XVI- XIX ASRLARDA O‘ZBEK MUSIQASINING RIVOJLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-09-03

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

27,0 KB


XVI- XIX ASRLARDA O‘ZBEK MUSIQASINING RIVOJLANISHI 1.Katta feodal davlatni xonliklarga bo’linishining musiqaga ta’siri. XV asrning ikkinchi yarmidagi o’zaro urushlar shaharlarning bo’shab vayronaga aylanishi, O’rta osiyo xalq ommasining qashshoqlanishiga olib keldi. Bu jarayon o’zlarini o’zbeklar deb atagan, ko’chmanchilar boshlig’i Shayboniyxon hokimiyatni qo’lga olgan XVI asrning boshidayoq faollashgan edi. Ana shu vaqtdan boshlab “o’zbeklar” degan xalq nomi qaror topadi. XVII va XVIII asrlarda feodal tarqoqlik kuchayadi. Katta feodal davlati alohida xonliklar Buxoro, Xiva hamda Qo’qon xonliklariga bo’linib ketadi. Bunday bo’linish o’zbek xalqining musiqa madaniyatida ham aks etadi. O’zbek xonlari saroyidagi musiqiy hayot asosan temuriylarning Hirot va Samarqand saroylaridagi an’analarini davom ettirardi. Ko’pgina shoir va musiqachilar Buxorodagi shayboniylar saroyiga, bir qismi esa Xorazmga ko’chadi. Buxoro va Xorazmning aralash o’zbek va tojik musiqali-poetik an’analari yanada taraqqiy topishi ana shular bilan izohlanadi. 2.Najmiddin Kavkabiy. XVI asr shoirlari va musiqachilari, shuningdek musiqa ilmining bilimdonlaridan Najmiddin Kavkabiy ijodi katta qiziqish uyg’otadi. Uning “Musiqa xaqida risola” si ustoz an’analarini Samarqand va boshqa shaharlarda davom ettirgan shogirdlari (Hoji Muhammad Mavlono Rizo Samarqandiy) uchun musiqali-poetik qo’llanma bo’lgan edi. 3. Darvish Ali yaratgan musiqiy risolalar. XVII asrning musiqachisi va nazariyotchisi Darvishali Changiy edi. Uning risolasi musiqaga oid fiklarga boyligi bilan ahamiyatlidir. Avtor boshqalardan farqli holda faqatgina musiqa nazariyasi asoslarini bayon qilib qolmay, balki o’z asarining katta qismini turli davrlarda yashab ijod etgan bir qator musiqachilar faoliyati, shuningdek saroyda XVI- XIX ASRLARDA O‘ZBEK MUSIQASINING RIVOJLANISHI 1.Katta feodal davlatni xonliklarga bo’linishining musiqaga ta’siri. XV asrning ikkinchi yarmidagi o’zaro urushlar shaharlarning bo’shab vayronaga aylanishi, O’rta osiyo xalq ommasining qashshoqlanishiga olib keldi. Bu jarayon o’zlarini o’zbeklar deb atagan, ko’chmanchilar boshlig’i Shayboniyxon hokimiyatni qo’lga olgan XVI asrning boshidayoq faollashgan edi. Ana shu vaqtdan boshlab “o’zbeklar” degan xalq nomi qaror topadi. XVII va XVIII asrlarda feodal tarqoqlik kuchayadi. Katta feodal davlati alohida xonliklar Buxoro, Xiva hamda Qo’qon xonliklariga bo’linib ketadi. Bunday bo’linish o’zbek xalqining musiqa madaniyatida ham aks etadi. O’zbek xonlari saroyidagi musiqiy hayot asosan temuriylarning Hirot va Samarqand saroylaridagi an’analarini davom ettirardi. Ko’pgina shoir va musiqachilar Buxorodagi shayboniylar saroyiga, bir qismi esa Xorazmga ko’chadi. Buxoro va Xorazmning aralash o’zbek va tojik musiqali-poetik an’analari yanada taraqqiy topishi ana shular bilan izohlanadi. 2.Najmiddin Kavkabiy. XVI asr shoirlari va musiqachilari, shuningdek musiqa ilmining bilimdonlaridan Najmiddin Kavkabiy ijodi katta qiziqish uyg’otadi. Uning “Musiqa xaqida risola” si ustoz an’analarini Samarqand va boshqa shaharlarda davom ettirgan shogirdlari (Hoji Muhammad Mavlono Rizo Samarqandiy) uchun musiqali-poetik qo’llanma bo’lgan edi. 3. Darvish Ali yaratgan musiqiy risolalar. XVII asrning musiqachisi va nazariyotchisi Darvishali Changiy edi. Uning risolasi musiqaga oid fiklarga boyligi bilan ahamiyatlidir. Avtor boshqalardan farqli holda faqatgina musiqa nazariyasi asoslarini bayon qilib qolmay, balki o’z asarining katta qismini turli