalarning umumiy nominal qiymati;  ishlab chiqarish kooperativi uchun – faoliyat yuritish uchun ishtirokchilar tomonidan taqdim etilgan mulkning qiymat bahosi;  ijara tashkilot uchun – uning mulkdorlari ulushlari miqdori;  mustaqil balans ajratilgan boshqa shakldagi tashkilotlar uchun – to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga uning mulkdorlari tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi. Tashkilotni tashkil qilishda uning ustav kapitaliga ulushlar sifatida pul mablag‘lari, moddiy aktivlar namoyon bo‘ladi. Ustav kapitali mablag‘larni birlamchi investitsiyalashda shakllanadi. Uning miqdori tashkilotni ro‘yxatga olishda e’lon qilinadi, ustav kapitali miqdoriga ixtiyoriy tuzatish kiritishga (qo‘shimcha aksiyalar emissiyasi, aksiyalarning nominal qiymatini pasaytirish, qo‘shimcha ulush kiritish, yangi ishtirokchini qabul qilish, foydaning bir qismini qo‘shib olish va boshqalar) esa amaldagi qonunchilik va ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda, moliya organlaridan majburiy ro‘yxatga o‘tgan holda yo‘l
qo‘yiladi. Ustav kapitalini shakllantirish mablag‘larning qo‘shimcha manbasi –emissiya daromadi yuzaga kelishi bilan birga kuzatilishi mumkin. Aksiyalarni birlamchi emissiya qilish jarayonida ular nominaldan yuqori narxda sotilgan holatda ushbu manba vujudga keladi. Ushbu summa olinganda ular qo‘shimcha kapital hisobiga yoziladi. Jamiyat faoliyat yuritishi jarayonida ustav kapitali o‘zgarishi mumkin. Foydaning o‘sishi yoki ta’sischilarning qo‘shimcha ulushlari hisobida u ortishi, foyda kamayganda esa – qisqarishi mumkin. Ustav kapitalini o‘zgaritirish faqatgina ko‘pchilikning oddiy ovozi bilan umumiy yig‘in qarori asosida amalga oshiriladi va qayta ro‘yxatdan o‘tkazishni talab qiladi. Ustav kapitalining ortishi boshlang‘ich e’lon qilingan miqdori to‘liq to‘langandan so‘nggina amalga oshirilishi mumkin. Bunda agar aksiyadorlik jamiyati moliya yili yakuni bo‘yicha zararga ega bo‘lsa, u holda navbatdagi emissiya hisobiga mablag‘larni jalb qila olmaydi. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini yangi aksiyalar chiqarish yo‘li bilan oshirishi mumkin. Umumiy yig‘in tomonidan oldingi emissiya natijalari, oldinroq chiqarilgan aksiyalarning haqiqatda sotilishi va sotilmaganlari qaytarilishini taqozo etuvchi ustav kapitaliga o‘zgartirishlar kiritilishi tasdiqlangandan keyingina qo‘shimcha aksiyalar chiqarish mumkin. Qo‘shimcha aksiyalar chiqarilganda aksiyadorlar ularni sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladi. Ustav kapitali aksiyalarning nominal qiymatini o‘zgartirish (denominatsiya) yo‘li bilan ham oshirilishi mumkin. Bu holatda aksiyadorlik jamiyati tomonidan chiqarilgan aksiyalar seriyalari va barcha toifalari, shuningdek, ustav kapitalini oshirish haqida qaror qabul qilingunga qadar chiqarilgan optsionlar va konvertirlanadigan obligatsiyalar bo‘yicha majburiyatlar ham teng nisbatda o‘zgartiriladi. Bundan tashqari, ustav kapitalini oshirish quyidagi hollarda sodir bo‘lishi mumkin: konvertirlanadigan obligatsiyalarni aksiyalarga ayirboshlash natijasida; sho‘ba jamiyatlarda bo‘lgan, shuningdek, zaxira fonddagi aksiyalarni qaytarish qo‘yiladi. Ustav kapitalini shakllantirish mablag‘larning qo‘shimcha manbasi –emissiya daromadi yuzaga kelishi bilan birga kuzatilishi mumkin. Aksiyalarni birlamchi emissiya qilish jarayonida ular nominaldan yuqori narxda sotilgan holatda ushbu manba vujudga keladi. Ushbu summa olinganda ular qo‘shimcha kapital hisobiga yoziladi. Jamiyat faoliyat yuritishi jarayonida ustav kapitali o‘zgarishi mumkin. Foydaning o‘sishi yoki ta’sischilarning qo‘shimcha ulushlari hisobida u ortishi, foyda kamayganda esa – qisqarishi mumkin. Ustav kapitalini o‘zgaritirish faqatgina ko‘pchilikning oddiy ovozi bilan umumiy yig‘in qarori asosida amalga oshiriladi va qayta ro‘yxatdan o‘tkazishni talab qiladi. Ustav kapitalining ortishi boshlang‘ich e’lon qilingan miqdori to‘liq to‘langandan so‘nggina amalga oshirilishi mumkin. Bunda agar aksiyadorlik jamiyati moliya yili yakuni bo‘yicha zararga ega bo‘lsa, u holda navbatdagi emissiya hisobiga mablag‘larni jalb qila olmaydi. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini yangi aksiyalar chiqarish yo‘li bilan oshirishi mumkin. Umumiy yig‘in tomonidan oldingi emissiya natijalari, oldinroq chiqarilgan aksiyalarning haqiqatda sotilishi va sotilmaganlari qaytarilishini taqozo etuvchi ustav kapitaliga o‘zgartirishlar kiritilishi tasdiqlangandan keyingina qo‘shimcha aksiyalar chiqarish mumkin. Qo‘shimcha aksiyalar chiqarilganda aksiyadorlar ularni sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladi. Ustav kapitali aksiyalarning nominal qiymatini o‘zgartirish (denominatsiya) yo‘li bilan ham oshirilishi mumkin. Bu holatda aksiyadorlik jamiyati tomonidan chiqarilgan aksiyalar seriyalari va barcha toifalari, shuningdek, ustav kapitalini oshirish haqida qaror qabul qilingunga qadar chiqarilgan optsionlar va konvertirlanadigan obligatsiyalar bo‘yicha majburiyatlar ham teng nisbatda o‘zgartiriladi. Bundan tashqari, ustav kapitalini oshirish quyidagi hollarda sodir bo‘lishi mumkin: konvertirlanadigan obligatsiyalarni aksiyalarga ayirboshlash natijasida; sho‘ba jamiyatlarda bo‘lgan, shuningdek, zaxira fonddagi aksiyalarni qaytarish
