XVI-XVII asrlarda G‘arbiy Yevropada ilk utopistik sotsializm.
Niderlandiyada siyosiy mafkuralar rivoji
Reja:
1. 1. Tomas Morning utopik qarashlari.
2. 2. Tommazo Kampanellaning ideal jamiyat to’g’risidagi orzusi.
3. 3. Utopik-sotsializm maktabi namoyandalarining faoliyatlari.
Xayoliy sotsializm - 1) amalga oshmaydigan, real bo’lmagan, xayoliy,
g’ayrimilliy sotsializm. Jamiyat taraqqiyoti qonunlari haqidagi bilimga ega emas,
balki ideal ijtimoiy tuzum kurish haqidagi orzu-xayollarga asoslangan ta’limot.
1.
Kelajakdagi ideal ijtimoiy tuzumni aks ettiruvchi amalga
oshmaydigan
orzu, xom xayoliy sotsializm;
2.
Jamiyat tuzumining ideal kelajagini tasvirlovchi badiiy asar haqidagi
qarashlar.
Xayoliy sotsializm — ideal jamiyat to’g’risidagi utopik ta’limot. "Xayoliy
sotsializm" termini Tomas Mor (1478-1535), Tommazo Kampanella (1568-1539)
tomonidan ishlab chiqilgan. Utopik sotsializm asoschilaridan biri ingliz gumanist-
mutafakkiri Tomas Morning "Utopiya" (1516) asari nomidan olingan.
G’arbiy Evropa mamlakatlaridagi
XIX
asr xayoliy sotsializm
tarafdorlaridan Anri Sen-Simon (1760-1825), Sharl Fure (1772-1837) va Robert Ouen
(1771-1858) bo’lib hisoblanadi.
1520 yil ozodlik va tenglikning ajoyib jangchisi bo’lgan Tomas Myuntser vafot
etdi. Bu voqea Germaniyada bo’lib o’tdi. O’n besh yil o’tib esa Angliya mo’zofotida
ajoyib inson Tomas Mor olamdan o’tdi. Bu ikki insonning ovozasi o’z davrida
butun Evropa bo’ylab tarqalgan edi. Ular boshqa-boshqa mamlakatlarda yashar,
harakat uslubida ham hech qanday umumiylik yqq, harakterlarida ham o’xshashlik
bo’lmasa-da, ular o’z fikrlaricha ikkisi ham kommunistlar edi. Biri dehqon va
hunarmandlarni to’plab, knyazliklar va dindorlarni titratgan xalq rahbari,
tashqilotchi va yo’l boshlovchi edi. Ikkinchisi esa bugun dunyoni lol qoldiradigan
asarlar yozgan, ingliz qiroli saroyida lord-kantsler degan ulug’ martabaga erishgan
olim va davlat arbobi edi. Ularning ikkisi ham mardlikda, o’z fikrlarining
mustahkamligida teng edilar, ikkisida ham bir maqsad bor edi - adolatli xalq
davlatiga va jamiyatiga erishish va ikkisi ham eshafotda hayotdan ko’z yumdi.
XVI asrda ingliz savdogarlariga mislsiz boylik keltirgan, yangi erlar ochgan
yangi Amerika koloniyalari ingliz mollarini harid qila boshladi. Mahso’lot
ko’paydi, demak ishlab chiqarishni ham orttirish kerak edi. Chet davlat bozorlarida
ingliz yungiga bo’lgan ehtiyoj o’sib, yung narxi shunchalik oshdiki, natijada er egalari
erlarini dehqonlarga bergandan ko’ra chorvachilik bilan shug’ullanish foydaliroq
degan xulosaga kelishdi. Shuning uchun ham o’z erlaridan ijarachi dehqonlarni
hayday boshlashdi. Ersiz qolgan dehqonlar o’z ishchi kuchlarini manufaktura
savdogarlariga sotishlariga to’g’ri keldi. Shunday qilib XVI asr boshlaridan
boshlab angliyada sekin-asta yangi kapitalizm paydo bo’la boshladi. Buning
kapitalizm deb atalishiga sabab unda asosiy o’rinni kapital egallar edi Savdogar katta
korxona olishi va unga kerakli ishchi kuchini sotib olishi uchun. Dehqonchilik yqq
bo’lishi bilan birga ishsiz qolgan xizmatkorlar va o’zaro urushlar tugagani oqibatida
ishsizlar ko’paydi. Buning oqibatida esa sanoatni yutib yuborishi mumkin bo’lgan
darajada ishsizlik ortdi. Bu vaqtda esa ishsiz qolish jallod qkliga tushish demakdir,
chunki ishsizlik va kambag’allik katta jinoyat hisoblanardi.
1520 yil Angliya qiroli Genrix VIII ning qonuniga binoan faqat qari va ishga
yaroqsizlargina gadoylik qilishi mumkin edi. Solom odamlar gadoylik qilib qqlga
tushsa ularni qamchi bilan savalashar va qamashar edi.
1536 yilda esa qonun yanada qiyinlashdi. Agar kimda kim ikkinchi bor
gadoylik qilib qqlga tushsa savalash bilan birga qo’loqlari kesilar, uchinchi bor qqlga
tushsa xalq dushmani sifatida qamab qqyishardi. Tarixchilarning so’zlariga
qaraganda, Genrix VIII davrida xuddi shunday jazo bilan 7200 kishi jazolangan ekan.
Lekin bu bilan qirol kambag’allikni yqq qila olmadi.
Ishsizlik va kambag’allik jinoyat deb e’lon qilinsa-da, xristian xalqining
qadimiy orzusi bo’lgan tenglik va qardoshlik ham ziddiyatni to’xtata olmadi. Va shu
davrda faqat bir insongina shunchalar mard va o’zoqni ko’ra oladigan ediki, u
odamlarga hamma qiyinchiliklar va ziddiyatni echishning yaxshi usuliga yo’l
ko’rsata oldi. Bu kommunizm kelajagining ko’rinmas tasvirini chizgan inson
qirolning lord-kantsleri Tomas Mor edi. U 1478 yil Londonda sudyalar oilasida
dunyoga keldi. Maktabdan keyin Oksford universitetida tahsil oldi. Lekin otasi
uning huquqshunos bo’lishini istagani uchun har qanday yordam berishni to’xtatdi.
Mor doim yarim och yurar, uni doim etishmovchilik taoqib etar, ba’zan xatto etik
sotib olishga po’li bo’lmas edi. Oxir oqibatda u universitetni tashlab, otasining
xohishiga binoan London huquqshunoslik maktabiga qatnay boshladi. 1501 yil u
ziyrak, hozirjavob va o’zgalar manfaatini ko’zlovchi advokat bo’lib etishdi. 1504
yilga qadar Mor partezianlar ibodatxonasi yaqinida yashadi, cherkov ibodatlarida
qatnashar va o’zi ham rohib bo’lishni istardi. Lekin uning dindorligi o’zini oldingi
betaraflik va qattiqqqligini sezganda bu xohish tark etdi. 1504 yil u oddiy insonlar
hayotiga qaytdi va parlamentga saylandi, chunki u yosh bo’lishiga qaramay salmoqli
ta’sirga ega edi. Bu vaqtda Angliya dunyo bozorlarida qatnasha boshlagan edi va
London ham Lissabon, Antverpen va Parij kabi jahon shaharlari qatoridan joy oldi.
Genrix VII taxtga o’tirganda Mor Niderlandiyaga savdo bitimini imzolash uchun
elchilarning biri sifatida yuborildi. U Niderlandiyada 6 oy bo’ldi. Bitim to’zishlar unga
ancha bo’sh vaqtni berardi va u bu erda o’zining taniqli asarini yozdi. Tilla kitob
shunchalar foydali va alati ediki, u yangi davlat qurish va Utopiya oroli haqidadir
("utopiya" grekchada "yqq joy, xayoliy joy"). Bu kitobning birinchi nashri 1516 yil
chiqarilgan va keyinchalik butun Evropa tillarining barchasida nashr etildi.