davrlarda yashab ijod etgan bir qator musiqachilar faoliyati, shuningdek saroyda mavjud bo’lgan musiqa asboblari tavsifiga ham bag’ishlaydi. Biroq bu erda ham xalq musiqasi haqida hech qanday eslatma uchramaydi. Darvishali Changiy oddiy xalq turmushida, ayniqsa xotinqizlar o’rtasida keng tarqalgan dutorni cholg’u asboblar qatoriga kiritmaydi. Bunday saroy musiqasi xalq musiqasidan ajralib qolganligini bilish mumkin. Saroyning tor doiradagi hofiz va musiqachilari maqomlari bilan bir qatorda maddohlik yoki diniy-mistik(tasavvuf ,so’fiy) xarakterdagi asarlarni ham ijro etganlar, ijroda mahoratlarini oshirishga intilganlar. Qabul qilingan umuxalq umumiy tartiblaridan chekingan musiqachilarga juda og’ir edi. Masalan: Darvishali Changiyning yozishicha, shoir va musiqachi Hiloliy “qizishib obro’li ruhoniylar vakilini haqorat qilgani “uchun jazolangan. Musiqiy-nazariy risolalar bilan bir qatorda “Bayoz”lar ham vujudga keladi. Ular muayyan kuylar nomi ko’rsatilgan qo’shiqlar matnidan iborat to’plam edi. XVII asrda Buxoro xonining mehmoni bo’lgan rus savdogari Pazuxin, “tushlik paytlarida musiqachilar kitobga qarab, kuy chalib, ovoz bilan ashula aytar edilar” deb hikoya qiladi. Kelib chiqishi qadimiy bo’lgan hamda xalq san’atining har xil elementlari bilan boyigan og’zaki professional musiqa janri maqomlar ham xalq ijodi asosida uzil kesil tiniqlashdi. Buxoro maqomlarining oltitasi (Shashmaqom) XVIII asrda vujudga keldi. Og’ir hayot, qashshoqlikda yashashiga qaramay, mehnatkash xalq ijodi davom etdi, uning janrlari boyidi, cholg’u asboblari takomillashdi. Xalq qo’shiqchiligi hamda cholg’u ijodining xilma xil turlari o’zbek xalq teatrlarida qo’llanadigan bo’ldi. Xalq qiziqchiligi, askiyachilik va qo’g’irchoq o’yin, dorbozlik san’ati keng tarqaldi. San’atkorlar xalq sayillari va ommaviy tantanalarda o’z san’atini namoyish qilardilar. Ba’zan qo’shiqlar hajviy xarakter kasb etar edi: ularda feodallar boylar, goh-goh mulla va eshonlar ham hajv ostiga olinar edi. Feodal zulmi og’irliklari xalqni feodallarga qarshi kurashga chorlab, bu narsa ijtimoiy norozilik qo’shiqlarda aks etardi. Bu kurashlarda XVII asrda etishib chiqqan Turdiy ( 1701 yilda vafot etgan), hamda Mashrab (1657-1711) kabi mavjud bo’lgan musiqa asboblari tavsifiga ham bag’ishlaydi. Biroq bu erda ham xalq musiqasi haqida hech qanday eslatma uchramaydi. Darvishali Changiy oddiy xalq turmushida, ayniqsa xotinqizlar o’rtasida keng tarqalgan dutorni cholg’u asboblar qatoriga kiritmaydi. Bunday saroy musiqasi xalq musiqasidan ajralib qolganligini bilish mumkin. Saroyning tor doiradagi hofiz va musiqachilari maqomlari bilan bir qatorda maddohlik yoki diniy-mistik(tasavvuf ,so’fiy) xarakterdagi asarlarni ham ijro etganlar, ijroda mahoratlarini oshirishga intilganlar. Qabul qilingan umuxalq umumiy tartiblaridan chekingan musiqachilarga juda og’ir edi. Masalan: Darvishali Changiyning yozishicha, shoir va musiqachi Hiloliy “qizishib obro’li ruhoniylar vakilini haqorat qilgani “uchun jazolangan. Musiqiy-nazariy risolalar bilan bir qatorda “Bayoz”lar ham vujudga keladi. Ular muayyan kuylar nomi ko’rsatilgan qo’shiqlar matnidan iborat to’plam edi. XVII asrda Buxoro xonining mehmoni bo’lgan rus savdogari Pazuxin, “tushlik paytlarida musiqachilar kitobga qarab, kuy chalib, ovoz bilan ashula aytar edilar” deb hikoya qiladi. Kelib chiqishi qadimiy bo’lgan hamda xalq san’atining har xil elementlari bilan boyigan og’zaki professional musiqa janri maqomlar ham xalq ijodi asosida uzil kesil tiniqlashdi. Buxoro maqomlarining oltitasi (Shashmaqom) XVIII asrda vujudga keldi. Og’ir hayot, qashshoqlikda yashashiga qaramay, mehnatkash xalq ijodi davom etdi, uning