Mavzu: XVI-XVIII-asrlarda Xitoy Dars turi: Yangi bilim beruvchi Metod: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “BBB” , “To‘g‘risini top” Jihoz: darslik, multimediali ilovali disk, ko‘rgazma va tarqatma materiallar. Darsning blok sxemasi: № Darsning qismlari Belgilangan vaqt. 1. Tashkiliy qism 3 daqiqa 2. O`tilgan mavzuni takrorlash 12 daqiqa 3. Yangi mavzu bayoni 14 daqiqa 4. Mustahkamlash 12 daqiqa 5. Baholash 2 daqiqa 6. Uyga vazifa 2 daqiqa I.Tashkiliy qism: Salomlashish, davomatni aniqlash, sinf tozaligini kuzatish, diyorimizda va dunyoda bo`layotgan voqealar bilan o`quvchilarni tanishtirish. II. O`tilgan mavzuni mustahkamlash: 1.Hindistonda Boburiylar imperiyasi qay tariqa vujudga kelgan? 2.Akbarshoh qaysi xislatlari evaziga «Buyuk Akbar», «Milliy podshoh», «Xalq hukmdori» deb ulug'langan? 3.Akbarshoh va Avrangzebning imperiyada yurgizgan siyosatini taqqoslang, ularning o'xshash va farqli tomonlarini toping. 4.Boburiylar imperiyasi inqirozi boshlanishiga sabab bo'lgan omillarni qayd eting. 5.Qanday omillar yevropaliklarni Hindistonning ichki ishlariga aralashuviga imkon yaratdi? Maqsadlar: Ta`limiy maqsad:- O`quvchilarga XVI-XVIII-asrlarda Xitoy haqida ma`lumot berish. Tarbiyaviy maqsad: - o`quvchilarga har bir inson umumbashariy taraqqiyot yo`lini chuqur idrok etishi lozimligini,busiz tarixiy taraqqiyot tajribalaridan zarur saboqlar olib bo`lmasligini uqtirish; Rivojlantiruvchi maqsad: -o`quvchilarni dunyoqarashini,fikrlash qobilyatini rivojlantirish. Tayanch kompetentsiyalar: O‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi: shaxs sifatida doimiy ravishda o‘zo‘zini rivojlantirish, jismoniy, ma’naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intiladi Milliy va umummadaniy kompetensiya: Vatanga sadoqatli, insonlarga mehroqibatli hamda umuminsoniy va milliyqadri yatlarga e’tiqodli bo‘lishga o`rganadi Fanga oid kompetensiyalar: Tarixiy voqeiylikni tushunish va uni mantiqiy izchillikda tushuntira olish: O‘zbekiston tarixiga oid davr va yillar hisobini biladi. Hijriy yilni milodiyga, milodiy yilni hijriy yilga o‘gira oladi, tarixiy va geografik makon, tarixiy davr haqida ma’lumot bera oladi. III. Yangi mavzu bayoni: XVI-XVIII-asrlarda Xitoy 16-asrda ham Xitoyda Min sulolasi hukmronlik qilardi. Xitoyda Min sulolasining hukmronligi qachon va qay tariqa o’rnatilgan edi? Ayni shu asrda mamlakatda siyosiy ahvol keskinlashdi. Buning sabablari nimalardan iborat edi? Avvalo, jamiyat hayotini о’rta asr ishlab chiqarish munosabatlari chuqur qamrab olgan. Bu jamiyat hayotida natural xo’jalikning ustunligida yaqqol namoyon bo’lmoqda edi. Bundan tashqari, asosiy ishlab chiqamvchi kuch dehqonlami holdan toydimvchi ijaraga yer olib ishlash tartibi hamon chuqur ildiz otganligicha qolavergan edi. Ijara haqi hosilning 50 foiz qismini tashkil etardi. Davlat hokimiyati amalda har qanday yangilikning ashaddiy dushmaniga aylangan. Buning ustiga, 16-asrga kelib davlat hamda dehqonlar yerlarining katta yer egalari qo’liga o’tish jarayoni kuchaydi. Ular bu yerlarni o’z mulklariga aylantirishda hech narsadan qaytmadilar. Eng kо’p miqdordagi yer imperator xonadonining qo’lida to’plandi. Buning ustiga, ular hosildor yerlar ham edi. Ijara shartining og’irligi asosiy ishlab chiqamvchi kuch dehqonlarni xonavayron qila boshladi. Bu esa butun imperiya hududida dehqonlar qo’zg’oloni boshlanishiga olib keldi va bu qo’zg’olon butun mamlakatni qamrab oldi. Ichki siyosiy kurash. Dehqonlar qo’zg’olonining keng quloch yoyishi Min imperiyasining siyosiy parchalanish jarayonini kuchaytirdi. Hukmron tabaqalarning manfaatiga xizmat qiluvchi hukumat jamiyatda yetilgan eng dolzarb vazifalami hal etishga qodir bo’lmay qoldi. Davlat idoralari amaldorlari o’rtasida o’zboshimchalik, korrupsiya hamda davlat mansablarini sotish avj oldi. Imperator xonadoni turli xil ko’ngilochar tadbirlar va zebu ziynat buyumlari uchun davlat xazinasini sovurdi. Bu omillar mamlakat aholisining turli qatlamlarida keskin