Bu asarda Mor majburiyatsiz mehnat va qiyinchiliklarsiz davlat fikri berdi.
"Utopiya oroli"dan kattagina taassurotlar olindi. Bu asar o’sha zahotiyoq Morni
Angliyaning birinchi siyosatchilari qatoriga qqshdi. Mor o’zining asarida xayoliy
orolda tqliq hayot bilan yashayotgan yaxshi qurilgan davlat tasvirini ko’rsatadi.
Bu davlat millatning hayoti shunchalar tqliq tasvirlanganki, ularga har qanday
ziddiyatlarga ruhsat berilgan. Mor o’zoq kelajakka nazar tashladi va hamma narsa
sinfiylikka qarshi kommunistik davlatni quyadi. Uning davlatida hamma narsa
printsip asosida taqsimlanadi: mehnat majburiy, har kim qanday ishlay olsa ishlaydi
va o’ziga qancha kerak bo’lsa shuncha narsa oladi, har qanday mehnat taqtsirlanadi,
har bir inson badavlat yashaydi va xatto hech kim boshqasidan ko’p olmasa ham
xususiy mulkdorlik yqq. utopiya orolida qonunlari, odatlari, boshqaruvi va
korxonalari bir xil bo’lgan 24 ta katta shaharlar mavjud. Bundan tashqari
mamlakatda barcha qishloq xo’jaligi qurollar bilan tqliq tahminlangan. Bu
shahardan qishloqqa ko’chirib turiladigan aholi yashaydi. Har bir
qishloq oilasida 40 dan kam bo’lmagan ayol va erkak yashashi kerak. har bir
oiladan har yili 20 ta odam shaharga qaytariladi va boshqa 20 ta shaharlik
odamlar bilan o’rin almashadi, u erda ular qolgan 20 ta odamdan qishloq
xo’jaligini o’rganishadi, har bir odam qishlokda 2 yil davomida yashaydi.
Dehqonchilik bilan shug’ullanishning bu xilda almashinilishiga sabab, hech
kim o’z xohishiga qarshi ko’p vaqt oir jismoniy mehnat bilan shug’ullanmasligi
kerak. qishloq aholisi erga ishlov berish, hayvonlarni boqish va shaharga
tashish uchun daraxtlar kesish bilan shug’ullanishadi. Ular yana maxsus
apparatlar yordamida jo’ja etishtirish bilan ham shug’ullanishadi.
Utopistlarning asosiy masho’loti dehqonchilik bo’lsa-da, ular yana o’zining
mutaxassisligi sifatida kasb o’rganishadi va ayol va erkaklar baravar
o’rganishadi. Asosiy kasblari bo’z va junni qayta ishlash, bundan tashqari kabi
kasblari bor. Utopiyada faqat 6 soat ishlashadi, ertalabdan tushgacha 3 soat, 2
soat dam olishadi va tushdan so’ng yana 3 soat ishlashadi. So’ng kechki
ovqatni eyishadi. Erta uxlashadi va uyqu vaqti 8 soat davom etadi. Qolgan
vaqtlarini esa har kim o’zi xohlaganidek o’tkazadi. Solom va yoqimli hayot
uchun kerakli oziq-ovqatlar va narsalarni ishlab chiqarishga 6 soat ish kuni
etarli hisoblanadi. Jamoa rahbarlari va o’zlarini ilmga baishlash uchun xalqdan
ruhsat so’ragan insonlardan tashqari barcha odam ishlaydi. Agar o’zlarini ilmga
baishlagan insonlar xalq kutgan natijalarga erishmasa, yana ishchilar qatoriga
qaytariladi. Qishloq aholisi o’zlari va shaharliklar uchun oziq-ovqatlar
etishtirishadi. Shaharliklar ham o’zlari qishloqliklar uchun ishlashadi. Har yili
har bir shahardan orolning umumiy muammolarini hal qilish uchun 3 ta yoshi
ulug’ insonlar markazga yuboriladi. Ular qaerda kamchiliklar va ortiqliklar
borligini aniqlab ularni hal qilishadi. Biror shahar o’zidan ortganini boshqa
shaharga hech qanday mablasiz beradi, chunki o’zi ham boshqa shaharlardan
o’ziga kerakli narsalarni hech narsa evaziga oldai. Shu usulda orol butun
boshli Oilani tashqil qiladi. Utopiyada po’l tushunchasi umuman yqq. hamma
narsalar ortii bilan bor. Hech kim o’ziga kerakli bo’lganidan ortiqcha
narsani talab qilmaydi, chunki hech qachon etishmovchilikda qolmasligini
biladi.
Har bir shaharning har bir ko’chasida o’lkan, ajoyib saroylar qurilgan.
Bu saroylarda ZOta oila uchun yagona saylangan javobgar shaxs yashaydi. Har
bir saroyga uning ikki tomonida joylashgan 30 ta oila birlashtirilgan. Bu
saroylarning bosh oshpazi aniq bir vaqtda bozorga borib 30 ta oila uchun
etarli oziq-ovqatlarni oladi. Lekin eng sara oziq-ovqatlar kasalxonadagi kasallar
uchun yuboriladi. Aniq bir vaqtda 30 ta oila o’zlarining saroylariga tushlik va
kechki ovqatga kelishadi. Bozorlarda odamlar o’zlari xohlaganlaricha eydigan
narsa olishi mumkin. Lekin hech kim o’z xohishi bilan o’z uyida alohida
ovqatlanmaydi, chunki yonginasidagi saroyda tayyor ovqatlarturganida o’zlari
tayyorlashmaydi. Saroyda esa ovqatni oila ayollari navbat bilan tayyorlashadi.
Stol atrofida esa bolalar va qizlar xizmat qilishadi.
Sifograntning asosiy vazifasi u hech kim bekorchi qolmasligi uchun
tekshirib turadi. Hamma sifograntlar xalq tomonidan berilgan 4 nomzoddan
o’ziga knyaz saylaydi. Knyazning lavozimi umrbodga saylanadi. Agar u
shaxsga sig’inishga berilsa, unda o’z lavozimidan bo’shatiladi. Dinga sig’inish
orolda har kimning shaxsiy ishi hisoblanadi. Ruhoniylar ham davlat
lavozimlariga o’xshab xalq tomonidan saylanadi.
Utopiya aholisi urush va uning natijasidan nafratlanishadi. Urush faqatgina o’z
vatanlari va do’stlarini dushmandan himoya qilish uchungina zarur. Olimlar juda katta
hurmatdadir.
Shunday qilib Utopiyada shaxsiy mulkchilik va po’l yqq. har kim jamiyat
uchun ishlaydi va hamma narsa jamiyatga teng bo’linadi. Xususiy mulkchilik
bo’lmasa-da u erda ham farovon, sokin hayot kechiriladi. Tomas Morning
kommunizmi etishib bo’lmaydigan va utopik edi. Shunga qaramay u juda katta bilim
bilan, o’sha davrning hayotini tushunish orqali yaratilgan Mor birinchi
kommunizmning yangilanishiga harakat qildi, kapitalistik jamiyatning yana qayta
paydo bo’lishi davrida va birinchi marta kommunizmning asosiy printsiplarini ilgari
surdi, qaysiki keyinchalik Karl Marksning ilmiy kommunizmining teoriyasiga kirdi:
har biridan - imkoniyatga qarab, har biriga - kerakligicha.
Morning ilmiy qarashlari birinchi marta insonlar uchun xizmat qilishga
berildi. Xristianlar tasavvuricha, dushmanlikka o’xshash yangi, adolatli jamiyat
qurish zarurati kelib chiqadigan ilmni berdi. Mor bu ilmni hammaning yuqori
darajadagi foydasiga qql eratli qilib berdi. Lekin Mor o’zining kommunistik jamiyatiga
etishishning yo’llarini ko’rsatmagan, buning ustiga o’sha davrda buni bajara olmadi.
