XVII ASRDAN XIX ASRNING YARMIGACHA HAMDA XIX
ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA
TARBIYA VA PEDAGOGIK FIKRLAR
Reja:
1. XVII - XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmida Buxoro, Qo`qon
va Xiva xonliklarida ilm - fan taraqqiyoti.
2. Jahon Otin Uvaysiy va uning qizlar maktabi.
3. Nodiraning tarbiyaga oid qarashlari.
4. Muhammad Sodiq Qoshg`ariyning "Odob as-solixin" asari va uning
tarbiyaviy ahamiyati.
5. Muhammad Rizo Ogahiy, Munis Xorazmiylarning pedagogik
qarashlari.
XVII - XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmida Buxoro, Qo`qon va Xiva
xonliklarida ilm - fan taraqqiyoti.
XV asrning oxiri va XVI asr boshlarida Movorounnahrda 150 yil
hukmronlik qilgan temuriylar sulolsai inqirozga uchradi. XV asr oxirida
Shayboniyxon Utror qalasaini, Turkistonni so`ngra Buxoro, Samarqand, Farg`ona
vodiysini, 1506 yili Hirotni bosib oldi. Eron shohi bilan urushda Shayboniyxon
(1510) halok buldi. XVI asrda Ashtorxoniylar hukmronligi o`rnatildi. O`zaro nizolar
avj olib ketdi, natijada Movarouunahrda uchta xonlik, avvalo, Buxoro va Xorazm,
XVIII asr oxiriga kelib Qo`qon xonligi qaror topdi.
Buxoro xoni Abdullaxon davrida boshqa davlatlar bilan har
tomonlama aloqalar o`rnatishga erishildi. Jumladan Xindistonda shox Akbar,
SHarqiy Ovrupada Ivan Grozniy bilan do’stona munosabatlar o’rnatildi.
Abdullaxon o’z atrofiga yozuvchi, shoir va olimlarni to’plab ularga homiylik
qildi.
SHoirlar orasida,
Ayniqsa
Mushfikiy
o’z
madxiyalari,
lirik she’r va hajviyalari bilan shuhrat topdi. Abdullaxonning topshirig’i
bilan u turli binolar uchun tarixlar bitdi.
Abdullaxon 1001 ta rabot va sardoba, ko`plab madrasa, masjid, ko`prik, suv
omborlari qurdirdi. U yozuvchi, shoir, olimlarni to`plab ularga homiylik qildi.
Saroy muarrixlaridan Hofiz Tanish dalillar asosida "Abdullanoma" nomli
tarixiy asarini yozdi.
Tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy "Dastur al-iloj", Muhammad
Yusuf Maxxol "Zubdat ul-kaxollin" asarlarini, shoir va adiblar Bobur, Solix,
Majlisiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiylar ijod qildilar.
Shu davrlarda Muhammad Balxiyning "Subxonqulixonnoma", Mir-
Muhammad
Amin
Buxoriyning
"Ubaydullanoma",
Muhammad
Vali
samarqandiyning 200 adib haqida ma’lumot beruvchi "Muzakkirul asxob" nomli
asarlari, Sayido Nasafiyning Naqshbandiyga bag`ishlab yozgan qasidalari, Sufi
Olloyor va Boborahim Mashrabning she’rlari yuzaga keldi.
Bu davrda ko`proq adabiyot, tarix, me’morchilik, tasviriy san’at
rivojlandi. Ayniqsa, Abulg`oziyning "Shajarai turk" asari mashhur edi. Abdulg`oziy
1645-1663 yillarda hukmronlik qilgan. xukmdor, olim, tarixchi va adib bo`lgan.
U Xorazmda ilm-fanni taraqqiy ettirish maqsadida o`z saroyiga
binokorlar, tabib, shoir va boshqalarni to`playdi. Xonlik tarixini yaratishga kirishadi.
"Shajarai taroqima" (1661), "Shajarai turk" (1664) va tabobatga oid "manofe’ ul-
inson" (1644) kabi asarlarni yaratadi. Xorazm tarixchilik maktabiga asos soldi.
XVIII asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida Sufi Ollayor
ancha mashhur bo`lib, uning asarlari maktab va madrasalarda o`quv qo`llanmasi
sifatida ishlatilgan.