janrlari boyidi, cholg’u asboblari takomillashdi. Xalq qo’shiqchiligi hamda cholg’u ijodining xilma xil turlari o’zbek xalq teatrlarida qo’llanadigan bo’ldi. Xalq qiziqchiligi, askiyachilik va qo’g’irchoq o’yin, dorbozlik san’ati keng tarqaldi. San’atkorlar xalq sayillari va ommaviy tantanalarda o’z san’atini namoyish qilardilar. Ba’zan qo’shiqlar hajviy xarakter kasb etar edi: ularda feodallar boylar, goh-goh mulla va eshonlar ham hajv ostiga olinar edi. Feodal zulmi og’irliklari xalqni feodallarga qarshi kurashga chorlab, bu narsa ijtimoiy norozilik qo’shiqlarda aks etardi. Bu kurashlarda XVII asrda etishib chiqqan Turdiy ( 1701 yilda vafot etgan), hamda Mashrab (1657-1711) kabi ilg’or shoirlar ham ishtirok etar edilar. Ularning asarlari asosida keng tarqalgan xalq va professional qo’shiqlar yaratildi. 4. Rossiya va Buxoro xonligi o’rtasida diplomatik munosabat. XVI asrning ikkin yarmidan boshlab Rossiya bilan Buxoro xonligi o’rtasida juda katta tarixiy- madaniy ahamiyatga ega bo’lgan savdo va diplomatik munosabatlar bog’landi. O’rta Osiyo Volga bo’yi, Ural oldi, hamda Sibir bilan savdo-sotiq ishlari olib bordi. O’rta Osiyoda paydo bo’lgan savdo mollari orasida organ va tsimbala kabi musiqa asboblari bor edi. Bular balki o’zbek changining paydo bo’lishiga imkon bergandir, chunki XIX asrgacha arfasimon asbob chang deb atalardi va faqatgina XIX asrda uni tsimbalasimon chang to’la egalladi. O’rta Osiyo xonlariga organ sovg’a qilib yuborilgani podsho Aleksey Mixaylovich elchilarining hujjatlarida ko’rsatib o’tiladi. XIX asrdagi rus vakolatxonasining rahbari polkovnik Ignatev ham bu haqda yozib qoldirgan. XVIII asrning oxiridayoq rus vakillari O’rta osiyoning boshqa muzofotlari, xususan Toshkent bilan diplomatik munosabat o’rnatishga intiladi. Turli xil manbalarning guvohlik berishicha, Toshkent ma’murlari hamda uning aholisining bir qismi Rossiya xo’jalik va madaniy yuksalish, hamda mustaqillikni saqlab qolishga yordam beradigan mamlakat deb qaraganlar . Rossiyaga xo’jalik va madaniy yuksalish hamda mustaqillikni saqlab qolishga yordam beradigan mamlakat deb qaraganlar. Rossiya bilan munosabatlar boshlanganiga qaramay u qisqa davr ichida o’zbek xalqi madaniyatiga jiddiy ta’sir ko’rsata olmadi. O’rta Osiyoning siyosiy tarqoqligi, o’zaro feodal urushlar mamlakat iqtisodini tushkunlikka, xo’jalikni vayronlikka olib kelgan ediki, bu madaniyatiga ham ta’sir qilmay qolmadi. O’rta Osiyoning boshqa xalqlari kabi o’zbek xalqi ham o’zining milliy davlatiga ega emas edi. Qoloq feodal hukmronligining siyosiy mustaqilligi nomigagina edi xolos. XIX asr o’rtalarida shu paytgacha Hindistonni mustamlakaga aylantirgan Angliya imperializmi Osiyo erlarini ham o’ziga qo’shib olishga va xalqini kolonial qullikka solishga intilmoqda edi. O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi yuzaga kelgan ahvoldan chiqishning yagona yo’li bo’ldi. ilg’or shoirlar ham ishtirok etar edilar. Ularning asarlari asosida keng tarqalgan xalq va professional qo’shiqlar yaratildi. 4. Rossiya va Buxoro xonligi o’rtasida diplomatik munosabat. XVI asrning ikkin yarmidan boshlab Rossiya bilan Buxoro xonligi o’rtasida juda katta tarixiy- madaniy ahamiyatga ega bo’lgan savdo va diplomatik munosabatlar bog’landi. O’rta Osiyo Volga bo’yi, Ural oldi, hamda Sibir bilan savdo-sotiq ishlari olib bordi. O’rta Osiyoda paydo bo’lgan savdo mollari orasida organ va tsimbala kabi musiqa asboblari bor edi. Bular balki o’zbek changining paydo bo’lishiga imkon bergandir, chunki XIX asrgacha arfasimon asbob chang deb atalardi va faqatgina XIX asrda uni tsimbalasimon chang to’la egalladi. O’rta Osiyo xonlariga organ sovg’a qilib