natijasida; qo‘shimcha aksiyalar chiqarish yo‘li bilan yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yordamida asosiy vositalarni qayta baholash oqibatida. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining kamayishi aksiyalarning nominal qiymati pasayishi yoki ularning bir qismini qaytarish natijasida sodir bo‘ladi. Bunda faqatgina aksiyadorlik jamiyati balansida bo‘lgan, jumladan shu maqsadda aksiyadorlardan sotib olingan aksiyalar qaytarilishi mumkin. Ustav kapitali xususiy aksiyalarni pul to‘lab qaytarib olish, shuningdek, aksiyadorlarni chetlatish va ularga badallarni qaytarish yordamida, obuna miqdorini aksiyalarning haqiqatda to‘langan qiymatigacha qisqartirish yo‘li bilan kamaytirilishi mumkin. Aksiyalar sho‘ba jamiyatlarga o‘tkazilganda, shuningdek, aksiyalarning bir qismi zaxira fondga yo‘naltirilganda ham ustav kapitali kamayadi. Foyda – zaxira kapitali (fondi) ni shakllantirishning asosiy manbayi bo‘lib, ko‘zda tutilmagan yo‘qotish va ehtimoliy zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan, ya’ni bu fond o‘z tabiatiga ko‘ra sug‘urta hisoblanadi. Zaxira fondini shakllantirish tartibi shu turdagi korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar, shuningdek, uning ta’sis hujjatlari asosida belgilanadi. Tashkilotning mablag‘lar manbayi sifatida qo‘shimcha kapital, odatda, asosiy vositalar va boshqa moddiy qimmatliklarni qayta baholash natijasida hosil bo‘ladi. Undan iste’mol maqsadlarida foydalanish me’yoriy hujjatlarga ko‘ra taqiqlanadi. Investitsiyalangan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati, shuningdek, qo‘shimcha to‘langan kapital (aksiyalarning nominaldan yuqori qiymati) ni o‘z ichiga oladi. Bunga odatda beg‘araz olingan qimmatliklar ham kiritiladi. To‘plangan kapital sof foyda taqsimlanishi natijasida yuzaga keluvchilar sifatida namoyon bo‘ladi (zaxira kapital, jamg‘arma fondi, taqsimlanmagan foyda, boshqa o‘xshash moddalar). Moliyaviy tahlil uchun xususiy kapital miqdorini asoslash jiddiy masala hisoblanadi, chunki uni aniqlash borasida turli yondashuvlar kapital rentabelligi va natijasida; qo‘shimcha aksiyalar chiqarish yo‘li bilan yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yordamida asosiy vositalarni qayta baholash oqibatida. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining kamayishi aksiyalarning nominal qiymati pasayishi yoki ularning bir qismini qaytarish natijasida sodir bo‘ladi. Bunda faqatgina aksiyadorlik jamiyati balansida bo‘lgan, jumladan shu maqsadda aksiyadorlardan sotib olingan aksiyalar qaytarilishi mumkin. Ustav kapitali xususiy aksiyalarni pul to‘lab qaytarib olish, shuningdek, aksiyadorlarni chetlatish va ularga badallarni qaytarish yordamida, obuna miqdorini aksiyalarning haqiqatda to‘langan qiymatigacha qisqartirish yo‘li bilan kamaytirilishi mumkin. Aksiyalar sho‘ba jamiyatlarga o‘tkazilganda, shuningdek, aksiyalarning bir qismi zaxira fondga yo‘naltirilganda ham ustav kapitali kamayadi. Foyda – zaxira kapitali (fondi) ni shakllantirishning asosiy manbayi bo‘lib, ko‘zda tutilmagan yo‘qotish va ehtimoliy zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan, ya’ni bu fond o‘z tabiatiga ko‘ra sug‘urta hisoblanadi. Zaxira fondini shakllantirish tartibi shu turdagi korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar, shuningdek, uning ta’sis hujjatlari asosida belgilanadi. Tashkilotning mablag‘lar manbayi sifatida qo‘shimcha kapital, odatda, asosiy vositalar va boshqa moddiy qimmatliklarni qayta baholash natijasida hosil bo‘ladi. Undan iste’mol maqsadlarida foydalanish me’yoriy hujjatlarga ko‘ra taqiqlanadi. Investitsiyalangan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati, shuningdek, qo‘shimcha to‘langan kapital (aksiyalarning nominaldan yuqori qiymati) ni o‘z ichiga oladi. Bunga odatda beg‘araz olingan qimmatliklar ham kiritiladi. To‘plangan kapital sof foyda taqsimlanishi natijasida yuzaga keluvchilar sifatida namoyon bo‘ladi (zaxira kapital, jamg‘arma fondi, taqsimlanmagan foyda, boshqa o‘xshash moddalar). Moliyaviy tahlil uchun xususiy kapital miqdorini asoslash jiddiy masala hisoblanadi, chunki uni aniqlash borasida turli yondashuvlar kapital rentabelligi va
tarkibini turlicha baholashga, o‘z navbatida, korxonaning moliyaviy holati turlicha talqin qilinishiga olib keladi. Bo‘naklangan kapitalning ikkinchi qismi – qarz mablag‘larining farqli xususiyati shundaki, korxonalar ularni pul mablag‘larini kelgusida qaytarish yoki berilgan mulk qiymatini to‘lash va odatda, berilgan mulkdan vaqtincha foydalanganlik uchun foizlar to‘lash sharti bilan boshqa tashkilotlardan yoki tashqi jismoniy shaxslardan oladi. Xususiy kapital jalb qilishning soddaligi, yanada barqaror moliyaviy holatni va bankrotlik riski pasayishini ta’minlashi bilan tavsiflanadi. Unga zarurat korxonaning o‘zini-o‘zi moliyalashtirish talablari bilan shartlangan. U mustaqillik va qaram bo‘lmaslik asosi sanaladi. Xususiy kapitalga xos xususiyat shundan iboratki, u uzoq muddatga investitsiya qilinadi va eng katta riskka ega bo‘ladi. Kapitalning umumiy miqdorida uning ulushi qancha ko‘p bo‘lsa va qarz mablag‘lari ulushi qancha kam bo‘lsa, kreditorlarni zararlardan himoyalash ham shuncha mustahkam yo‘lga qo‘yilgan, o‘z navbatida, yo‘qotish riski juda kam bo‘ladi. Biroq xususiy kapital miqdoran chegaralangan. Bundan tashqari, korxona faoliyatini mablag‘larning faqatgina o‘z manbalari hisobiga moliyalashtirish uning uchun har doim ham foydali bo‘lmaydi. Buni ishlab chiqarish mavsumiy tusga ega bo‘lgan hollarda ayniqsa yaqqol kuzatish mumkin. Bunda ayrim davrlarda bankdagi hisobda ulkan mablag‘lar to‘planib qoladi, boshqa davrlarda esa ular yetishmaydi. Shuni ham nazarda tutish joizki, agar moliyaviy resurslar narxi yuqori bo‘lmasa, korxona esa kiritilgan kapitaldan kredit resurslar uchun to‘lanadiganga nisbatan yuqoriroq darajada qaytimni ta’minlay olsa, u holda qarz mablag‘ jalb qilarkan, o‘z bozor pozitsiyasini kuchaytirishi va o‘z (aksiyadorlik) kapitali rentabelligini oshirishi mumkin. Moliyaviy manbalar tarkibi va tarkibi tahlili ularning dinamikasi va ichki tarkibini baholashdan boshlanadi. Bunda uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar hamda qarzlar, kreditorlik qarzi, jumladan buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo‘naklar, dividendlar bo‘yicha to‘lovlar, boshqa qisqa muddatli passivlar