Tommazo Kampanella italiyalik faylasuf bo’lib, 1568 yil 5 sentyabrda Stiloda
(Italiya, Kalabrida) tug’ilgan. U 15 yoshida dominikan - ruhoniy bo’ldi, ruhoniylar
maktabida u Aristotel, Foma Akvikskiyning ishlarini, astrologiya va falsafani
o’rgandi. Temzioning tabiat hodisalari narsalari (Be gegit paShga shxXa rgarpa
rgts1r1a 1565)haqidagi ishini qqib chiqib, his-tuyular yordamida isbotlangan falsafa
kitobi bilan Temzioni himoya qilib, Aristotelning falsafasiga qarshi chiqdi. Bir necha
martalik qiynoqlarga tsyutilgan. inkvizipiya Sdindorlar sudi) tomonidan umrbodlik
qamok jazosiga
tortilgan va 27 yil qamoqda bo’lgan va 1626 yil Urban UPning yordamida
qamoqdan ozod qilingan.
Kampanella o’zining oxirgi yillarini Frantsiyada o’tkazdi va Risheldan
nafaqa olib turdi. Kampanella o’z asarining katta qismini qamoqxonada yozdi va
shogirdi Adam tomonidan uning harakatlari bilan nashrga chiqarildi. Kampanella
o’zining siyosiy va ichtisodiy qarashlarini "StShz zoNz" ("Quyosh shahar"),
"SNyuzyopez ziIoryta geriNka" "RPozorMa zoNz" ("Falsafiy shahar") asarlarida
namoyon etdi. Bu qarashlarning eng axdo xususiyatlari shundaki, hayot haqidagi
haqqoniy va Solom fantastik unsurlarining aralashmasi jamdir.
Kampanella fanlar va ularninng yo’nalishlarini o’zgartirish masalasiga alohida
e’tibor qaratadi. Fandagi qadimgi va o’rta asrlar anoanalariga tanqidiy tarzda
yondoshmoq zarur. Ratsional, ya’ni aqlni asos qilib olgan falsafa buyuk kashfiyotlar
davri erishgan yutuqlar darajasidan kelib chiqishi lozim. Ilmiy tadqiqotni amalga
oshirishga keng yo’l ochib berish maqsadga muvofiqdir degan fikrni ilgari suradi.
Tommazo Kampanella xolistik ilohiyotning haqiqatga, yakka hokimlikka ega
bo’lish dahvozini rad etadi. U, ikki haqiqat kontseptsiyasiga tayanib, ikkita ilohiy
kitoblar mavjud bo’lib,
ular tabiat va muqaddas kitobdan iboratdir. Tabiat to’g’risidagi ShONLI
kitobni har bir inson aql va sezgilar orqali olib boradi. Tabiatni bilish falsafa va
maxsus fanlarning vazifasidir. Muqaddas kitobga kelsak, bu jonli tabiat
to’g’risidagi kitobdan farq qilmaydi, lekin u aslida odamlarning kundalik sodda
idrokiga, ongiga mo’ljallangan. Bu ikkita kitob xudo tomonidan har xil maqsadni
ko’zlab yaratilgan. Agar birinchi kitob tabiat, inson aql-zakovati oldida olamni
bilish cheksiz imkoniyatlarini ma’lum qilsa, ikkinchi kitob esa, o’z oldiga imon-
e’tiqodga odamlarni chorlashni yagona maqsad qilib quyadi. Bu kitoblar bir-biriga
mutlaqo zid emas. Muqaddas kitob o’z oldiga tabiat qiyinchiliklarini yoritib berishni
maqsad qilib qqymaydi. U oddiy odamlarga o’ta sodda qilib yashirin haqiqatlar
to’g’risida ma’lumot etkazib beradi. Uning tili metaforik til bo’lib, uni to’g’ridan-
to’g’ri falsafa va fan sohalariga havola qilish maoqo’l emas deb ta’kidlaydi. "St1az
zoNz" da ideal mamlakat Quyosh Shaharni roman sifatida tasvirlaydi.
Bu davlat shaharning xalqi "kommunizmdagi falsafiy hayot" yuritishadi, ya’ni
hamma narsa umumiy. Shu bilan birga xotinlari ham. Quyosh Shaharda mulkchilik
yqq qilinishi barobarida har qanday shaxsiylik yqqoldi va muhabbat umum uchun
keng tarqaldi. Xalqni oliy hazrat boshqaradi. Uni Metafizik deb atashadi va
aholining eng aqlli va donolar qismidan saylashadi: Kuch-qudrat, Muhabbat va
Donolik - Metafizikaning uch yordamchisining maslahatlari orqali mamlakatning
hamma siyosiy va umumiy hayotini boshqaradi. Kuch-qudratning binosida urush va
tinchlikning hamma ishlari olib boriladi, Donolik esa bilim va yangiliklarni,
ixtirolarni boshqaradi, Muhabbat ta’lim-tarbiya, dehqonchilik, sotuvchilikni
boshkaradi, shu bilan birga nikoh marosimlarini ham o’tkazadi, qaysiki bu nikoxda
"bolalar eng yaxshi bo’lib tug’ilishadi" deyishadi. Kampanella insonlarning otlar va
itlarning zotdor bo’lishiga e’tibor berishadi, lekin "inson zoti haqida umuman
o’ylamaydi" deb biladi va nikoh qurishda jiddiy tanlov bo’lishini shart deb biladi,
bunga sabab avlodning komilligi deydi.
Kuyosh shahrida bu bilan kuchli erkaklar shug’ullanishadi, shu bilan birga
semiz ayollarni ozin erkaklar bilan nikohlash, bola etishtirish uchun kim kim bilan
vaqtinchalik nikoxdan o’tishi kerakligi aniq belgilanadi. Farzandsiz bepusht ayollar
umumning xotini hisoblanadi. Insonlarning iqtidoriga karab va aniq holda ish aholi
orasida teng bo’linadi: bir vaqtning o’zida bir necha ish bilan shug’ullanish esa
maqtovga sazovordir. Ish uchun rabatlantirishni boshliqlar aniqlashadi, buning ustiga
hech kim o’ziga kerakligidan mahrum etilmaydi. Ish kunining davomiyligi 4 soat
davom etadi va keyinchalik texnik rivojlanishlar orqali ish kuni yanada qisqarishi
mumkin. Kuyosh Shahrining diniy qarashlari balki Kampanellaning o’zining diniy
qarashidir: deizm diniy metafizika, afsonaviy komillik hamma urf-odatlar va shartlar
chetga surilgan. Kampanella butun dunyoning xuddi Quyosh Shahar kabi bo’lishini
xohlaydi.
Kampanella falsafasi ajoyib tarzda yangi falsafaning uchta asosiy yo’nalishini
o’z ichiga oladi. Bekonga o’xshab Kampanella ham "ilmni tiklanishi"ga kirishadi,
ya’ni o’rta asr sxolastikasining harobalaridan yangi universal ilmni yaratishga
kirishadi.
Leybnits va Shellingni inobatga olmaganda Kampanella eng universal va keng
aql sifatida yangi falsafaning namoyondasidir. U o’z davrida unchalik
yuqori baholanmagan, chunki uning fikrlari turli yo’nalishlardagi turli xil
insonlar tomonidan tahqiqlangan. Baozi birlari uning kommunizmini tan olmasa,
baozilarga uning diniy qarashlari yoqimsiz edi. Uzining falsafiy qarashlari bilan
Kampanella zamonaviy ilmning oldi kurashchilaridan biri Galileyni juda qattiq
himoya qiladi.
Grakf Babyof
Grakx Babyof (frantso’zcha Sgasssh VaeiG, ismi antik Grakxlar nomidan
olingan, haqiqiy ismi Fransua Noel Babyof) frantso’z inqilobchi kommunist-utopist,
Direktoriya davrida "tenglik uchun" harakatining yo’lboshchisidir.