yuborilgani podsho Aleksey Mixaylovich elchilarining hujjatlarida ko’rsatib o’tiladi. XIX asrdagi rus vakolatxonasining rahbari polkovnik Ignatev ham bu haqda yozib qoldirgan. XVIII asrning oxiridayoq rus vakillari O’rta osiyoning boshqa muzofotlari, xususan Toshkent bilan diplomatik munosabat o’rnatishga intiladi. Turli xil manbalarning guvohlik berishicha, Toshkent ma’murlari hamda uning aholisining bir qismi Rossiya xo’jalik va madaniy yuksalish, hamda mustaqillikni saqlab qolishga yordam beradigan mamlakat deb qaraganlar . Rossiyaga xo’jalik va madaniy yuksalish hamda mustaqillikni saqlab qolishga yordam beradigan mamlakat deb qaraganlar. Rossiya bilan munosabatlar boshlanganiga qaramay u qisqa davr ichida o’zbek xalqi madaniyatiga jiddiy ta’sir ko’rsata olmadi. O’rta Osiyoning siyosiy tarqoqligi, o’zaro feodal urushlar mamlakat iqtisodini tushkunlikka, xo’jalikni vayronlikka olib kelgan ediki, bu madaniyatiga ham ta’sir qilmay qolmadi. O’rta Osiyoning boshqa xalqlari kabi o’zbek xalqi ham o’zining milliy davlatiga ega emas edi. Qoloq feodal hukmronligining siyosiy mustaqilligi nomigagina edi xolos. XIX asr o’rtalarida shu paytgacha Hindistonni mustamlakaga aylantirgan Angliya imperializmi Osiyo erlarini ham o’ziga qo’shib olishga va xalqini kolonial qullikka solishga intilmoqda edi. O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi yuzaga kelgan ahvoldan chiqishning yagona yo’li bo’ldi. 5. Darvish Ali risolasida xalq cholg’ulari ma’lumoti.Darvish Alining risolasi XVI- XVII asrlar O’rta Osiyo musiqasini o’rganishda qimmatbaho manbadir. Mazkur asarda mashhur xonanda va cholg’uchilar bastakorlarning ijodiy tarjimai hollari bayon etilgan. Risolaning V va VI boblari o’sha davrda ko’pgina Sharq mamlakatlarida qo’llanilgan xalq cholg’ulari haqidagi ma’lumot bataftil bayon qilinadi. Darvish Ali o’tmishdoshlari singari torli mizrobli cholg’ular orasida, tebranish ohangiga ko’ra eng yaxshisi sanalgan udni cholg’ular “shohi” deb atadi. Udning juft sozlangan o’n ikki tori bo’lgan. U Forobiy davridagi dastlabki uddan birmuncha farq qilgan. Darvish Alining ma’lumotlariga qaraganda oltinchi quyi tor (muxtalif) cholg’usining pastki diapazonini ( bas registrini) kengaytirgan. Risolada yozilishicha chang cholg’uchilari homiysi--Zuhraga bag’ishlangan.Ta’riflangan changning etti maqom ijrosi uchun yigirma olti tori va etti pardasi bo’lgan. Nay qadimiy cholg’ularning biri sifatida tilga olinadi. Bulardan tashqari risolada qonun, rubob, qobiz, g’ijjak, musiqor, enbon-nay ( damli, charmli), Xitoyda tarqalgan ruxavza (olti tordan iborat noxunli) kabi cholg’ular ham tilga olingan. Darvish Ali ta’rif bergan cholg’ulardan ettitasi:tanbur, chang, qonun, ud, rubob, qobi,z g’ijjak o’sha davrda eng keng tarqalgan cholg’ular edi. Darvish Alining ma’lumotlari musiqa amaliyotida, dastlab ansamblda uyg’un kolorit hosil qiladigan torli-noxunli va torli-kamonli cholg’ular qo’llanilganligi haqidagi fikrni tasdiqlaydi. 6. Darvish Ali Changiy risolasida cholg’uchilar haqida ma’lumot. Risolada changchi Dilorom, naychilar Abduqodir va Xo’ja Abdullohi-Lori, Mavlono Mirek changiy Buxoriy, Mavlono Qosim-i-Rabboni, Sulton-Ahmad-i- ”devona”, rubobchilar aka-uka Shayx-Abu-Bakr-i Rabboniy va Shayx Bexduchi Dono, qonunchi shayx Shamsi-Rabboniy va ko’pgina boshqa mashhur ustalarning nomlari tilga olinadi. G’ijjak cholg’uchisi Shoh Quliy-G’ijjakiy shu musiqa asbobida ajoyib ijro mahoratini ko’rsatgan va cholg’u kuylarini yaratgan, usta san’atkor bo’lgan. 5. Darvish Ali risolasida xalq cholg’ulari ma’lumoti.Darvish Alining risolasi XVI- XVII asrlar O’rta Osiyo musiqasini o’rganishda qimmatbaho manbadir. Mazkur asarda mashhur