U fikxga oid "Siroj ul-ojizin", "Sabot ul-ojizin", "Murod ul-orifin", "Najot
ul-tolibin" asarlarini yaratadi. "Sufi Olloyor" nomi bilan mashhur bo`lgan "Sabot ul-
ojizin" asari maktablarda savod chiqarilishi bilan o`qitilar edi.
Bu davrda ijod etgan Fazliy Namongoniy, Mushfiqiy, Turdi, Maxmur,
Gulxaniy, Nodira, Shermuhammad Munis va Ogahiy, Kiromiy, Mulla
Shermuhammad, Akmal, Muhammad Aminxoja Kosoniy, Mavlono Nodirlar o`z
zamonasining zabardast siymolaridan edilar. Ko`plab me’morchilik obidalari
qurildi.
Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, xandasa,mantiq, qiroat,
tafsir, shariat, hikmat, islom tarixi va aqidalariga oid nazariy bilimlar, ish yuritish,
savdo - sotiqqa oid o`nlab ilmiy bilimlar, dunyoviy va diniy bilimlar o`rgatilar edi.
barcha madrasalarda majburiy fan sifatida "Qur’on", "tafsir", "Odob as-solixin",
"Sabot ul-ojizin", "Kimyoi saodat", "Xadis" kabilar o`qitilardi. O`qish muddati 15-
20 yilni tashkil etgan. Masjid yonidagi maktablarda bolalarga 7 yil alifbe, abjad,
Qur’on, chor kitob, Xoja Xofiz, Mirzo Bedildan savod o`rgatilgan.
O`zbek bolalari o`qiydigan maktablarda "Kitobi Fuzuliy", "Lisonut -
tayr", "Devoni Alisher Navoiy", "Huvaydo", "Qissai devona Mashrab", "sabot ul-
ojizin" kitoblari o`qitilgan. Savod chiqqandan barcha maktablarda Sufi Olloyor
o`qitilgan.
Lug`atshunoslik, tarixnavislik, she’riyat rivojlandi. Ko`plab asarlar fors,
arab boshqa tillardan tarjima qilindi.
Ta’lim - tarbiya jarayonida xotin qizlarga, ayollar tarbiyasiga katta e’tibor
berildi. O`qimishli, ziyoli ayllar tomonidan maktablar tashkil qilindi va ular Xotinlar
maktabi nomi bilan shuhrat qozondi.
Madrasani bitirganlaridan mudarris, mutavali, qozi, imomlar, shuning bilan
fan arboblari, adiblar, shoirlar ham yetishib chiqardi. CHunonchi: Boboraxim
Mashrab, Muhammad Amin Kosoniy - Namangoniy, Sayido Namangoniy, SHavqiy
Namagoniy, Sayido Nasafiy, Sufi Olloyor, Zebuniso, Dilshod - Barno, Muhammad
Mir Olim Buxoriy, Abulg’ozi Bahodirxon kabilar boshqa kasb egalarini to’pladi.
Abo’lg’oziy ota-bobolarining quntsizliklari tufayli yozilmay qolib ketayotgan
xonlik tarixini yaratishga qat’iy kirishdi va qobiliyatli xattotlarni bu ishga jalb
etdi. Xorazmning o’tmish madaniyati Abulg’oziyning katta ishtiyoq qiziqish
uyg’otgan edi. Abo’lg’oziy "SHajarai tarokima" (1661), "SHajarai turk" (1664) va
tabobatga oid "Manofe’ ul - inson" (1664) kabi nodir asarlar yozdi va Xorazm
tarixchilik maktabiga asos soldi.
Abo’lg’oziy asarlari SHarq tarixchilarining - olimlarininggina emas balki,
1880 yillardan boshlab rus va G’arbiy Ovrupa olimlarining ham diqqat
e’tiborini o’ziga torta boshladi. Muallifning "SHajarai turk asri 1825 yilda
Kozonda Rumyansev , 1854 yilda G.S. Sablukov, 1871 yil P.I.Demizonlar
tomonidan , "SHajarai tarokima" asari esa 1898 va yillarda bir necha marotaba rus
tilida nashr ettirildi.