Babyof kambag’al sobiq soldat oilasida tug’ildi. Russo va Mabli fikrlari bilan
tanishish (keyinchalik Morelli) shaxsiy mulkchilik yqq bo’lgan "yuksak tenglik"
jamiyatining ishonchli tarafdoriga aylantirdi. 1785 yil Babyof katta er mulkchiligining
o’rniga "jamoa xo’jaliklari" yaratish rejasini to’zib chiqdi. Pikardiyadagi
inqilobning faol qatnashchilaridan biri bo’ldi. Ortiqcha soliqlarni to’lashga qarshi
harakat tashqilotchisi sifatida 1790 yil Parij qamoqxonasida ozodlikdan mahrum
etildi, uni qamoqdan J. P. Maratning sahy-harakatlari natijasida chiqarishdi.
Keyingi yillarda Babyof qishloq xo’jaligi uchun ko’rsatmani ilgari surdi.
Bu ko’rsatmada hech qanday to’lovsiz feodal qonunlarini tkliq likviditsiya qilish ,
yirik er mulkchiligini yqqotish, o’zoq yillik ijarani taqsimlash, arzon-garovning
o’rniga cherkov mulkini musodara qilish, umumiy erlarni ajratish va "agrar (qishloq
xo’jaligi) qonuni ni chiqarish. Bu fikrlarni Babyof o’zining "Doimiy kadastr"
(1789) deb nomlangan asarida tqliq yoritib berdi.
Babyof 1791 yilda Lyudovik XVI ning qochib ketishiga bog’lik holda,
respublika qurishda qatnashdi. 1973 yilda Parij kommunasining savdo-sotiq bo’yicha
kotibi bo’lib faoliyat yuritdi. "Past tabaqaning yaxshi yashashi" muammosiga etarli
e’tibor ajratmaganligi uchun yakobinchi Konvent va maratni qoralab chiqdi.
Yakobinchilar diktaturasining malakasi va poytaxtning savdo resurslarining
bo’linishi kabi harakatlar Babyofni "yuksak tenglik jamiyati"ni yaratish
haqidagi amaliy imkoniyatlari haqidagi fikrga olib keldi. 1793-94 yillarning
so’nggida Babyof yolg’on ko’rsatmalar orqali ayblanib, hibsga olindi.
9 termidor davriga kelib ozod qilingach, bir necha hafta o’tgach Babyof
termidoriy konventga qarshi ishonchli dushmaniga aylandi va o’zining "Jurnal
de la liberta de la press" deb ataluvchi gazetasida unga qarshi maqola chiqardi va
keyinchalik "Tribyun dyu pyopl"da ham chop etildi.
1795 yilning fevraliga kelib Babyof yana hibsga olindi. 1795 yil oktyabr
oyida umumiy avf orqali ozod qilingach "Tribyun dyu pyopl" asarini yangiladi va
Buonarroti F, OA Darte, Sh. Shermenlar qatoriga qqshildi. Shu bilan birga "tenglik
uchun" kommunistik harakatining tashqilotchisi va yo’lboshchisi qatoriga qqyildi.
1796 yil bahorda xalq namoyishini tayyorlaydi va "Yashirin direktoriya"ni boshqardi.
Bu harakat qatnashchilaridan biri Grizelning xoinligi natijasida harakatning barcha
yo’lboshchilari qqlga olinadi. Vandomdagi sud hukmiga binoan Babyof o’limga
hukm qilingan. Babyofning fikrlari va uning davomchilari babuvistlarning fikrlari
ilmiy kommunizmning tarafdorlari edi. Eski jamiyatdan kommunizmga o’tish
davridagi vaqtinchalik inqilobiy diktaturaning to’zilishi zarurati va "toza
demokratiya"ni tezlikda ro’yobga chiqarish imkoniyatlari yqqligini Babyof
inqilobning tajribasiga suyanib shu fikrga keldi. Babuvizm davomchilarining eng
asosiy ko’rinishlaridan biri bu diktatura zarurligini tan olishlaridir. Babyof va uning
tarafdorlarining Qo’zg’oloni alaba bilan tugasa, ular "milliy kommuna" rejasini
ro’yobga chiqarishni mo’ljallashgan edi. Bu "milliy kommuna" xususiy mulkchilik
(egalik)ni o’rnini bosish lozim edi.
Morelli Etenn Gabriel - XVIII asr frantso’z arbobi. Morelli haqida bizga
ma’lum narsalar juda kam, ma’lum bo’lganlari ham ishonchli emas. U Vitri le
Fransua shaharchasida yashagan va qqituvchi bo’lib ishlagan deyishadi. Morelli nomi
bilan 7 ta kitob bog’liq bo’lib, bu asarlar 1743-1778 yillar mobaynida nashr qilingan.
Morelli asarlaridan eng ajratib turadigan 2 asari mavjud. 1753 yilda Morelli
"Baziliada yoki so’zib yuruvchi orollardagi halokat" asarini nashrga berdi va bu
asarida Morelli kommunistik utopiyani tasvirlaydi. 1755 yilda esa "Tabiat qonuni
yoki uning qonunlarining o’rinbosar ruhi" traktini yaratdi.
Russo fikrlarini qo’llab quvvatlagan holda Morellining fikricha, inson
tabiatan mehriban, lekin ularni xususiy mulkchilik bo’zadi. Morelli jamiyat kelajagi
haqida shunday yozadi "Hech narsa hech kimga tegishli emas" -predmetlardan
tashqari qaysiki inson xuddi shu vaqtda foydalanayotgan predmetlardan tashqari
(o’zining zaruratlari, kundalik ishi uchun kerak bo’lgan) har bir fuqaro o’zining
yoshi, imkoniyati, iqtidoridan kelib chikkan holda jamiyat (kommuna)ga o’zining
shaxsiy yordamini qo’shadi. Shu fikrdan kelib chiqib Morelli "Har kimdan -
iqtidoriga qarab, har kimga - zaruratiga qarab" shiorini keltirib chiqaradi.
Emanoil (Manaleko) Belechanu (1842 yil 1 mayda tug’ilgan) -
ruminiyalik zamindor va davlat arbobi, sotsialist-utopist.
Kelib chiqishi zodagon bo’lgan Belechanu Skeenl qishloiga (xozirgi Boldeshti-
Skeenl) egalik qilardi, Ploeshtidan shimolga qarab 15 km yurganda. Sotsialist - utopist
Teodor Dismakt bilan tanishish va Sharl Fure bilan shaxsan tanishligidan Belechanu
1835 yilda o’zining qishloini "Qishloq xo’jaligi va qql mehnati qrtoqligi"ga
aylantirishga qaror qildi. bu kommunaning o’zgacha bir varianti bo’lib,
Furening sotsial-utopik kontseptsiyasida ishlab chiqarishning tashqillashtirishning
eng adolatli usuli hisoblangan. Furening ko’rsatmalariga ko’ra (taxminan 100 kishi
bunga Beleachanu ozod qilgan krepostnoylar, dehqonlar, hunarmandlar ham kirgan)
birgalikda mehnat qilishgan, erlarni birlashtirishgan, aqliy mehnat va jismoniy
mehnatni birgalikda bajarishgan. 20 dan ortiq inson Belechanu ochgan maktabida
yozuvni, matematikani, siyosiy-iqtisodni, rumin tili va frantso’z tilini o’rganishgan.
Valaxiya hokimiyati bu falansterga juda ko’p feodal tartiblarda bo’lgan
mamlakatning ko’p qismlariga xavf solmoqda deb bilib, uni noqonuniy deb
e’lon qildi. 1837 yil 5 yanvarda bu falanster davlat askarlari tomonidan
bo’zilib er bilan yakson etiladi. Belechanu, Diamano va ularning tarafdorlari,
davomchilari jazoga tortilgan va surgun qilingan.