xonanda va cholg’uchilar bastakorlarning ijodiy tarjimai hollari bayon etilgan. Risolaning V va VI boblari o’sha davrda ko’pgina Sharq mamlakatlarida qo’llanilgan xalq cholg’ulari haqidagi ma’lumot bataftil bayon qilinadi. Darvish Ali o’tmishdoshlari singari torli mizrobli cholg’ular orasida, tebranish ohangiga ko’ra eng yaxshisi sanalgan udni cholg’ular “shohi” deb atadi. Udning juft sozlangan o’n ikki tori bo’lgan. U Forobiy davridagi dastlabki uddan birmuncha farq qilgan. Darvish Alining ma’lumotlariga qaraganda oltinchi quyi tor (muxtalif) cholg’usining pastki diapazonini ( bas registrini) kengaytirgan. Risolada yozilishicha chang cholg’uchilari homiysi--Zuhraga bag’ishlangan.Ta’riflangan changning etti maqom ijrosi uchun yigirma olti tori va etti pardasi bo’lgan. Nay qadimiy cholg’ularning biri sifatida tilga olinadi. Bulardan tashqari risolada qonun, rubob, qobiz, g’ijjak, musiqor, enbon-nay ( damli, charmli), Xitoyda tarqalgan ruxavza (olti tordan iborat noxunli) kabi cholg’ular ham tilga olingan. Darvish Ali ta’rif bergan cholg’ulardan ettitasi:tanbur, chang, qonun, ud, rubob, qobi,z g’ijjak o’sha davrda eng keng tarqalgan cholg’ular edi. Darvish Alining ma’lumotlari musiqa amaliyotida, dastlab ansamblda uyg’un kolorit hosil qiladigan torli-noxunli va torli-kamonli cholg’ular qo’llanilganligi haqidagi fikrni tasdiqlaydi. 6. Darvish Ali Changiy risolasida cholg’uchilar haqida ma’lumot. Risolada changchi Dilorom, naychilar Abduqodir va Xo’ja Abdullohi-Lori, Mavlono Mirek changiy Buxoriy, Mavlono Qosim-i-Rabboni, Sulton-Ahmad-i- ”devona”, rubobchilar aka-uka Shayx-Abu-Bakr-i Rabboniy va Shayx Bexduchi Dono, qonunchi shayx Shamsi-Rabboniy va ko’pgina boshqa mashhur ustalarning nomlari tilga olinadi. G’ijjak cholg’uchisi Shoh Quliy-G’ijjakiy shu musiqa asbobida ajoyib ijro mahoratini ko’rsatgan va cholg’u kuylarini yaratgan, usta san’atkor bo’lgan. Uning yaratgan kuylari orasida muhammas ritmida yaratilgan peshravi “Husayniy” alohida ajralib turadi. Naychi Sulton Ahmadni Darvish Ali mashhur cholg’uchi sifatida tilga oladi. Risola muallifining yozishicha u chalgan nayning sehrli ohanglari musiqa san’ati ixlosmandlarida chuqur taassurot qoldirgan. Ud cholg’uchisi Sulton-Muhammad-Uddiy-Samarqandiyni muallif noyob iste’dodli cholg’uchi, musiqiy asarlar ijodkori sifatida aks ettirgan. Buxorolik Shayx Shamsiy-Rabboniy mohir rubob cholg’uchisi, mashhur sozanda sifatida tanilgan. Uning ijrosi tinglovchilarga shu qadar kuchli ta’sir qilganki, hech bir kishini befarq qoldirmagan. Rubobining ohangini eshitib, betakror ijrosidan hayratga tushgan odamlar chor atrofdan to’planaverishgan ekan. Taniqli cholg’uchi Darvish Shadiydan ud va chang chalish mahoratini egallagan, uning shogirdi mohir sozanda Mavlon Zaynulla Bedaniy Rumi ko’pgina peshravlar (isfahon, saqil, peshrav, far va boshq.) ijodkori edi. Xalq cholg’ularining ko’zga ko’ringan ijrochilaridan biri Ali Shunqor Dugoh ohanglarida Turk-zarb ritmida yaratilagan asarlar bastakori sifatida tanilgan. Uning “ Savti begumiy”, ” Naqshi begumiy”( bo’yoqdor-ohangdar kuylar) ohanglari xalq orasida keng yoyilgan. Najmiddin Kavkabiy va Darvish Ali risolalarida o’n ikki maqom—( Rahoviy, Husayniy, Zangula, Rost, Ushshoq, Navo, Bo’slik, Hijoz, Iroq, Isfaxon, Zirafkand, Buzruk) asosida musiqa asarlari yaratgan bastakorlar nomi tilga olinadi. Ijrochilar etuk bo’lgan Mavlon Shayxiy Tebes-Gileksiy-ibn- Abdurahmoniy- Rumiy ( Rud), Ustod Zaytuniy-G’ijjakiy, Xo’ja-Mahmudbek Ishoqiy Shexaniy (dutor), Sayid Ahmad-bin-Mehtariy Miraqiy, Ustod Qurbon Sa’diy, Ustod Poyonda (surnay va nog’ora), Ustod-Amir-Quliy Tanburiy(tanbur), Ahmad Qonuniy Samarqandiy (qonun), Shayx