O’zbekiston xududidagi xonlik va amirliklar davrida fan, adabiy san’at,
ma’rifat bir muncha rivojlangan. Ko’proq xon saroylari doirasida ham diniy, ham
dunyoviy adabiy asarlar yozilgan. O’zbek tilida yozilgan asarlar orasida muallifi
xaligacha noma’lum "Tavorixi Go’zida" turkiy qabilalar tarixi va nomlari keng
yoritiladi. Bu davrda boshqa ko’plab tarixiy, asarlar yaratilganki, biz ularni
o’rganishimiz orqali o’tmishni to’g’ri tasavvur qila olish imkoniyatiga ega bo’lamiz.
Jumladan bu paytda Muhammad YOqubning "Gulshan ul-muluk", Muhammad
Olimning "Tarixi amir Nasrullo", Mulla Ibodulla va Mulla Muhami SHariflarning
"Tarixi amir Xaydar", Muhammad Xaqimxon Turam "Muntaxabut tavorix", Mulla
Avazifa Muhammadning "Tavern jaxonnumoyi", Mulla Niyoz Muhammadning
"Tarixi SHoxruh Abduraxmon Tolening "Abo’lfayzxon tarixi", Muhammad Vafo
Kirmoniyning "Tuxfai xoniy" kabi asarlari diqqatga loyiqdir.
XVIII asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida So’fi olloyor (asli
ismi Olloxyor) anchagina mashhur bo’lib, uning asarlari maktab va madrasalarda
o’quv qo’llanmasi sifatida keng foydalanilgan.
Sufi Olloyor fikriga oid "Siroj ul-ojizin", "Sabot ul-ojizin”, "Murod ul-orifin",
"Maxzan ul-orifin", "Najot ul-tolibin" asarlarini yaratdi. "Sufi olloyor" nomi bilan
halq orasida mashhur bo’lgan "Sabot ul-ojizin" degan asar maktablarda savod
chiqarilishi bilan o’qitilar edi. Unda islom dinining asosiy qoidalari, aqidalari bayon
etilgandi. Ul insoniy fazilatlar badiiy hikmatlar hamda hikoyalar tarzida ifodalanadi.
Kitobda ilgari surilgan masalalar oyatu xadislarga muvofiq yozilganligi namoyon
bo’ladi. Asar fors va arab tilini bilmagan oddiy halq uchun mo’ljallangan. Bu uning
muqaddimasidan ham ko’rinib turibdi. Unda Allox taoloni tanimoq bayonida",
"alloh taolo ma’rifatining bayoni", “Allox taoloning sakkiz sifatining bayoni"dan
so’ng iymonning, rishtalarning bayoni, payg’ambarlarga iymon keltirish bayonidan
so’ng islom dinining asosiy qoidalari yuksak ahloqiy talablar, hikoyatlar, hikmatlar
asosida bayon etilib beriladi. Masalan: "Kamtarinlik, haqida mav’iza", "Ta’madan
tiyilish haqida", "YOmonlar suhbatidin qochib, yaxshilar suhbatinda bo’lmoqning
bayoni", "Nafsi shum bayonida" , "Banda ahdida turmog’i bayonida", "YAxshi
hamroh bayonida", "Xiyonatdin yirok bo’lmoq bayonida", "Javonmardlik nishoni"
kabi boblar bunga misoldir.
Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, handasa, mantiq, roat, tafsir,
shariat, hikmat, islom tarixi va aqidalariga oid ilmiy-nazariy bilimlar, ish yuritish,
huquqshunoslikka, savdo-sotiq ishlariga oid, meros va boylik, taqsimot va shu kabi
boshqa
o’nlab
imliy
bilimlar,
dunyoviy hamda diniy bilimlar o’rgatilar edi. Barcha madrasalarda
majburiy fan sifatida "Qur’on", "Tafsir", "Odob as-solixin", "Maslak ul-muttakin”,
“Sabot ul-ojizin”, “Kimyoi saodat”, “Xadis”, kabilar o’qitilar edi. O’qish muddatti
15-20 yilni tashkil etgan. Masjid yonidagi maktabda bolalarga 7 yil alifbe, abjad,
Qur’on, Farzi ayn, chor kitob, Xo’ja Xafiz, "Maslik ul-muttakin" , Mirzo Bedildan
savod o’rgatilgan.
O’zbek bolalari o’qiydigan maktablarda "Kitobi Fo’zuliy", "Lison ul-tayr",
"Devoni Alisher Navoiy", "Xuvaydo", "Kissai Devona mashrab", So’fi olloyorning
"Sabot ul-ojizin" kitobi o’qitilgan. Barcha maktablarda iboralarning savodi
chiqarilgandan so’ng Sufi Olloyor o’qitilgan.