Jan Jurne (1799-1861) - frantso’z shoir-utopisti. Jurne yoshligidanoq
inqilobiy g’oyalar bilan shug’ullangan, karbonarilar yashirin tashqilotining ahzosi
bo’lgan, qamoqqa tushgan, lekin sud tomonidan oqlangan. Jurne bir qancha vaqt
davomida qishloqda yashagan va dorixona ishlari bilan shug’ullangan, Fure asarlarini
o’rganish davomida esa Parijga ko’chib o’tish fikri tug’iladi, u erda falsafachi-
sotsialist (hayotining so’nggi damlarini yashayotgan) bilan shaxsan tanishish uchun.
Jurne uning bilimlarining tarafdori bo’lib etishib, 1830 yil oxirida furerik targ’ibot
bilan shug’ullanishga kirishdi.
1841 yilda opera ko’rsatilayotgan zalda yuqoridagi galereyadan parterga
o’zining broshyuralarini otdi, bu bilan u tomoshabinlarni Fure fikrlari (g’oyalari)
e’tiborni tortmoqchi edi. Bu qilig’i unga bir necha oy aqli zaiflar uyida qolishiga olib
keldi. U erdan ozod bo’lganidan so’ng u bu broshyuralarini nashr ettirdi va restoran va
maydonlarda targ’ib etdi, boy odamlar va davlat arboblari bilan shaxsiy uchrashuvlar
uyushtirishga kirishdi, furerizmni Belgiya qirolichasiga etib borishini istadi.
Anfanten Bartelemi Prosper (1796 yil 8 fevral - 1864 yil 31 avgust) —
frantso’z sotsialist va utopisti (sensimonist).
Bartelemi Prosper Anfanten Parij va badavlat bankirlar oilasida dunyoga
keldi. 1813 yilda u Parijning politexnika maktabiga o’qishga kirdi. 1814 yil mart
oyida Oltinchi antifrantso’z koalitsiyasi jangchilari Parijni egallaganda u qarshilik
ko’rsatishga harakat qilgan talabalar orasida edi. Buning natijasida Lyudovik XVIII
Qo’zg’olon qilgan maktabni yoptirdi va Anfanten muxandis emas may sotuvchisi
bo’ldi. Hamkorlik maqsadida u juda ko’p Evropa mamlakatlarida bo’ldi, jumladan
Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Niderlandiyada bo’ldi. 1821 yilda u
o’zining shaxsiy bankini Sankt-Peterburgda tashqil etdi. Lekin ikki yildan so’ng
Parijga kaytdi. Xuddi shu vaqtda u karbonariyalarning yashirin jamiyatiga qqshildi.
Karbonarilar orkali matematik Olind Rodriges (Rodrig) bilan tanishuv yaxshilanishi
natijasida Akri de Sen-Simon atrofida guruh bo’lib yig’ilgan sotsialist-utopistlar
orasiga kirib qoldi.
Sensimonizmning targ’iboti
Anfantenning sensimonizmga jalb etilishi bu oqimning nafaqat iqtisodiy
kontseptsiyasi, balki "yangi xristianlik" bilan bog’lik Anfanten Sen-Simonni unchalik
o’zoq vaqt davomida bilmasa-da u o’zini Sen-Simonning haqiqiy shogirdlaridan deb
biladi. Sen-Simonning o’limidan so’ng 1825 yilda sensimonik maktabni boshqarish
uning eng yaqin shogirdi Rodrigesga o’tdi. Biroq u sekin-asta o’z ishidan chetlasha
boshladi va 1829 yilda maktabni Anfanten boshqara boshladi va uning doimiy
opponenti Sent-Aman Bazar sensimonizmning yangi intellektual lideri hisoblandi.
U yana viloyat sensimonik jamiyatlarga ham tashrif buyurib u erdagi katnashchilar
bilan uchrashdi. Lekin sensimonik jamiyat o’zining harakati bilan qaysiki
mistitsizm katta rolo o’ynaydigan harakati bilan cherkov sektantlari turiga o’xshab
borardi. Anfanten va Bazar esa bu sektalarning ruhoniy otalariga aylandi, amalning
kattaligini talashgan holda bir-biri bilan tortishib qolishdi. Ularning tortishuvining
eng asosiy punkti ular nikoh va oila haqidagi fikrlarining farqi: Anfanten bu
masalada insonlarni doimiy
uzining tabiatiga qarab va doimiy bo’lmaganlarga ajratadi. Doimiy bo’lmagan
insonlar uning fikriga ko’ra o’zlarining xotinlari yoki erlarini xohlagan vaqtlarida
almashtirishlari mumkin. Bazar va uning safdoshlari Anfanten kollektivizmning
noto’g’ri printsiplarini targ’ib etmoqda va uning nikoh haqidagi g’oyalari zararli va
tartibsiz deb o’ylashadi. Rodrigesning ularni yarashtirish uchun qilgan harakatlari
zoe ketdi va natijada oila va nikoh haqidagi turli fikrlilik, shu bilan birga
sensimonizm va klassik diniy qarashlarning munosabati "cherkovlar"ning ruhoniy
otalarining yakuniy ajrashishiga olib keldi. 1831 yil oxirida yagona sensimonik
jamiyatning tugashiga olib keldi.
Sensimonik jamiyatni boshqarish
Anfanten guruhi "Sen-Simon oqimining oliy boshlii" o’zlarini shunday deb
bilib o’zlarining g’oyalarini amaliy qqllashga kirishdilar. Anfanten g’oyalariga
ko’ra insonlar "mehnatda va rohatda kamol topish"lari kerak. 1831-1832 yil ular
ishlab chiqarish va sarf etish assotsiatsiyani yaratishdi (Anfanten va uning
tarafdorlari), ko’p insonli majlislar o’tkazishdi. Buning hammasi uchun juda ko’p
mabla zarur edi. Asosiy katta mablani Anfantenning o’zi berardi, bundan tashqari
alohida odamlarning ehsonlari ham bor edi, lekin bu mabla 90000 dan 1000000
frankgacha edi.
Shunga qaramay Anfanten va uning guruhi ishchilarning hakiqiy talablari
va ahvollarini tushunishmas edi. Bu narsa ko’pgina ishlab chiqarshish
assotsiatsiyalarining yopilishiga olib keldi. "Oila"ning o’zida yana jins borasida
tushunmovchiliklar paydo bo’ldi. Bu safar tushunmovchilik Anfanten va Rodriges
orasida bo’ldi. Rodriges ham Bazarga o’xshab Anfantenning oila haqidagi fikrlarini
behayolik deb bildi. Anfanten esa safdoshini oila tartib-qoidalaridan ozod bo’la
olmaslikda aybladi. Oxir-oqibatda esa Rodriges 1832 yil fevralda jamiyatni tark
etishga majbur bo’ldi.
Anfanten va uning izdoshlari Parijdan o’zoqda bo’lmagan Anfantenning
Menilmontan qo’roniga o’zlatga ketishdi va u erda ozod muhabbatli,
"industriallar"ning birgalikdagi mehnati g’oyalariga qaratilgan mexnat jamiyatini
yaratishdi. "Oilalar" ahzolari uy ishlari va bo ishlarini o’zaro bo’lib olib bajarishardi,
tushlik vaqtida esa hamma bir joyga yiilib ovqatlanishardi, o’zlarining "ruhoniy
ota"larining g’oyalarini eshitishardi va diniy qqshiqlar aytishardi. Bu erda Anfanten
o’zining jamiyat haqidagi fikrlarini "Yangi kitob"da yoritdi. Bu asar kataxezis va
borliq kitobilan iborat bo’lib o’zida diniy, axloqiy, ilmiy va fantastik qarashlarni
mujassamlashtirar edi.
Sensimonistlar Menilmontda oddiy va mehnatsevarlik bilan umr o’tkazishsa-da,
bexayolik g’oyalarining targ’iboti va noqonuniy jamiyat to’zish ayblari bilan ayblanib
bu jamiyatning faoliyati to’xtatildi. Sudda barcha sensimonistlar o’zlarini xuddi
haqiqiy sektantlardek tutishdi va Anfatenga qo’loq solishni davom ettirishdi, uni
o’zlarining "ota"si deb atashib, hatto uning buyrui bilan oqlovchidan ham voz
kechishdi. Anfanten sudyaning savoliga o’zini "insoniyat otasi" va "tirik qonun"
deb atayman deb javob berdi.