Ahmadiy Qobiziy (qobiz) musiqa nazariyasining katta bilimdoni, o’z davri musiqa san’ati vakillarining ilg’ori Amir Mastiy Hirotiy( qobiz), Yusuf Mavludiy dutori Hirotiy (dutor), Ustod Uning yaratgan kuylari orasida muhammas ritmida yaratilgan peshravi “Husayniy” alohida ajralib turadi. Naychi Sulton Ahmadni Darvish Ali mashhur cholg’uchi sifatida tilga oladi. Risola muallifining yozishicha u chalgan nayning sehrli ohanglari musiqa san’ati ixlosmandlarida chuqur taassurot qoldirgan. Ud cholg’uchisi Sulton-Muhammad-Uddiy-Samarqandiyni muallif noyob iste’dodli cholg’uchi, musiqiy asarlar ijodkori sifatida aks ettirgan. Buxorolik Shayx Shamsiy-Rabboniy mohir rubob cholg’uchisi, mashhur sozanda sifatida tanilgan. Uning ijrosi tinglovchilarga shu qadar kuchli ta’sir qilganki, hech bir kishini befarq qoldirmagan. Rubobining ohangini eshitib, betakror ijrosidan hayratga tushgan odamlar chor atrofdan to’planaverishgan ekan. Taniqli cholg’uchi Darvish Shadiydan ud va chang chalish mahoratini egallagan, uning shogirdi mohir sozanda Mavlon Zaynulla Bedaniy Rumi ko’pgina peshravlar (isfahon, saqil, peshrav, far va boshq.) ijodkori edi. Xalq cholg’ularining ko’zga ko’ringan ijrochilaridan biri Ali Shunqor Dugoh ohanglarida Turk-zarb ritmida yaratilagan asarlar bastakori sifatida tanilgan. Uning “ Savti begumiy”, ” Naqshi begumiy”( bo’yoqdor-ohangdar kuylar) ohanglari xalq orasida keng yoyilgan. Najmiddin Kavkabiy va Darvish Ali risolalarida o’n ikki maqom—( Rahoviy, Husayniy, Zangula, Rost, Ushshoq, Navo, Bo’slik, Hijoz, Iroq, Isfaxon, Zirafkand, Buzruk) asosida musiqa asarlari yaratgan bastakorlar nomi tilga olinadi. Ijrochilar etuk bo’lgan Mavlon Shayxiy Tebes-Gileksiy-ibn- Abdurahmoniy- Rumiy ( Rud), Ustod Zaytuniy-G’ijjakiy, Xo’ja-Mahmudbek Ishoqiy Shexaniy (dutor), Sayid Ahmad-bin-Mehtariy Miraqiy, Ustod Qurbon Sa’diy, Ustod Poyonda (surnay va nog’ora), Ustod-Amir-Quliy Tanburiy(tanbur), Ahmad Qonuniy Samarqandiy (qonun), Shayx Ahmadiy Qobiziy (qobiz) musiqa nazariyasining katta bilimdoni, o’z davri musiqa san’ati vakillarining ilg’ori Amir Mastiy Hirotiy( qobiz), Yusuf Mavludiy dutori Hirotiy (dutor), Ustod G’uloqiy Nayi, Ustod Abdusattor-Qonuniy, Ustod Arab-Navziy Qobiziy, Xo’jagi Ja’fariy Qonuniy, Hafiz Boboiy Qonuniy, Hafiz Turdiy Qonuniy va boshqa xalq cholg’u ijrochilari muhim o’rin tutganlar. Darvish Ali o’sha davrda mavjud bo’lgan cholg’u ansambllari va ularning ijrochilari haqida ular Sulton Muhammad saroyida turli xil tantanalarda, qabullarda dam olish kechalari va yaqin kishilar davralarida doim ishtirok etganlari haqida xabar beradi. Saroyda nog’ora xona deb atalgan 60 ijrochidan tashkil topgan cholg’uchilar ansambli bo’lgan . Ularni nog’orachi (maestro) ustoz boshqargan. U misol tariqasida shunday dalilni keltiradi: “Sulton Husayn saroyida ansambl rahbari-mehtar vazifasini etuk nog’orachi Sayid Ahmadbin mehtariy-Miroqiy bajargan. Darvish Ali bu sozandaning mahoratini yuksak baholab, uni “tengsiz cholg’uchi bu dunyoning kattayu kichik mo’’jizalari ko’rki” deb ta’riflagandi. Saroyda ko’p sonli sozandalarning saqlanishi, ularning hordiq chiqarish, tantana va bayramlarni tashkil etishdagi ahamiyati xalq cholg’ulari ijrochiligi, aholining turli tabaqalari orasida keng tarqalganligi haqida taxminni to’liq asoslaydi. Darvish Alining guvohligi yana shunisi bilan qimmatliki, u qayd etgan cholg’ularning kattagina qismi (nay, surnay, chang, qonun, rubob, tanbur, g’ijjak, qobiz, doira, nog’ora, ud) lardir. O’rta Osiyoning O’zbekiston, Tojikiston va boshqa respublikalarida, shuningdek Ozarbayjonda bizning kunlargacha saqlanib keldi va u takomillashmoqda. Ushbu musiqa cholg’ulari uzoq