Ta’lim-tarbiya jarayonida xotin-qizlarga, ayollar tarbiyasiga katta e’tibor
berildi. O’qimishli, ma’rifatli, ziyoli ayollar tomonidan ko’plab maktablar tashkil
etildi va u otinlar maktabi deb nomlandi.
Jahon Otin Uvaysiy va uning qizlar maktabi.
Jahon Otin Uvaysiy (XVIII asrning 80-yillarida tug`ilib, 65
yoshlarida vafot etgan) Marg’ilon shahar CHilduxtaron mahallasida, Farg’ona
tumani, Arsun qishlog’ida tug’ilib yashagan. Uning otasi Qaynar devona yoki
Devonai Qalandar deb yuritilgan. (Uning Ismini Siddiqbobo deb ataganlar).
Onasining nomi esa CHinnibibi edi. Ularning Uvaysiydan katta Oxunjon hofiz
degan o’g’li ham bor edi. Qaynar devona Kocondan kelib, Marg’ilonda turg’un
bo’lib qolgan.
Dastlab Jaxonbibi ota-onasi va akasining ko’magida o’z-o’zicha
mutolaaga beriladi. O’zbek, tojik mumtozlari, ayniqsa Jomiy, Fuzuliy asarlarini
sevib o’qib, ulardan o’rganadi. Uvaysiy taxallusi bilan she’rlar mashq qila
boshlaydi. U aruz vaznini hamda u bilan bog’langan muammo san’atini mukammal
egallaydi.
Uning otinlik faoliyati ham ancha vaqtli boshlanadi U onasi Chinibibi
o`qitadigan maktabda avval xalifalik qilgan, keyin o`zi qizlarni o`qitgan.
Nodira Uvaysiyni o’z himoyasiga oladi. Ikkala shoira egachi-singil
tutinadilar. Nodira egachisiga Qo’qondan hovli-joy in’om qiladi. Uvaysiy Qo’qonda
Nodiraning eng yaqin kishisi, suhbatdoshi, sirdoshi bo’lib qoladi. Halq orasida
tobora uning obro’yi, shuhrati ortadi, Nodira sayohatga qayerga borsa, Uvaysiyni
ham o’zi bilan birga olib boradi. Nodira bilan u Konibodom, Xo’jand, O’ratepa,
Toshkent, Andijon, O’sh va boshqa shaharlarda bo’ladi.
Buxoro amiri Nasrullo 1842 yilda Qo’qon talon-toroj qilib, Nodirani
vahshiyona o’ldirgandan keyin, Uvaysiy Marg’ilondan butunlay ketib qoladi va
umrining oxirgacha u Qo’qonda yashaydi.
Uvaysiyning muallimlik faoliyatini o’rganar ekanmiz, uning o’qitish usullari
haqida, o’sha davrdagi qizlar maktabi, ularning mazmunida otinlarning o’rni haqida
muayyan ma’lumotga ham ega bo’lamiz.
XIX asrda O’zbekistonda, umuman Markaziy Osiyoda ta’lim-tarbiya
muammolari bilan maxsus shug’ullanuvchi mutaxassislar, olimlar, mutafakkirlar
bo’lmagan. Lekin davrning ilg’or kishilari shoir va mutafakkirlari o’z ma’rifiy
qarashlari asosida ta’lim-tarbiyani rivojlantirganlar. SHubhasiz, ta’lim-tarbiyaning
mohiyati, ijtimoiy roli, maqsad va vazifalari, tarbiyachining ijtimoiy hayotda tutgan
o’rni singari masalalar haqida u yoki bu shaklda o’z fikrini bildirmagan, chinakam
tarbiyachi bo’lishi qiyin.
O’tmishdagi barcha sharq mutafakkir va shoirlari singari o’zbek otinlarining
ham pedagogika nazariyasiga oid asarlari yo’q. Lekin ularning ko’pchiligida nazm
iqtidorli bo’lganligi tufayli bizga meros qilib qoldirgan she’riy durdonalariga
asoslangan holda ta’lim-tarbiya to’g’risidagi qarashlari, halqqa ma’rifiy tarqatish
sohasidagi intilishlarini aniqlash mumkin. Bir so’z bilan aytganda, pedagogika
ularning asarlariga singib ketgandir. Ana shunday ma’rifatparvar o’zbek ayollaridan
biri, halqimiz orasida Uvaysiy taxallusi bilan mashhur bo’lgan shoira Jahon Otin
Uvaysiydir.