kabi passivlar ko‘rib chiqilgan holda qarz mablag‘lar manbalari harakatini tahlil qilishga tarkibini turlicha baholashga, o‘z navbatida, korxonaning moliyaviy holati turlicha talqin qilinishiga olib keladi. Bo‘naklangan kapitalning ikkinchi qismi – qarz mablag‘larining farqli xususiyati shundaki, korxonalar ularni pul mablag‘larini kelgusida qaytarish yoki berilgan mulk qiymatini to‘lash va odatda, berilgan mulkdan vaqtincha foydalanganlik uchun foizlar to‘lash sharti bilan boshqa tashkilotlardan yoki tashqi jismoniy shaxslardan oladi. Xususiy kapital jalb qilishning soddaligi, yanada barqaror moliyaviy holatni va bankrotlik riski pasayishini ta’minlashi bilan tavsiflanadi. Unga zarurat korxonaning o‘zini-o‘zi moliyalashtirish talablari bilan shartlangan. U mustaqillik va qaram bo‘lmaslik asosi sanaladi. Xususiy kapitalga xos xususiyat shundan iboratki, u uzoq muddatga investitsiya qilinadi va eng katta riskka ega bo‘ladi. Kapitalning umumiy miqdorida uning ulushi qancha ko‘p bo‘lsa va qarz mablag‘lari ulushi qancha kam bo‘lsa, kreditorlarni zararlardan himoyalash ham shuncha mustahkam yo‘lga qo‘yilgan, o‘z navbatida, yo‘qotish riski juda kam bo‘ladi. Biroq xususiy kapital miqdoran chegaralangan. Bundan tashqari, korxona faoliyatini mablag‘larning faqatgina o‘z manbalari hisobiga moliyalashtirish uning uchun har doim ham foydali bo‘lmaydi. Buni ishlab chiqarish mavsumiy tusga ega bo‘lgan hollarda ayniqsa yaqqol kuzatish mumkin. Bunda ayrim davrlarda bankdagi hisobda ulkan mablag‘lar to‘planib qoladi, boshqa davrlarda esa ular yetishmaydi. Shuni ham nazarda tutish joizki, agar moliyaviy resurslar narxi yuqori bo‘lmasa, korxona esa kiritilgan kapitaldan kredit resurslar uchun to‘lanadiganga nisbatan yuqoriroq darajada qaytimni ta’minlay olsa, u holda qarz mablag‘ jalb qilarkan, o‘z bozor pozitsiyasini kuchaytirishi va o‘z (aksiyadorlik) kapitali rentabelligini oshirishi mumkin. Moliyaviy manbalar tarkibi va tarkibi tahlili ularning dinamikasi va ichki tarkibini baholashdan boshlanadi. Bunda uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar hamda qarzlar, kreditorlik qarzi, jumladan buyurtmachi va xaridorlardan olingan bo‘naklar, dividendlar bo‘yicha to‘lovlar, boshqa qisqa muddatli passivlar kabi passivlar ko‘rib chiqilgan holda qarz mablag‘lar manbalari harakatini tahlil qilishga
alohida e’tibor qaratiladi. Muddatida qaytarilmagan bank kreditlari va qarzlari ulushi va hajmining o‘zgarish tendensiyalari aniqlanadi. Ularning mutlaq miqdori va ulushi ortishi tashkilotda jiddiy moliyaviy qiyinchiliklar mavjudligidan darak beradi. Keyin esa balans aktivi va passivining tuzilmaviy dinamikasi vektorlarini taqqoslash, o‘z va qarz manbalar nisbatiga, o‘z navbatida, tashkilotning moliyaviy barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillarni baholash amalga oshiriladi. Korxona faoliyatining tashqi va ichki shart-sharoitlari bilan shartlangan eng muhim omillar qatoriga, odatda, quyidagilar kiritiladi:  kredit uchun foiz stavkalari va dividendlar stavkalari miqdorlari farqi. Agar kredit uchun foiz stavkalari dividend stavkalaridan kam bo‘lsa, u holda qarz mablag‘lar ulushini oshirish talab qilinadi. O‘z mablag‘lari ulushini dividend stavkasi kredit uchun foiz stavkasidan ortq bo‘lganda oshirish maqsadga muvofiq;  Korxona faoliyati torayishi yoki kengayishi, shunga bog‘liq ravishda zaruriy tovar-moddiy zaxiralarni hosil qilish uchun qarz mablag‘lar jalb qilishga ehtiyoj ortadi yoki kamayadi;  Ortiqcha yoki kam foydalaniladigan eski uskunalar, materiallar, tayyor mahsulot, sotish uchun tovarlar to‘planishi, mablag‘larni shubhali debitorlik qarzlari vujudga kelishiga jalb qilish, bular ham qo‘shimcha qarz mablag‘lari jalb qilinishiga olib keladi;  faktoring operatsiyalardan foydalanish (debitorlarning qarzlarini bankka sotish). 1-jadval Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili Ko‘rsatkichlar Mablag‘lar mavjudligi, ming so‘m Mablag‘lar tarkibi, % boshi uchun oxiri uchun o‘zgarish boshi uchun oxiri uchun o‘zga- rish Ustav kapitali 1935,1 2218,5 +283,4 52,2 47,1 -5,1 alohida e’tibor qaratiladi. Muddatida qaytarilmagan bank kreditlari va qarzlari ulushi va hajmining o‘zgarish tendensiyalari aniqlanadi. Ularning mutlaq miqdori va ulushi ortishi tashkilotda jiddiy moliyaviy qiyinchiliklar mavjudligidan darak beradi. Keyin esa balans aktivi va passivining tuzilmaviy dinamikasi vektorlarini taqqoslash, o‘z va qarz manbalar nisbatiga, o‘z navbatida, tashkilotning moliyaviy barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillarni baholash amalga oshiriladi. Korxona faoliyatining tashqi va ichki shart-sharoitlari bilan shartlangan eng muhim omillar qatoriga, odatda, quyidagilar kiritiladi:  kredit uchun foiz stavkalari va dividendlar stavkalari miqdorlari farqi. Agar kredit uchun foiz stavkalari dividend stavkalaridan kam bo‘lsa, u holda qarz mablag‘lar ulushini oshirish talab qilinadi. O‘z mablag‘lari ulushini dividend stavkasi kredit uchun foiz stavkasidan ortq bo‘lganda oshirish maqsadga muvofiq;  Korxona faoliyati torayishi yoki kengayishi, shunga bog‘liq ravishda zaruriy tovar-moddiy zaxiralarni hosil qilish uchun qarz mablag‘lar jalb qilishga ehtiyoj ortadi yoki kamayadi;  Ortiqcha yoki kam foydalaniladigan eski uskunalar, materiallar, tayyor mahsulot, sotish uchun tovarlar to‘planishi, mablag‘larni shubhali debitorlik qarzlari vujudga kelishiga jalb qilish, bular ham qo‘shimcha qarz mablag‘lari jalb qilinishiga olib keladi;  faktoring operatsiyalardan foydalanish (debitorlarning qarzlarini bankka sotish). 1-jadval Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili Ko‘rsatkichlar Mablag‘lar mavjudligi, ming so‘m Mablag‘lar tarkibi, % boshi uchun oxiri uchun o‘zgarish boshi uchun oxiri uchun o‘zga- rish Ustav kapitali 1935,1 2218,5 +283,4 52,2 47,1 -5,1