Javobgarlikka tortilish va hayotining so’nggi davri
1832 yil sud tartibotlari hukumati jamiyati "nikoh va oilani haqorat qilish"da
ayblab tahqiqlab qqyishdi. Anfantenni (shuning bilan birga Shevale va
Dyuveyreni ham) bir yillik qamoq jazosi va 100 frank jarima o’lash jazosi bilan
jjazolashdi. Ozod bo’lgach esa Anafanten muhandislik ishlari bilan shug’ullanish
uchun Misrga yo’l oldi. Suvaysh kanali tarxini chizish va amalda bajarish g’oyalari
birinchi bo’lib Anfantenga tegishlidir. Misrda Anfanten va uning bir qancha
fikrdoshlari yangi sensimonik jamiyatini yaratdi, lekin bu jamiyat bor yo’i ikki
yilgina o’z faoliyatini olib bordi. Chunki bu jamiyat rahbari Anfanten Muhammad
Alining islom dinini qabo’l qilish va uning davlatiga ishlash taklifini rad etdi.
Anfantenning bir qancha izjoshlari furerizmga o’tib ketishdi, baozilari esa diniy-
sotsializm ruhida gapirish va yozishni (Per Leru) davom ettirishdi.
Frantsiyaga qaytganidan so’ng Anfanten Parij — Lion temiryo’l yo’nalishi
direktori va pochtmeyster lavozimida faoliyat yuritdi. 1841 yil Aljirni o’rganish ilmiy
tekshirish guruhiga kiritildi. 1848 yil Anfanten so’nggi marta o’z g’oyasining
targ’ibotini qayta tiklashga harakat qildi. So’ngra sotsialistik harakatlar bilan aloqani
tamoman o’zib Napaleon Shning bonapartik harakatlarini qo’llab quvvatladi.
Ikkinchi imperiyani maqtagan holda Anfanten yangi imperatorni Frantsiyaning
sanoat rivojlanishini qo’llab quvvatlashga chaqirdi.
Robert Ouen
Robert Ouen (1771 yil 14 may — 1858 yil 17 noyabr) — ingliz sotsialisti,
XIX asrning birinchi sotsial-reformatorlaridan biri.
Robert Ouen 1771 yil Nyutaun (Uels) kichkina shaharchada, kichik
do’kondor oilasida dunyoga keldi. Yotti yoshidan boshlab mahalliy maktab
qqituvchisi undan o’zining yordamchisi sifatida foydalanar edi, lekin ya’ni ikki
yildan so’ng uning maktabdagi ta’limiga yakun yasaldi va u katta shaharlarga
baxtini izlab yo’l oldi. Ouen Stemfordda, Londonda va Manchesterda
manifaktura magazinlari (do’konlari)da shogird va boshkdruvchi sifatida ishladi, lekin
o’zi davomli ta’limni olmadi.
Manchesterda yashagan yillari
Bu davrda Manchester sanoat inqilobining markaziga aylangan edi, ayniqsa,
qooz ishlab chiqarish keng yo’lga qqyilgan edi. Manchesterda Ouen ko’pgina
mahalliy jamiyatlar, falsafiy va adabiy jamiyatlarning ahzolari bilan tanishdi, doktor
Parsival bilan inoqlashdi va birinchi marta ishchi va sanitar qonunchiligi zaruriyati
haqidagi g’oya yuzaga keldi. Ouenning o’zi bu jamiyatda bin qancha ishchi
qonuniyatlari haqida mahro’zalar qqidi.
Avvalo u ukasidan qarzga po’l olib, bir sherigi bilan birga to’quv mashinalari
tayyorlaydigan korxona ochdi. Bu davrda bunaqa mashinalar tezda sanoatga kirardi.
Keyinchaliko’zining kichkinagina shaxsiy o’quv kombinatini ochdi va u erda ikki-uch
ishchi bilan o’zi birga ishladi.
U kimyo bilan qattiq shug’ullandi va qqpol amerikancha paxtani qayta
ishlashning yangi usullarini topgach esa Ouen xayolida paxta manufakturasining
boshqaruvchisiga, keyinchalik egasiga aylandi.
Nyu-Lanarkdagi sotsial tajriba
Ouen Glazgo yaqinidagi Nyu-Lanark qishloining tqqimachilik
korxonasining badavlat egasi Devid Deylning qizi Karolina Deyl bilan tanishib, u
bilan oila quradi. 1799 yil Ouen Nyu-Lanarkka joylashib
aynotasining sobiq korxonasining egasi va boshqaruvchisiga (bir qancha
manchesterlik kapitalistlar bilan birga) aylandi. U allaqachonlar o’zining sanoat va
sotsial tajribalari haqida o’ylar va Nyu-Lanarkka ishlab chiqarish munosabatlarining
reformalarining aniq rejalari bilan keldi.
O’zining fabrikasini o’rnak qilib ko’rsatgan holda u yollanma ishchilarga
amxo’rlik qilish ish beruvchining qiziqishlari bilan hamohang deb ko’rsatadi. O’zining
shaxsiy tajribasidan kelib chiqqan holda u "patronat" tizimini ishlab chiqadi.
Buning natijasidateoretik tarzda "Ezzau op Le G’ogta1yup oG SagasLeg" (1812 yil)
"Harakter tartiblanishi" asari yaraldi. Bunda u inson uni Tashqi tomondan o’rab
turgan sharoit va tarbiya mahso’li ekanligini isbotlaydi, tarbiya qanchalik yuqori
bo’lsa, inson tabiati takomillashib boradi.
XIX asrning birinchi o’n yilligida ishchilarning yaxshi ahvoli va iqtisodiy
yutukdari bilan odamlarni hayron qoldirgan Nyu-Laparkdagi Ouen fabrikasiga ko’plab
tashrif buyuruvchilar bo’ldi. Uning bu fabrikasiga buyuk knyaz Nikolay Pavlovich,
hattoki bo’lajak imperator Nikolay I ham tashrif buyurdi. Ouenning yutuqlaridan
hayron qolgan holda har tomondan ishchilarning juda ko’payib ketganligi bilan
tushuntirilayotgan ishchi xalqining tang ahvoli haqida eshitib u Ouenni o’zi bilan ikki
million britan aholisini ham olib Rossiyaga joylashishni taklif etadi. Lekin Ouen bu
taklifni qathiy rad etgan holda Angliyada yashab qoladi.
G’
Tajribani kengaytirish harakati
Aholining ishsizligi va kambag’alligi ortgani, Angliyaning iqtisodiy ahvolining
yomonlashgani bilan bog’liq 1815-1817 yillarda o’tkazilgan muhokama Ouenni
targ’ibotchiga aylanishiga turtki bo’ldi. Ouen boshqaruv komitetiga o’z rejasini
taqdim etdi. Bu rejaga asosan bu qiyinchiliklarni kambag’allar uchun birgalikda,
kapitalistlarsiz ishga yollovchilar ishlaydigan kooperativ jamoa qishloqlarini yaratish
orqali engillatish mumkin deydi. Uning bu g’oyalari tushunmovchiliklar va
nafratlanishlarga uchradi. Shunda Ouen to’g’ridan-to’g’ri keng ommaga rejasini
taqdim etdi. Londondagi 1817 yilda anchagina aholi to’plangan joyda u birinchi
marta bir necha oiz gap bilan o’z rejasini bayon etdi. Qancha vaqt cho’zilgan sari
aniq muammon bilan bog’liq bo’lgan oddiy reja kengayib, o’sib bordi. Kommunistik
jamiyat boshlanishining qayta qurilishi umumkeng tizimda bo’ldi. Bu qayta
qurishlarni Ouen ozroq bo’lsada Fure falanglarini eslatadigan mehnat kooperativ
jamoalari orqali tasavvur etardi. 1817-1824 yillar mabofnida Ouen butun Britaniyani
aylanib, juda ko’pblab Nutqlar qqidi, ko’pgina
aqolalar va varaqalar yozdi, tinimsiz ravishda o’z g’oyalarini targ’ib etdi.