vaqt mobaynida o’zbek xalqining madaniy turmushidan mustahkam o’rin olib, uning madaniy hayotida keng qo’llanib kelingan. Shunday ekan, bu cholg’ularni o’zbek xalq cholg’ulari deb atash o’rinlidir. Feodal shaharlarning ijtimoiy turmushida har bir musiqa cholg’usining muayyan vazifasi bo’lgan. Ziyofat, bazm va yig’inlar (shoirlar majlisi)da odatda torli cholg’ulari, damli cholg’ulardan nay, ba’zan bo’lamon, urma cholg’ularidan doira va nog’ora chalingan. Darvish Ali o’sha zamonning buyuk xalq cholg’uchilari ijro etgan ko’p qismli turkum musiqiy asarlar, maqomlarning katta ahamiyati haqida so’z yuritgan. G’uloqiy Nayi, Ustod Abdusattor-Qonuniy, Ustod Arab-Navziy Qobiziy, Xo’jagi Ja’fariy Qonuniy, Hafiz Boboiy Qonuniy, Hafiz Turdiy Qonuniy va boshqa xalq cholg’u ijrochilari muhim o’rin tutganlar. Darvish Ali o’sha davrda mavjud bo’lgan cholg’u ansambllari va ularning ijrochilari haqida ular Sulton Muhammad saroyida turli xil tantanalarda, qabullarda dam olish kechalari va yaqin kishilar davralarida doim ishtirok etganlari haqida xabar beradi. Saroyda nog’ora xona deb atalgan 60 ijrochidan tashkil topgan cholg’uchilar ansambli bo’lgan . Ularni nog’orachi (maestro) ustoz boshqargan. U misol tariqasida shunday dalilni keltiradi: “Sulton Husayn saroyida ansambl rahbari-mehtar vazifasini etuk nog’orachi Sayid Ahmadbin mehtariy-Miroqiy bajargan. Darvish Ali bu sozandaning mahoratini yuksak baholab, uni “tengsiz cholg’uchi bu dunyoning kattayu kichik mo’’jizalari ko’rki” deb ta’riflagandi. Saroyda ko’p sonli sozandalarning saqlanishi, ularning hordiq chiqarish, tantana va bayramlarni tashkil etishdagi ahamiyati xalq cholg’ulari ijrochiligi, aholining turli tabaqalari orasida keng tarqalganligi haqida taxminni to’liq asoslaydi. Darvish Alining guvohligi yana shunisi bilan qimmatliki, u qayd etgan cholg’ularning kattagina qismi (nay, surnay, chang, qonun, rubob, tanbur, g’ijjak, qobiz, doira, nog’ora, ud) lardir. O’rta Osiyoning O’zbekiston, Tojikiston va boshqa respublikalarida, shuningdek Ozarbayjonda bizning kunlargacha saqlanib keldi va u takomillashmoqda. Ushbu musiqa cholg’ulari uzoq vaqt mobaynida o’zbek xalqining madaniy turmushidan mustahkam o’rin olib, uning madaniy hayotida keng qo’llanib kelingan. Shunday ekan, bu cholg’ularni o’zbek xalq cholg’ulari deb atash o’rinlidir. Feodal shaharlarning ijtimoiy turmushida har bir musiqa cholg’usining muayyan vazifasi bo’lgan. Ziyofat, bazm va yig’inlar (shoirlar majlisi)da odatda torli cholg’ulari, damli cholg’ulardan nay, ba’zan bo’lamon, urma cholg’ularidan doira va nog’ora chalingan. Darvish Ali o’sha zamonning buyuk xalq cholg’uchilari ijro etgan ko’p qismli turkum musiqiy asarlar, maqomlarning katta ahamiyati haqida so’z yuritgan. O’rta asr sharq olimlarining asarlarida musiqiy cholg’ular, ular yaratgan ma’naviy va madaniy muhit haqida tarixiy ma’lumotlar etarli bayon qilingan, ammo ularda u yoki bu xalq cholg’ularining texnik va badiiy imkoniyatlari haqida ma’lumot juda oz. Risolalarda ta’kidlanishicha, ijrochilar aynan o’ziga xos ijrochilik amaliyoti asosida musiqa nazariyasini ishlab chiqishgan va xalq cholg’ularining mavjud shakllarini ta’riflashgan. Mo’g’ullar istilosi davrida (XIII) O’rta Osiyoning madaniy hayotida biroz orqaga ketish bo’ldi va faqat sohibqiron Temur O’rta Osiyoni birlashtirgach, san’atning turli sohalari yana ravnaq topa boshlaydi. Temur o’z poytaxti Samarqandda me’morchilik ishlariga katta e’tibor berdi. Samarqanddan tashqarida ham bir qancha me’morchilik obidalari qad ko’tardi ( Shahrisabz Yassa shaharlarida). Egallab olingan madaniy markazlardan turli kasb ustalarini, shu jumladan cholg’uchilarni (cholg’ulari