Qo‘shimcha kapital 79,9 63,5 -16,4 2,2 1,3 -0,9 Zaxira kapital 1018,4 1336,8 +318,4 27,5 28,5 +1,0 Taqsimlanmagan foyda 219,6 145,4 -74,2 6,0 3,0 -3,0 Maqsadli tushumlar 309,9 907,4 +597,5 8,3 19,3 +11,0 Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 33,7 -103,9 3,8 0,8 -3,0 Jami 3700,5 4705,3 +1004,8 100 100 - Tahlil qilinayotgan korxonaning ma’lumotlari o‘z kapitali miqdori va tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi: kapitalning boshqa manbalari kamaygan holda zaxira kapitali va maqsadli tushumlar ulushi hamda miqdori sezilarli darajada ortgan. Hisobot yili uchun xususiy kapitalning umumiy miqdori 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% ga oshgan. Xususiy kapitalning o‘zgarish omillarini «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» nomli 5-hisobot shakli ma’lumotlari, shuningdek, ustav, qo‘shilgan va zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar fondi va pirovard xarajat hamda to‘lovlar uchun zaxiralar harakatini aks ettiruvchi analitik buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha aniqlash qiyin emas. Qo‘shimcha kapital 79,9 63,5 -16,4 2,2 1,3 -0,9 Zaxira kapital 1018,4 1336,8 +318,4 27,5 28,5 +1,0 Taqsimlanmagan foyda 219,6 145,4 -74,2 6,0 3,0 -3,0 Maqsadli tushumlar 309,9 907,4 +597,5 8,3 19,3 +11,0 Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 33,7 -103,9 3,8 0,8 -3,0 Jami 3700,5 4705,3 +1004,8 100 100 - Tahlil qilinayotgan korxonaning ma’lumotlari o‘z kapitali miqdori va tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi: kapitalning boshqa manbalari kamaygan holda zaxira kapitali va maqsadli tushumlar ulushi hamda miqdori sezilarli darajada ortgan. Hisobot yili uchun xususiy kapitalning umumiy miqdori 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% ga oshgan. Xususiy kapitalning o‘zgarish omillarini «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» nomli 5-hisobot shakli ma’lumotlari, shuningdek, ustav, qo‘shilgan va zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar fondi va pirovard xarajat hamda to‘lovlar uchun zaxiralar harakatini aks ettiruvchi analitik buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha aniqlash qiyin emas.
2-jadval Fondlar va boshqa mablag‘lar harakati tahlili ming so‘m Ko‘rsatkichlar Yil boshi uchun Yil davomida kelib tushdi Hisobot yilida sarflandi Yil oxiridagi qoldiq Ustav kapitali 1935,1 283,4 - 2218,5 Qo‘shimcha kapital 79,9 - 16,4 63,5 Zaxira kapital 1018,4 318,4 - 1336,8 Taqsimlanmagan foyda: O‘tgan yil uchun 219,6 - 219,6 Hisobot yili uchun - 145,4 - 145,4 Maqsadli tushumlar 309,9 597,5 - 907,4 Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 0,1 104 33,7 Jami 3700,5 1344,8 340 4705,3 Korxonaning xususiy kapitali yil boshidagi 3700,5 ming so‘mdan yil oxirida 4705,3 ming so‘mgacha oshdi, ya’ni 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% o‘sish kuzatildi. Jami tushum qilingan mablag‘lar 1344,8 ming so‘mni, sarf 340 ming so‘mni tashkil qildi. Faoliyatning ixtiyoriy sohasidagi biznes pul mablag‘larining muayyan miqdori mavjud bo‘lishini taqozo etib, ularning hisobiga resurslarning zaruriy miqdori xarid qilinadi, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish tashkil qilinadi. Bunda kapital aylanuvchanligini tezlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga foyda miqdori oshiriladi. Agar ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish zarar keltirsa, u holda mablag‘lar 2-jadval Fondlar va boshqa mablag‘lar harakati tahlili ming so‘m Ko‘rsatkichlar Yil boshi uchun Yil davomida kelib tushdi Hisobot yilida sarflandi Yil oxiridagi qoldiq Ustav kapitali 1935,1 283,4 - 2218,5 Qo‘shimcha kapital 79,9 - 16,4 63,5 Zaxira kapital 1018,4 318,4 - 1336,8 Taqsimlanmagan foyda: O‘tgan yil uchun 219,6 - 219,6 Hisobot yili uchun - 145,4 - 145,4 Maqsadli tushumlar 309,9 597,5 - 907,4 Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari 137,6 0,1 104 33,7 Jami 3700,5 1344,8 340 4705,3 Korxonaning xususiy kapitali yil boshidagi 3700,5 ming so‘mdan yil oxirida 4705,3 ming so‘mgacha oshdi, ya’ni 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% o‘sish kuzatildi. Jami tushum qilingan mablag‘lar 1344,8 ming so‘mni, sarf 340 ming so‘mni tashkil qildi. Faoliyatning ixtiyoriy sohasidagi biznes pul mablag‘larining muayyan miqdori mavjud bo‘lishini taqozo etib, ularning hisobiga resurslarning zaruriy miqdori xarid qilinadi, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish tashkil qilinadi. Bunda kapital aylanuvchanligini tezlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga foyda miqdori oshiriladi. Agar ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish zarar keltirsa, u holda mablag‘lar
aylanuvchanligining tezlashishi moliyaviy natijalar yomonlashishi va kapitalni “eb qo‘yish”ga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida nafaqat kapital harakatini tezlashtirishga, balki undan maksimal qaytimga ham intilish lozim. Bu 1 so‘m kapitalga foyda miqdori ortishi bilan ifodalanadi. Kapital daromadliligini oshirishga barcha resurslardan oqilona va tejamli foydalanish, ularni ortiqcha sarflashga, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik orqali erishiladi. Natijada kapital umumiy summada, ya’ni foyda bilan o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi. Shunday qilib, kapitaldan foydalanish samaradorligi uning daro- madliligi (rentabelligi) – foyda miqdorining tadqiq etilayotgan davr uchun kapitalning o‘rtacha miqdoriga nisbati bilan tavsiflanadi. Tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichni hisoblash modelini keltiramiz Bu yerda Rxк - xususiy kapital rentabelligi; F – davr uchun foyda miqdori; KM – davr uchun o‘z kapitalning o‘rtacha miqdori. Omilli tahlil uchun formulaga sotishdan tushum ko‘rsatkichini kiritamiz (T): Bu yerda, T/KM – xususiy kapital qaytimi koeffitsiyenti; F/T – sotish rentabelligi koeffitsiyenti. O‘zgartirishlar natijasida ikki omilli multiplikativ model hosil bo‘ldi. O‘z navbatida, tahlil uchun zanjirli o‘rin almashtirish usulini qo‘llash mumkin. Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi aylanuvchanligining tezlashishi moliyaviy natijalar yomonlashishi va kapitalni “eb qo‘yish”ga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida nafaqat kapital harakatini tezlashtirishga, balki undan maksimal qaytimga ham intilish lozim. Bu 1 so‘m kapitalga foyda miqdori ortishi bilan ifodalanadi. Kapital daromadliligini oshirishga barcha resurslardan oqilona va tejamli foydalanish, ularni ortiqcha sarflashga, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik orqali erishiladi. Natijada kapital umumiy summada, ya’ni foyda bilan o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi. Shunday qilib, kapitaldan foydalanish samaradorligi uning daro- madliligi (rentabelligi) – foyda miqdorining tadqiq etilayotgan davr uchun kapitalning o‘rtacha miqdoriga nisbati bilan tavsiflanadi. Tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichni hisoblash modelini keltiramiz Bu yerda Rxк - xususiy kapital rentabelligi; F – davr uchun foyda miqdori; KM – davr uchun o‘z kapitalning o‘rtacha miqdori. Omilli tahlil uchun formulaga sotishdan tushum ko‘rsatkichini kiritamiz (T): Bu yerda, T/KM – xususiy kapital qaytimi koeffitsiyenti; F/T – sotish rentabelligi koeffitsiyenti. O‘zgartirishlar natijasida ikki omilli multiplikativ model hosil bo‘ldi. O‘z navbatida, tahlil uchun zanjirli o‘rin almashtirish usulini qo‘llash mumkin. Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi
Qilingan o‘zgarishga ikkala asosiy omil ta’sirini hisoblaymiz: 1) xususiy kapital qaytimi koeffitsiyentining o‘zgarishi: 2) sotish rentabelligi koeffitsiyentining o‘zgarishi: Metodika tahlilni chuqurlashtirish imkoniyatini taqozo etadi. Birinchi omil ta’sirini xususiy kapital tarkibiy qismlari bo‘yicha (ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar), ikkinchisini esa buxgalteriya foydasining tarkibi bo‘yicha detallash- tirish mumkin. Qilingan o‘zgarishga ikkala asosiy omil ta’sirini hisoblaymiz: 1) xususiy kapital qaytimi koeffitsiyentining o‘zgarishi: 2) sotish rentabelligi koeffitsiyentining o‘zgarishi: Metodika tahlilni chuqurlashtirish imkoniyatini taqozo etadi. Birinchi omil ta’sirini xususiy kapital tarkibiy qismlari bo‘yicha (ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar), ikkinchisini esa buxgalteriya foydasining tarkibi bo‘yicha detallash- tirish mumkin.
Ko‘plab iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy tahlilning vertikal, gori- zontal, moliyaviy koeffitsiyentlarini aniqlash, trend to‘g‘risida fikrlar yuritilgan bo‘lib, ammo xususiy kapital tahlili bo‘yicha ma’lumotlar bugungi kunda yetarli darajada emas. Xususiy kapital tahlilini olib borishda asosiy axborot manbayi bo‘lib, moliyaviy hisobot shakllari, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (1- shakl), «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» (5-shakl) olinadi. Yuqoridagi hisobot shakllarida jumladan, «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot»da bir qancha noaniqliklar mavjud bo‘lib, bularga 080-satrdan keyingi ma’lumotlarni olish mumkin. Mazkur satrlarda aksi- yalar to‘g‘risida ma’lumotlar jamlanishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ularda deyarli barcha (oxirgi ustundan tashqari) ustun va qatorlar to‘ldiril- maslikni taqozo etadi. Ushbu holatni atroflicha o‘rgangan holda, bu kamchiliklarni hal etish yo‘llarini topish lozim. Chunki moliyaviy hisobotning bu ko‘rinishda bo‘lishi xalqaro hisob tizimi standartlari talablariga mos kelmaydi. Shu nuqtayi nazardan, bir qancha rivojlangan va MDH mamlakat- larining «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» shakllariga e’tibor bera- digan bo‘lsak, ularda aksiyalarning chiqarilishidan kelgan kapital, rezerv kapital, qo‘shilgan kapital va taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kabi ko‘rsatkichlar o‘z aksini topgan (masalan, Rossiya Federatsiyasi, Amerika Qo‘shma Shtatlari va h.k). Ushbu ma’lumotlar buxgal- teriya balanslarida (1-shakl) ham o‘zgarishsiz aks ettirilgan. Lekin, bizning moliyaviy hisobot shaklida (1-shakl) o‘z mablag‘lar manbayi sifatida xususiy kapital ko‘rsatkichlaridan tashqari, maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to‘lovlar uchun rezervlar kabi ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lib, ularning harakatini aks ettiruvchi axborot manbayi belgilanmagan. Bu holni xususiy kapital ko‘rsatkichlarining nazariy va amaliy jihatdan umumlashtirilmaganligi, tarmoq xususiyatlariga asosan xususiy kapital hisobi va tahlili to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi kabi izohlashimiz mumkin. Korxonaning xususiy kapital holatini tahlil qilishda koeffitsiyentlar usuli eng ko‘p qo‘llanilib, ushbu usul asosida tahlilning olib borilishi rivojlangan mamlakatlar Ko‘plab iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy tahlilning vertikal, gori- zontal, moliyaviy koeffitsiyentlarini aniqlash, trend to‘g‘risida fikrlar yuritilgan bo‘lib, ammo xususiy kapital tahlili bo‘yicha ma’lumotlar bugungi kunda yetarli darajada emas. Xususiy kapital tahlilini olib borishda asosiy axborot manbayi bo‘lib, moliyaviy hisobot shakllari, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (1- shakl), «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» (5-shakl) olinadi. Yuqoridagi hisobot shakllarida jumladan, «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot»da bir qancha noaniqliklar mavjud bo‘lib, bularga 080-satrdan keyingi ma’lumotlarni olish mumkin. Mazkur satrlarda aksi- yalar to‘g‘risida ma’lumotlar jamlanishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ularda