Uning rejalariga befarq bo’lmagan birqancha badavlat va davlat odamlari bo’lsa-da,
Ouenning barcha harakatlari zoe ketdi. Hatto 1819 yilda uning tajribasi uchun
mablani yiishga komitet to’zildi: komitetga gertsog Kent bilan bir qatorda David
Rikardo ham kiritildi. Lekin ular zarur bo’lgan po’lning juda kam miqdorini
toplashga muvaffaq bo’lishdi va bu g’oya inqirozga uchradi.
O’rnak bo’lish yoki Nutq so’zlash orqali qilingan targ’ibot o’z natijasini
bermayotganiga ishonch hosil qilgan Ouen monarxiya hokimiyati va zamindor
aristokratlarning yordamiga suyanishga harakat qilgan holda fabrika qonuniyatlari
foydasiga harakatli agitatsiyalarini boshlab yubordi. Lekin bu yo’nalishdagi umidlari
ham o’zini oqlamadi. Shunda Ouen sanoat ishlab chiqarish sinfiga murojaat
qilishga qaror qildi va ishlab chiqarish assotsiatsiyalarining ta’limini o’rganishga
yo’naltirishga qaror qildi.
Ouenning so’zlariga qaraganda bu assotsiatsiyalarning vazifasi "inson tabiatini
haqiqatda tushunish va yaqinlariga bo’lgan muhabbatga qurilgan birlik va
kooperatsiya tizimiga bog’liq tashqilot"dan iborat.
Teoreyaning yaratilishi
Bunday assotsiatsiyalar ta’limiga bo’lgan zaruratni keltirib
chiqaradiganlarni u o’zining ikki asarida ko’rsatib o’tdi. U "KerogIo 1e Soipyu oЈ apagk"
asarida assotsiatsiya tashqil etishning amaliy rejasini ishlab chiqardi. Avval ouen bu
assotsiatsiyaning yoki faqat ishsizlar koloniyasini tashqillashtirish haqida o’ylagan
bo’lsa, keyinchalik sanoat tizimining tkdiq qayta to’zish zarurati fikri keldi. U o’sha
davr sanoatini noto’g’ri deb tahrif qilgan birinchi sotsialist edi. Sanoat tizimi o’sha
davrda Ouenning fikricha uchta noto’g’ri boshlanish asosida qurilgan: ishni ajratish
uskunalariga, qaysiki rivojlanishni pasaytiradidiziqishlarning umumiy qarama-
qarshiligini keltirib chiqaradigan korxonalar raqobatchiligi va foyda olishga qurilgan
edi. Foyda qachlnki talab tenglashsa va takliy o’ssagina bo’ladi, haqiqiy hayotda
esa taklif etilayotgan tovar talabdan ko’ra ko’proq bo’lishini jamiyat qiziqishlari talab
etardi.
Bu qiyinchiliklar qachon yqq bo’ladi, qachonki ishlab chiqarish kuchlaridan
foydalanayotgan alohida ishlab chiqaruvchi guruhlar kooperatsiyaga birlashsa,
o’zlarining talab va ehtiyojlari, o’zlarining mablai va o’zlarining shaxsiy mehnati
yordamida ishlab chiqarsa, shunda qiyinchiliklar o’tadi.
Buning natijasida Ouenni eng xavfli xayolparast deb sanay boshlashdi, ayniqsa
1817 yilda u hamma dinlarga qarshi jang boshlaganda. Nyu-Laparqtsa o’zining
o’rnini yqqotgandan so’ng, Hattoki ingliz "ilmli jamiyati"dan hafsalasi pir
bo’lgandan so’ng Ouen o’g’illari bilan birga Amerikaga ko’chib o’tishdi. 1825 yilda
Ouen Amerikada 30 ming akr er sotib olib Vabax daryosi bo’yida Indiana shtatida
yangi kommunistik ishlab chiqaruvchi jamiyat barpo etdi. Bu jamiyat tartibi
kommunizm tengligi asosida qurildi. Bu ishda unga ta’lim-tarbiya bilan
shug’ullanuvchi filantroplar Maklyur va Petr Naaf yordam berdi. Ouenning o’zi esa
maxsus saylangan komitet bilan birga koloniyaning barcha ishlarini yuritdi, lekin
Tashqi muhit va sharoitni qayta qurish orqali inson tabiatini qayta yaratish harakati
omadsizlikka uchraydi.
Bu kolonna Ouenning 40 ming funt sterling po’lini yutib yuborib
inqirozga uchradi. 1829 yilda u yana o’z vataniga qaytdi. O’zining bor boyligini
etti farzandiga bo’lib bergach, o’zi hayotini oddiy darajada olib bordi.
1832 yilda esa u yana Angliyada yangi ish ochdi, bu ishi ham
omadsizlik bilan tugasa-da, sotsial-siyosiy tomondan juda katta ahamiyatga
ega bo’ldi: u "#sh almashtirish birja"syut tashqil etishga harakat qildi. Har
qanday savdo foydasi va po’l aylanmasini yqq qilish uchun Ouen Londonda
birja tashqil qildi. Bu birjaga har qanday ishlab chiqaruvchi o’z mahso’lotini
olib kelishi mumkin edi va buning evaziga mehnat chiptasini olishardi. Har bir
ish soati uchun (mahso’lot ishlab chiqarish uchun) 6 pensdan olishardi. Birja
boshida katta muvaffaqiyatlarga erishayotgan edi, birinchi haftada bu birjaga
10000 funt sterling miqdorida mahso’lot olib kelindi va ko’plab do’konlar
mehnat chiptalarini po’l o’rnida qabo’l qila boshlagan edi, lekin bir qancha
vaqt o’tmasdan qiyinchiliklar kelib chiqa boshladi.
Savdogarlar birjaga o’zlarining sotilmay tushib qolgan mahso’lotlarini
keltirib birjadan muvaffaqiyatroq narsalarni olishga shoshilishardi, birja juda
tez vaqt ichida sotilmay qolgan mahso’lot bilan to’lib toshdi, bu
mahso’lotdan foyda olishga umid yqq edi. Mahso’lotni soatbay ish bilan
baholanishi va 6 penslik norma tushunmovchiliklar va tortishuvlarga sabab
bulardi. Birjaning hech kimga keraksiz mahso’lot bilan to’lishi, mehnat
chiptalarining o’z bahosini yqqotishiga va birjaning inqirozga yuz tutishiga
olib keldi.
1833-1834 yillar Ouen birinchi umumiy milliy profsoyuz yaratish
harakatini boshqardi va bu harakatga yarimmillion ahzoni o’zida qamrab oldi.
Tashqiliy ishlarning sustligi, mablaning etishmasligi va hokimiyat
tomonidan quvvatlanadigan xo’jayinlarning qarshiligi kabilar profsoyuzni
inqilobga olib keldi.
Ouen va boshqa ishchilar harakatining boshqaruvchilari
tushunmovchiliklar bilan ikki yo’nalishda harakat qilishdi.
Hayotining so’nggi damlari 1834 yildan so’ng Ouen jamiyat hayotida
muhim rolo o’ynamay qqydi. U juda ko’p yoza boshladi, jurnallar nashrdan
chikara boshladi va yana bir jamoa tashqil etishda qatnashib o’z qarashlarini
izchil tadbiq etdi.
1858 yil ko’zda 87 yoshida Ouen Liverpo’lga bordi va qatnashayotgan
mitingida o’zini yomon his qila boshladi. Bir necha kun yotganidan so’ng u
tug’ilgan vatani Nyutaunga borishga qaror qildi. 1858 yilnoyabrda Ouen
Nyutaunda vafot etdi.