bilan birga) olib keldi. Xalq cholg’ulari, xalq og’zaki ijodi va klassik adabiyot bilan uzviy bog’liqlikda rivojlandi. Xalq cholg’ulari haqidagi tasavvurlarni badiiy asarlardagi musiqa cholg’ulari ifodalari, kitob miniatyuralaridagi cholg’uchilar tasviri boyitadi. Firdavsiy, Sa’diy, Navoiy, Nasimiy, Fuzuliy, Beyhaqiy, Dehlaviylarning asarlarida 60 dan ziyod xalq cholg’ularining nomi zikr etilgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida (XIVasr) musavvir Muhammad Muqum Xisrav oldida ud chalayotgan VI asr cholg’uchisi Barbadni tasvirlagan. Asardan cholg’uchilarning ikki guruhga: xonaki cholg’ulari(chang, rud, lyutnya, fleyta, nay) va shovqin damli cholg’ulari (karnay, litavralar, buben, baraban, gong)ga bo’linganligi ma’lum bo’ladi. Abdul Fazl Bayhaqiy ( XVI asr) asarlarida torli mizrobli ( rud, barbad, tanbur ) damli va urma zarbli cholg’ular ( karnay, litavra va baraban) singarilarining nomlari keltirilgan. Nazorat savollari: 1. Katta feodal davlatni xonliklarga bo’linishining musiqaga ta’siri. O’rta asr sharq olimlarining asarlarida musiqiy cholg’ular, ular yaratgan ma’naviy va madaniy muhit haqida tarixiy ma’lumotlar etarli bayon qilingan, ammo ularda u yoki bu xalq cholg’ularining texnik va badiiy imkoniyatlari haqida ma’lumot juda oz. Risolalarda ta’kidlanishicha, ijrochilar aynan o’ziga xos ijrochilik amaliyoti asosida musiqa nazariyasini ishlab chiqishgan va xalq cholg’ularining mavjud shakllarini ta’riflashgan. Mo’g’ullar istilosi davrida (XIII) O’rta Osiyoning madaniy hayotida biroz orqaga ketish bo’ldi va faqat sohibqiron Temur O’rta Osiyoni birlashtirgach, san’atning turli sohalari yana ravnaq topa boshlaydi. Temur o’z poytaxti Samarqandda me’morchilik ishlariga katta e’tibor berdi. Samarqanddan tashqarida ham bir qancha me’morchilik obidalari qad ko’tardi ( Shahrisabz Yassa shaharlarida). Egallab olingan madaniy markazlardan turli kasb ustalarini, shu jumladan cholg’uchilarni (cholg’ulari bilan birga) olib keldi. Xalq cholg’ulari, xalq og’zaki ijodi va klassik adabiyot bilan uzviy bog’liqlikda rivojlandi. Xalq cholg’ulari haqidagi tasavvurlarni badiiy asarlardagi musiqa cholg’ulari ifodalari, kitob miniatyuralaridagi cholg’uchilar tasviri boyitadi. Firdavsiy, Sa’diy, Navoiy, Nasimiy, Fuzuliy, Beyhaqiy, Dehlaviylarning asarlarida 60 dan ziyod xalq cholg’ularining nomi zikr etilgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida (XIVasr) musavvir Muhammad Muqum Xisrav oldida ud chalayotgan VI asr cholg’uchisi Barbadni tasvirlagan. Asardan cholg’uchilarning ikki guruhga: xonaki cholg’ulari(chang, rud, lyutnya, fleyta, nay) va shovqin damli cholg’ulari (karnay, litavralar, buben, baraban, gong)ga bo’linganligi ma’lum bo’ladi. Abdul Fazl Bayhaqiy ( XVI asr) asarlarida torli mizrobli ( rud, barbad, tanbur ) damli va urma zarbli cholg’ular ( karnay, litavra va baraban) singarilarining nomlari keltirilgan. Nazorat savollari: 1. Katta feodal davlatni xonliklarga bo’linishining musiqaga ta’siri. 2. Najmiddin Kavkabiy. 3. Darvishali Changiy yaratgan musiqiy risolalar xaqida so’zlab bering. 4.XVI asrning ikkin yarmidan boshlab Rossiya bilan Buxoro xonligi o’rtasidagi diplomatik munosabatlar. 5. Darvish Ali risolasida xalq cholg’ulari ma’lumotini kuzating. 6. Darvish Ali Changiy risolasida cholg’uchilar haqida ma’lumotini kuzating. 2. Najmiddin Kavkabiy. 3. Darvishali Changiy yaratgan musiqiy risolalar xaqida so’zlab bering. 4.XVI asrning ikkin yarmidan boshlab Rossiya bilan Buxoro xonligi o’rtasidagi diplomatik munosabatlar. 5. Darvish Ali risolasida xalq cholg’ulari ma’lumotini kuzating. 6. Darvish Ali Changiy risolasida cholg’uchilar haqida ma’lumotini kuzating.