deyarli barcha (oxirgi ustundan tashqari) ustun va qatorlar to‘ldiril- maslikni taqozo etadi. Ushbu holatni atroflicha o‘rgangan holda, bu kamchiliklarni hal etish yo‘llarini topish lozim. Chunki moliyaviy hisobotning bu ko‘rinishda bo‘lishi xalqaro hisob tizimi standartlari talablariga mos kelmaydi. Shu nuqtayi nazardan, bir qancha rivojlangan va MDH mamlakat- larining «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» shakllariga e’tibor bera- digan bo‘lsak, ularda aksiyalarning chiqarilishidan kelgan kapital, rezerv kapital, qo‘shilgan kapital va taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kabi ko‘rsatkichlar o‘z aksini topgan (masalan, Rossiya Federatsiyasi, Amerika Qo‘shma Shtatlari va h.k). Ushbu ma’lumotlar buxgal- teriya balanslarida (1-shakl) ham o‘zgarishsiz aks ettirilgan. Lekin, bizning moliyaviy hisobot shaklida (1-shakl) o‘z mablag‘lar manbayi sifatida xususiy kapital ko‘rsatkichlaridan tashqari, maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to‘lovlar uchun rezervlar kabi ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lib, ularning harakatini aks ettiruvchi axborot manbayi belgilanmagan. Bu holni xususiy kapital ko‘rsatkichlarining nazariy va amaliy jihatdan umumlashtirilmaganligi, tarmoq xususiyatlariga asosan xususiy kapital hisobi va tahlili to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi kabi izohlashimiz mumkin. Korxonaning xususiy kapital holatini tahlil qilishda koeffitsiyentlar usuli eng ko‘p qo‘llanilib, ushbu usul asosida tahlilning olib borilishi rivojlangan mamlakatlar
amaliyotida keng tarqalgan. Jumladan, Belorus iqtisodchilaridan biri G.Savitskayaning fikricha: «Kapitaldan samarali foydalanishni uchta asosiy ko‘rsatkichlar orqali baholash mumkin, ular: - jami mablag‘lar manbayining rentabelligi; - kreditorlar kapitalining daromadliligi; - xususiy kapital rentabelligi». Savitskaya G. V. tomonidan berilgan fikrlar xususiy kapital tahlilini qisman ochib beradi. Xususiy kapital tahlilini unga ta’sir etuvchi omil- larning uzviy bog‘liqligi asosida o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shu sababdan xususiy kapital rentabelligi (foydaliligi) ni, uning natijaviyligi va daromadliligi asosida o‘rganib, xususiy kapitalning shakllanishida muhim o‘rin tutgan omillarning ijobiy hamda salbiy oqi- batlari yuzasidan asosli qarorlar qabul qilishni yo‘lga qo‘yish maqsadga mufofiqdir. Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik turlarining shakllanishi, xususiy kapital bahosini o‘rganishni talab etadi. Lekin shunga qaramas- dan respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarda xususiy kapitalning bahosi yetarlicha o‘rganilmagan. Bundan tashqari bir qancha adabiyotlarda korxona aksiyalari qiymati va daromadliligini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar keltirilgan bo‘lib, ushbu ko‘rsatkichlar tahlili yordamida korxona nufuzi va xususiy kapitaliga atroflicha baho berish mumkin. Jumladan: 1. Bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda (Fa): Bu ko‘rsatkich muomaladagi bir oddiy aksiyaga qancha sof foyda to‘g‘ri kelishini bildiradi. 2. Bir aksiyaning balans qiymati (BQa): amaliyotida keng tarqalgan. Jumladan, Belorus iqtisodchilaridan biri G.Savitskayaning fikricha: «Kapitaldan samarali foydalanishni uchta asosiy ko‘rsatkichlar orqali baholash mumkin, ular: - jami mablag‘lar manbayining rentabelligi; - kreditorlar kapitalining daromadliligi; - xususiy kapital rentabelligi». Savitskaya G. V. tomonidan berilgan fikrlar xususiy kapital tahlilini qisman ochib beradi. Xususiy kapital tahlilini unga ta’sir etuvchi omil- larning uzviy bog‘liqligi asosida o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shu sababdan xususiy kapital rentabelligi (foydaliligi) ni, uning natijaviyligi va daromadliligi asosida o‘rganib, xususiy kapitalning shakllanishida muhim o‘rin tutgan omillarning ijobiy hamda salbiy oqi- batlari yuzasidan asosli qarorlar qabul qilishni yo‘lga qo‘yish maqsadga mufofiqdir. Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik turlarining shakllanishi, xususiy kapital bahosini o‘rganishni talab etadi. Lekin shunga qaramas- dan respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarda xususiy kapitalning bahosi yetarlicha o‘rganilmagan. Bundan tashqari bir qancha adabiyotlarda korxona aksiyalari qiymati va daromadliligini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar keltirilgan bo‘lib, ushbu ko‘rsatkichlar tahlili yordamida korxona nufuzi va xususiy kapitaliga atroflicha baho berish mumkin. Jumladan: 1. Bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda (Fa): Bu ko‘rsatkich muomaladagi bir oddiy aksiyaga qancha sof foyda to‘g‘ri kelishini bildiradi. 2. Bir aksiyaning balans qiymati (BQa):
AKq - Aksiyadorlik kapitalining qiymati IAq - Imtiyozli aksiyalar qiymati ASm - Muomaladagi oddiy aksiyalar soni Bu ko‘rsatkich bir aksiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga ko‘ra bir oddiy aksiyaga to‘g‘ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini ko‘rsatadi. 3. Dividend daromad yoki dividend normasi (Dd): 4. To‘lanadigan dividendlar ulushi (Utd): Bu ko‘rsatkich tahlil qilinganda shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ushbu ko‘rsatkich 1 dan ortiq bo‘lmasa birmuncha ijobiy holat deb baholash mumkin, ya’ni korxona dividend to‘lash uchun yetarli darajada foyda olganligidan dalolatdir. Aksincha, bu ko‘rsatkich 1 dan oshib ketsa, korxona dividend to‘lash maqsadida rezerv kapitalidan foydalan- ganligini anglatadi. Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko‘rsatkichlar hi- sobiga o‘zgarib boradi. Har bir tarkibning o‘zgarishi ham o‘z mazmu- niga ko‘ra ma’lum ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi orqali amalga oshadi. Ustav kapitali. Xususiy (hissador) kapitalining qiymati qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o‘zgarishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar «Xususiy kapital to‘grisida hisobot» ning 020; 030 va 060- satrlarida o‘z aksini topadi. Qo‘shilgan kapital quyidagi hollarda o‘zgarishi mumkin: AKq - Aksiyadorlik kapitalining qiymati IAq - Imtiyozli aksiyalar qiymati ASm - Muomaladagi oddiy aksiyalar soni Bu ko‘rsatkich bir aksiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga ko‘ra bir oddiy aksiyaga to‘g‘ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini ko‘rsatadi. 3. Dividend daromad yoki dividend normasi (Dd): 4. To‘lanadigan dividendlar ulushi (Utd): Bu ko‘rsatkich tahlil qilinganda shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ushbu ko‘rsatkich 1 dan ortiq bo‘lmasa birmuncha ijobiy holat deb baholash mumkin, ya’ni korxona dividend to‘lash uchun yetarli darajada foyda olganligidan dalolatdir. Aksincha, bu ko‘rsatkich 1 dan oshib ketsa, korxona dividend to‘lash maqsadida rezerv kapitalidan foydalan- ganligini anglatadi. Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko‘rsatkichlar hi- sobiga o‘zgarib boradi. Har bir tarkibning o‘zgarishi ham o‘z mazmu- niga ko‘ra ma’lum ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi orqali amalga oshadi. Ustav kapitali. Xususiy (hissador) kapitalining qiymati qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o‘zgarishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar «Xususiy kapital to‘grisida hisobot» ning 020; 030 va 060- satrlarida o‘z aksini topadi. Qo‘shilgan kapital quyidagi hollarda o‘zgarishi mumkin:
 Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o‘zgarishida.  Muomalaga qo‘shimcha aksiyalarning chiqarilishida.  Asosiy vositalarning qayta baholanishida.  Foyda va zararlar hisobiga. Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o‘zgarish sabablari hiso- biga amalga oshadi. Faqatgina bu o‘zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga ajratilgan summalar, ya’ni 5 - hisobot shaklining 050-satri ham kiradi. Taqsimlanmagan foyda. Bu ko‘rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi, hissador kapitalining ko‘payish yoki kamayishi, qim- matli qog‘ozlar emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar hisobiga o‘zgarishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbir- lari to‘g‘risida»gi PF-4053-sonli farmoniga asosan, yangi tashkil etiladigan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun ustav kapitalining eng kam miqdori 2019-yil 1-yanvardan boshlab jamiyat davlat ro‘yxatiga olingan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti 400 ming AQSh dollariga teng summani tashkil etishi belgilandi. Faoliyat yuritayotgan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lsa, 2010-yilning 1-yanvariga qadar ustav kapitallari miqdorini ular qayta ro‘yxatga olingan sanada Uzbekistan Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti kamida 400 ming AQSh dollariga teng summaga yetkazishlari yoki belgilangan tartibda boshqa mulkchilik shakliga o‘tishlari kerakligi belgilandi. Shunday ekan, yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda bu muommoni hal etish yo‘llarini izlash kerak. Ko‘rinib turibdiki xususiy kapital qiymatini ko‘paytirishning eng asosiy omili bo‘lib korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilotlar shu omil hisobiga o‘z jamg‘armalarini oshirishi eng optimal variant deb qaraladi. Sababi bu omilning o‘zgarishi faqatgina korxo- naning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, uning har tomonlama to‘liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyat yuritishni talab etadi. Bundan tashqari boshqa ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bogliqdir.  Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o‘zgarishida.  Muomalaga qo‘shimcha aksiyalarning chiqarilishida.  Asosiy vositalarning qayta baholanishida.  Foyda va zararlar hisobiga. Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o‘zgarish sabablari hiso- biga amalga oshadi. Faqatgina bu o‘zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga ajratilgan summalar, ya’ni 5 - hisobot shaklining 050-satri ham kiradi. Taqsimlanmagan foyda. Bu ko‘rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi, hissador kapitalining ko‘payish yoki kamayishi, qim- matli qog‘ozlar emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar hisobiga o‘zgarishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbir- lari to‘g‘risida»gi PF-4053-sonli farmoniga asosan, yangi tashkil etiladigan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun ustav kapitalining eng kam miqdori 2019-yil 1-yanvardan boshlab jamiyat davlat ro‘yxatiga olingan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti 400 ming AQSh dollariga teng summani tashkil etishi belgilandi. Faoliyat yuritayotgan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lsa, 2010-yilning 1-yanvariga qadar ustav kapitallari miqdorini ular qayta ro‘yxatga olingan sanada Uzbekistan Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti kamida 400 ming AQSh dollariga teng summaga yetkazishlari yoki belgilangan tartibda boshqa mulkchilik shakliga o‘tishlari kerakligi belgilandi. Shunday ekan, yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda bu muommoni hal etish yo‘llarini izlash kerak. Ko‘rinib turibdiki xususiy kapital qiymatini ko‘paytirishning eng asosiy omili bo‘lib korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilotlar shu omil hisobiga o‘z jamg‘armalarini oshirishi eng optimal variant deb qaraladi. Sababi bu omilning o‘zgarishi faqatgina korxo- naning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, uning har tomonlama to‘liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyat yuritishni talab etadi. Bundan tashqari boshqa ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bogliqdir.
Korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsiyentlar orqali o‘rganish uning moliyaviy holatiga baho berishni yanada osonlashtiradi, albatta. Moliyaviy koeffitsiyentlar moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini va birlik elementlarini o‘zaro nisbatlash asosida aniqlanadi. Bunda koeffitsiyent, indeks va foizlar ishlatiladi. Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash va uning o‘zgarishlarini qiyosiy taqqoslash asosida korxonaning moliyaviy holatini aniqroq o‘rganish va bilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Masalan: bitta korxona- ning «moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti»ni aniqlanishiga e’tibor qa- ratsak. Ushbu ko‘rsatkich «O‘zlik mablag‘lari manbalari»ni «Buxgalte- riya balansi jami» ga bo‘lish asosida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich korxonaning harakatda band qilingan mablag‘ining qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi. Ya’ni harakatdagi har bir so‘mning qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi. «Koeffitsiyentlar - mulkning nisbiy darajasini tavsiflaydi» deyiladi Tomas P. Karlin, Albert M.Makminni «Анализ финансовых отчетов (на основе СААР)» kitobida. Korxona kapitali bilan bogliq bo‘lgan moliyaviy koeffitsiyentlar, ya’ni o‘z mablaglari manbayiga baho berishning nisbiy ifodalari sifatida quyidagi koeffitsiyentlarni o‘rganish maqsadga muqofiq bo‘lar edi:  moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti;  moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti;  qarz va o‘z mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti;  zaxira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti;  mablag‘larning chaqqon harakatchanlik yoki manyovrlashganlik koeffitsiyenti. Bunda ushbu koeffitsiyentlar quyidagicha topiladi: 1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kmm): Korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsiyentlar orqali o‘rganish uning moliyaviy holatiga baho berishni yanada osonlashtiradi, albatta. Moliyaviy koeffitsiyentlar moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini va birlik elementlarini o‘zaro nisbatlash asosida aniqlanadi. Bunda koeffitsiyent, indeks va foizlar ishlatiladi. Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash va uning o‘zgarishlarini qiyosiy taqqoslash asosida korxonaning moliyaviy holatini aniqroq o‘rganish va bilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Masalan: bitta korxona- ning «moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti»ni aniqlanishiga e’tibor qa- ratsak. Ushbu ko‘rsatkich «O‘zlik mablag‘lari manbalari»ni «Buxgalte- riya balansi jami» ga bo‘lish asosida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich korxonaning harakatda band qilingan mablag‘ining qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi. Ya’ni harakatdagi har bir so‘mning qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi. «Koeffitsiyentlar - mulkning nisbiy darajasini tavsiflaydi» deyiladi Tomas P. Karlin, Albert M.Makminni «Анализ финансовых отчетов (на основе СААР)» kitobida. Korxona kapitali bilan bogliq bo‘lgan moliyaviy koeffitsiyentlar, ya’ni o‘z mablaglari manbayiga baho berishning nisbiy ifodalari sifatida quyidagi koeffitsiyentlarni o‘rganish maqsadga muqofiq bo‘lar edi:  moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti;  moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti;  qarz va o‘z mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti;  zaxira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti;  mablag‘larning chaqqon harakatchanlik yoki manyovrlashganlik koeffitsiyenti. Bunda ushbu koeffitsiyentlar quyidagicha topiladi: 1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kmm):
Bu koeffitsiyent qanchalik birga yaqinlashib borsa, korxonaning mustaqilligi shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat yuritayotgan korxonalarda bu koeffitsiyent kamida 0,5 ni yoki 50% ni tashkil etishi lozim. 2. Moliyaviy karamlik koeffitsiyenti (Kmq): 3. Bu ko‘rsatkich moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentiga teskari proporsional koeffitsiyent hisoblanadi. 4. Zahira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti (Kxo‘q): 5. Mablag‘larning harakatchanlik (manyovrlashganlik) koeffitsiyenti (Km): Bu yerda: O‘MM - O‘z mablag‘lari manbalari UMQ - Uzoq muddatli qarz mablag‘lari UMA - Uzoq muddatli aktivlar TMZ - Tovar - moddiy zaxira Bu koeffitsiyent qanchalik birga yaqinlashib borsa, korxonaning mustaqilligi shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat yuritayotgan korxonalarda bu koeffitsiyent kamida 0,5 ni yoki 50% ni tashkil etishi lozim. 2. Moliyaviy karamlik koeffitsiyenti (Kmq): 3. Bu ko‘rsatkich moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentiga teskari proporsional koeffitsiyent hisoblanadi. 4. Zahira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti (Kxo‘q): 5. Mablag‘larning harakatchanlik (manyovrlashganlik) koeffitsiyenti (Km): Bu yerda: O‘MM - O‘z mablag‘lari manbalari UMQ - Uzoq muddatli qarz mablag‘lari UMA - Uzoq muddatli aktivlar TMZ - Tovar - moddiy zaxira
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim - O‘zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy- iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1. Buning tasdig‘ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko‘magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, Uzbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportining o‘sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Shu bois global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta’sir etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi».1 Darhaqiqat, jahon bozorida talabning pasayib ketishi natijasida mamlakatimiz tomonidan eksport qilinadigan mahsulotlar narxining tushishi kuzatilmoqda. Ushbu jarayonlar korxonalarning eksportdan oladigan tushumlari va foydasining kamayishiga hamda ishlab chiqarish rentabelligiga va pirovardida mamlakatimiz makroiqtisodiy ko‘rsatkich- larining dinamikasiga salbiy ta’sir etishi tabiiydir albatta. Shu nuqtayi nazardan respublikamiz korxonalariga jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlari ta’sirini yumshatish choralarini ko‘rish lozim. Bunda korxonalarning ichki imkoniyatlarini chuqur o‘rganish, iqtisodiy salohiyatini to‘g‘ri baholay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni korxonalarda tahlil jarayonlarini mukammal tarzda tashkil etish va jahon tajribasida o‘zini oqlab kelayotgan tahlil usullarini joriy etish ishlarini yanada jonlantirish lozim deb o‘ylaymiz. Xususan, xozirgi vaqtda dolzarb hisoblangan xususiy kapital tah- lilini rivojlantirish va takomillashtirish bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan eng asosiy vazifalarimiz qatoriga kiradi. Bunda xususiy kapital tahlilini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi takliflarni keltirib o‘tmoqchimiz: - eng avvalo xususiy kapital tahlili bo‘yicha zarur ma’lumotlarni iqtisodiy adabiyotlardan olish imkoniyatining cheklanganligini inobatga olgan holda, ushbu Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim - O‘zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy- iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1. Buning tasdig‘ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko‘magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, Uzbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportining o‘sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Shu bois global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta’sir etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi».1 Darhaqiqat, jahon bozorida talabning pasayib ketishi natijasida mamlakatimiz tomonidan eksport qilinadigan mahsulotlar narxining tushishi kuzatilmoqda. Ushbu jarayonlar korxonalarning eksportdan oladigan tushumlari va foydasining kamayishiga hamda ishlab chiqarish rentabelligiga va pirovardida mamlakatimiz makroiqtisodiy ko‘rsatkich- larining dinamikasiga salbiy ta’sir etishi tabiiydir albatta. Shu nuqtayi nazardan respublikamiz korxonalariga jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlari ta’sirini yumshatish choralarini ko‘rish lozim. Bunda korxonalarning ichki imkoniyatlarini chuqur o‘rganish, iqtisodiy salohiyatini to‘g‘ri baholay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni korxonalarda tahlil jarayonlarini mukammal tarzda tashkil etish va jahon tajribasida o‘zini oqlab kelayotgan tahlil usullarini joriy etish ishlarini yanada jonlantirish lozim deb o‘ylaymiz. Xususan, xozirgi vaqtda dolzarb hisoblangan xususiy kapital tah- lilini rivojlantirish va takomillashtirish bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan eng asosiy vazifalarimiz qatoriga kiradi. Bunda xususiy kapital tahlilini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi takliflarni keltirib o‘tmoqchimiz: - eng avvalo xususiy kapital tahlili bo‘yicha zarur ma’lumotlarni iqtisodiy adabiyotlardan olish imkoniyatining cheklanganligini inobatga olgan holda, ushbu