Ouenning ijodiy merosining ahamiyati
O’zining hamma omadsizliklariga qaramay Ouen Evropaning akliy
rivojlanish tarixida yodda qoladi.
U birinchi marta fabrika qonuniyatiga turtki berdi, davlat
aralashuvining zaruratini ko’rsatdi va ishsizlik bilan kurash vazifasini aniq
qqydi. U savdo foydasini chetga chiqaradigan talabgorni ishlab chikaruvchiga
aylantirish vazifasini o’zida qamrab olgan kooperativ harakatning otasi
hisoblanadi.
Ouenning ishlari XIX asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy
fikrlarning ilhomi bo’lib xizmat qildi va kommunizm g’oyalarining
ilhomchisi bo’ldi. Ouen g’oyalari Karl Marks, Fridrix Engels kabilar
tomnidan ham g’oya sifatida olindi. Kommunalar tajriba va
alakalarikibutslarning qurilishiga va 1917 yildan so’ng sovet Rossiyasidagi
birinchi kommunistik tajribalarga o’rnak bo’lib xizmat qildi.
Ouen kapitalistik sistemaning salbiy tomonlarini boshqa utopistlarga qaraganda
yaxshiroq bilardi va sanoat revolyutsiyasi sharoitida mazkur salbiy tomonlarni keskin
tanqid qilib chiqqan edi. Ouen Filantropik faoliyat (xayriya ishlari) bilan
shug’ullanardi va fabrika qonunchiligining birinchi asoschisi edi. So’ngra u
tanqid tiini xususiy mulkka, uni muqaddaslashtiruvchi dinga va barjuacha
nikohga qarshi qaratdi. Ouen -ratsionalizmning muxlisi, u ateist edi-yu, lekin baozi
jihatlardan deizm tomoniga oib turardi. Sotsial tuzumning insonga hal qiluvchi
ta’sirini qayd qilib ko’rsatardi. Tarixni insonning o’z-o’zini bilishida tadrijiy progress
deb idealistlarcha talqin qilardi; sotsial illatning ildizi kishilarning nodoshshgida deb
bilardi. "Yangi axloqiy (ya’ni sotsialistik) dunyoni" tayyorlovchi tadbirlar orasida
Ouen tarbiyaga g’oyat katta ahamiyat berardi. U pedagogika nazariyasi va
praktikasiga ko’pgina muvaffaqiyatli g’oyalarni kiritdi. 1820 yilga kelganda
Ouenning asosiy ideyalari tarkib topdi, bu ideyalar sistemasini u keyin sotsialistik
sistema deb atay boshladi. Bu sistemaning printsiplari - mulkning va mehnatning
umumiyligi, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatni birga qqshib olib borish,
shaxsni har tomonlama kamol topdirish, huquqtsa tenglikdan iborat edi. Ouenning
sotsialistik ta’limotida sanoat va dehqonchilik mehnati qqshilib ketadi, lekin
dehqonchilik afzalroq ko’riladi. Kelajakdagi sinfsiz jamiyat - o’z-o’zini
boshqaruvchi jamoalarning erkin federatsiyasidan iborat bo’lib, bu jamoalardan har
biri 300 dan 2000 gacha kishini birlashtiradi. Ouen asosiy e’tiborni taqsimotga
berardi. U sotsial revolyutsiyaning zarurligini tushunmasdan, jamiyatni
o’zgartish ishida burjua hukumatlariga umid bolardi. U mehnat kommunalari
(asosiylari - AQShda 1825 yildan 1829 yilgacha "Yangi garmoniya", Angliyada
1839 yildan 1945 yilgacha "Garmoni-xol") va ayirboshlash bozorlari tashqil etdi;
bularning hammasi halokatga uchradi. Ouen buyuk utopistlardan o’z faoliyatini
ishchilar sinfi takdiri bilan bolagan birdan-bir kishidir; XIX asrning 30-yillari
boshlarida u ingliz kasaba soyuzi va kooperativchilik harakatida aktif qatnashdi; uning
ideyalari o’sha vaqtda sindikalizmni bir qadar oldindan bildirgan edi. Garchi Ouen
ishilar sinfining tarixiy rolini tushunmagan bo’lsa-da, umrining oxirigacha uning
tomonida turdi.
Bellers Jon (1654-1725) - ingliz mayda burjua utopisti, filantrop, ekonomist,
qiymatning mehnat nazariyasi salaflaridan biri. Merkantilistlarga qarama-
qarshi ularoq, Bellers mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishning
majud usulini o’zgartish zarurligini ta’kidla ko’rsatgan edi. Kooperatsiya
printsipini birinchilar qatorida ilgari surgan edi. "...Ishlab chiqarish kollejlarining
to’zilishi haqida takliflar" degan asarida (1695) u ishlab chiqarish vositalariga
koolektiv egalki kilishga va mehnatni "mehnat qilmagan kishi ovqat emaydi"
printsipiga muvofiq oqilona tashqil etishga asoslangan ishlab chiqarish kooperatsiyasi
planini keng bayon qilgan edi. Bellers sotsial straxovaniya va mehnat tarbiyasi
zarurligini ta’kidlab ko’rsatgan edi.
Blanki Lui Ogyust (1805-81) - frantso’z utopik kommunisti. atokli
revolyutsioner, 1830 va 1848 yillardagi revolyutsiyalarning qatnashchisi; ikki marta
o’lim jazosiga hukm qilingan, umrining derli yarmini qamokda o’tkazgan
Blankining dunyoqarashi XVIII asrdagi ma’rifattchilik filosofiyasi ta’siri
ostida, shuningdek utopik sotsializm, boshlicha babuvizm (babyofchilik) ta’siri
ostida shakllandi. Umumfilosofik qarashlariga ko’ra materialist bo’lgan
Blanki tarixiy taraqqiyotni idealistlarcha izohlab, uni ma’rifatt
tarqatishdan kelib chiqadi, deb hisoblardi. Blanki tarixning asosiy
mazmunini vahshiylarning absolyut individualizmdan boshlab bir qancha
fazalar orqali kommunizmga - "kelajak jamiyatga", "tsvilizatsiya tojiga"
tomon harakat qilishdan iborat, deb hisoblardi. Ayni vaqtda Blanki tarixda
sotsial kuchlar kurashini ko’rardi, kapitalistik jamiyat ziddiyatlarini keskin
tanqid qilardi va sotsial revolyutsiya tarafdori edi. Biroq u ilgari surgan fitna
taktikasi xato edi va blankistlar uyushtirgan Qo’zg’olonlarni barbod bo’lishga
olib kelgan edi. Revolyutsida revolyutsion partiya boshchilik qilgan
mehnatkashlar ommasi qatnashgandagina uning muvaffaqiyat qozonishi
mumkinligini Blanki tushunmas edi. Blankizm boshqa mamlakatlardagi,
jumladan Rossiyadagi (Narodniklik) revolyutsion harakatiga ta’sir ko’rsatdi.
Blankining asosiy asari "Sotsial tantsid" (1885).
Brey Jon Frensis (1809-1895) - ingliz sotsialist-utopisti, ekonomist,
ishchilar harakatining arbobi. O’z-o’zicha qqib ma’lumot olgan ishchi. U
insoniyat taraqqiyotininig harakatlantiruvchi kuchi kishilarning moddiy
ehtiyojlarida deb, mehnatkashlar ko’lfat-azoblarining ildizi ayirboshlash
sistemasida deb bilardi. U ta’lim berib aytar ediki, qiymatni faqat mehnat
yaratadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarni va mehnatni umumlashtirmoq zarur.
Kelajakdagi kommunistik jamiyat Ouen idealiga yaqinroq tarzda namoyon
bo’ladi. bu jamiyatga ayrim sohalarda to’ziladigan ipshab chiqarish ishchi
kooperativlari orqali va ularni birlashtiruvchi rayon va milliy markazlar
vositasi bilan hamda mehnat po’llari, ayirboshlash bozorlari va banklar