norozilik uyg’otdi. Natijada Min sulolasi va uning tayanchlariga qarshi muxolifat kuchaya bordi. Muxolifatning asosiy kuchini o’rta va mayda yer egalari, shahar aholisining o’ziga to’q qismi, shuningdek, mamlakat ziyolilari tashkil etdi. Muxolifat imperatordan davlat mansablariga amaldorlarning qobiliyatiga qarab tanlanishini, eskirib qolgan qonunlami o’zgartirishni talab qildi. Biroq saroy a’yonlari muxolifat talablariga quloq ham solmadi va aksincha, Ularni ta’qib etishga kirishdi. Muxolifat kurashni to’xtatmadi. Buning ustiga dehqonlar qo’zg’oloni ham tobora keskin tus ola boshladi. Manjurlar hukmronligi. 16-asr oxiri 17-asr boshlarida Xitoy uchun о’ta xavfli tashqi raqib ham paydo bo’ldi. Bu imperiyaga chegaradosh hududlarda tashkil etilgan Manjuriya davlati edi. Manjuriya hozirgi Xitoy Xalq Respublikasining shimoli-sharqiy qismi. Hozir bu hudud Dunbey (Shimoli-Sharq) deb ataladi. Bu davlat hukmdori Abaxay davrida (1626-1643) Xitoy hududlarini bosib olishda katta muvalTaqiyatlarga erishildi. Kuchsizlanib, holdan toygan Min sulolasi manjuriarga jiddiy qarshilik ko’rsata olmadi. Manjuriar imperiyaning katta qismini bosib oldilar. 1636-yilda Abaxay о’zini imperator deb e’lon qildi. O’z sulolasini Sin (toza, tiniq) nomi bilan atay boshladi. Min sulolasining halokati. Sulolaning tashqi bosqinchi kuchlar oldidagi taslimchilik siyosati mamlakatda keskin norozilikni keltirib chiqardi. Mamlakatni dehqonlar qo’zg’oloni qamrab oldi. Dehqonlar qo’shinlarining yetakchilari barcha harbiy kuchlarni birlashtirdilar. Ularga Li Szi-chen qo’mondonlik qildi. 1643-yilda qo’zg’olonchilar harbiy kengashi Pekinga hujum boshlash haqida qaror qabul qildi. Li Szi-chen imperator deb e’lon qilindi. Xitoyning janubi-g’arbiy qismida esa dehqonlar qo’zg’olonining yana bir qo’mondoni Chjan Syan-chjun ham o’z davlatini tuzganligini e’lon qildi. 1644-yilda qo’zg’olonchilar Pekinni ishg’ol qildilar. Buning natijasida Min sulolasi taxtdan ag’darildi. Bu davrda mamlakat shimolida hukumat qo’shinlari general U Sanguy qo’mondonligida manjuriarga qarshi kurash olib borayotgan edi. U San-guy Pekindagi yangi hukumatga katta tashvish keltirishi mumkin edi. Shuning uchun ham Li Szi-chen u bilan til topishishga qaror qildi. Biroq U San-guy dehqonlar hokimiyatini tan olmadi. Ayni paytda u dehqonlar hukumatini o’z ixtiyoridagi qo’shin bilan ag’darishgaham ojizligini bilar edi. Shu tufayli u xoinlik yo’liga o’tdi va manjuriar vassali bo’lishga rozilik berdi. 1644-yilda manjuriar Pekinni ishg’ol qildilar. Abaxayning o’g’li Xitoy imperatori deb e’lon qilindi. Shu tariqa Xitoy tarixida manjurlarning Sin sulolasi hukmronligi boshlandi va и 1911-yilgacha davom etdi. Dehqonlar qo’zg’olonlari shafqatsizlik bilan bostirildi. Li Szi-chen va Chjan Sуan- chjun1ar jang1arda halok bo’ldilar. Tashqi siyosat. Sin sulolasibosqinchiliksiyosatiyuritdi. Dastlab, 1637-yilda Koreya vassal davlatga aylantirildi.1757-yildan boshlab Guanchjou portidan boshqa barcha portlar Ycvropa kemalari uchun yopibqo’yildi.1758-yilda esa shimoliy va G’arbiy Mo’g’ulistonda tashkil topgan Jung’oriya (Oyrat) xonligi butunlay bosib olindi. Tez orada butun Mo’g’uliston va Qashqar ham egallandi. Sin sulolasi hukmdorlari Xitoyni to’la bo’ysundirishda g’arbiy yevropaliklar madadiga tayandi. Shu tufayli ularga dastlab Xitoy portlari ochib berildi. Biroq g’arbiy yevropaliklarning Xitoyga kirib kelishi oxir-oqibatda nimalarga olib kelishi tobora oydinlasha borgach, o’zgacha yo’l tutishga majbur bo’lindi. Darsni mustahkamlash uchun savollar: 1. Nega XVI asrdan boshlab Min sulolasi og'ir siyosiy va iqtisodiy tanazzulni boshidan kechira boshladi? 2. Xitoydagi muxolifatchi kuchlar nima uchun kurashdilar? 3. Xitoyda manjurlarning Sin sulolasi hukmronligi qay tariqa o'rnatildi? 4. Sin sulolasining tashqi siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz? Darsni yakunlash: A) O’quvchilarni ma’naviy rag’batlantirish: Baholash. B) Uyga vazifa: Mavzuni o’qib o’rganib keliash.