U 1796-97 yillarda onasi otinlik qilgan xususiy maktabda dastlab halifalik va
keyinchalik mustaqil ravishda otinlik qilgan Jahon otin o’z maktabida ta’lim-tarbiya
sohasida o’ziga xos ilg’or usullarni qo’llashga harakat qilganligini ko’ramiz.
Avvalo, shuni ta’kidlash keraki, XIX asr sharoitida maktablarning aniq ta’lim-
tizimi haqidagi gapirish bir oz qiyin.
Bu davrda asosan maktablarning, ya’niy ta’lim muassasalarining quyidagicha
boshlang’ich maktablar tuzilishiga ega ekanini ko’ramiz:
1. maktablar:
A) o’g’il bolalar maktablari-o’g’il bolalarga diniy ta’lim-tarbiya beradigan
boshlang’ich maktablar;
B) otinoyi maktablari-qiz bolalarga islom qoidalarini o’rgatadigan va
boshlang’ich ta’lim beradigan maktablar;
V) madrasalar-o’g’il bolalarga diniy ta’lim beruvchi oliy ta’lim muassasalari;
YUqorida sanab o’tilganta’lim o’choqlari (otinoyi maktablaridan tashqari)
vaqt daromadlaridan kelgan mablag’ hisobiga ta’minlanardi.
Qizlarga boshlang’ich diniy ta’lim berishradigan otinbibi maktablari esa
asosan xususiy bo’lib, otinlarning uylarida tashkil qilinardi. Bunday maktablar
muayyan bir o’quv rejasi va dasturiga ega emas edilar. O’quvchilar ham sinflarga
bo’lib emas, balki bolalar o’qitiladigan kitoblarni o’zlashtirish darajasiga qarab
guruhlarga bo’lib o’qitilardi.
Domla yoki Otinoyi darsni berilgan vazifani o’qitib ko’rish va yangi topshiriq
berishdan boshlar edi. Hech bir domla otinoyida o’ziga xos ishlar, umumiy o’quv
darsligi yo bo’lmasa o’quv uslubi bo’lmasa edi.
Otinoyi maktabida o’qitishning sifati otinoyining bilim darajasiga nihoyatda
bog’liq ekanligini alohida ta’kidlamoqchimiz. CHunki, qizlar uchun mutlaqo
notanish bo’lgan arab grafikasida o’qitish va yozishga o’rgatish nihoyatda qiyin
sharoitda kechadi, maktablarni bitiruvchilar orasida ko’plab oqila va bilimdon qizlar
yetishib chiqqanligi haqida tarixda misollar ko’p.
Uvaysiy Umarxon saroyida shoir sifatida she’r san’atidan, musiqadan shu
tarzda muallimali qilgan.
Jaxon Otin Uvaysiy faoliyat ko’rsatgan qizlar maktabi ham ana shunday ibrat
olsa arziydigan bilim o’choqlaridan sanalgan. O’zining butun faoliyati davomida
halqimiz orzu umidlarini ro’yobga chiqarishga harakatta qilgan Jahon Otin
halqimizning oqila qizlarini tarbiyalash, go’zal hayotga erishishning birdan bir yo’li
deb o’ylab, o’zining butun umrini yosh qizlarga ta’lim va tarbiya berishrishga
bag’ishladi. O’zberishk ayollarining ma’naviy ozodligi ularning nazm dunyosiga
kirib, baralla kuylashida muhim o’rin tutadi.
Jaxon otinning murabbiylik faoliyati nimadan ibrat bo’lganligiga bir misol va
bu faoliyatning kichik bir lavxasi.
Uvaysiyning avlodlari shoiradan 4ta devon qolganini aytdilar. Uvaysiyning
o’z qo’li bilan ko’chirgan devonlaridan ikkitasi yoshlik chog’ida yo’qolgan. Qolgan
ikkitasi Andijonlik lo’li xotin olib ketib yo’qotgan. Ulardan ko’chirilgan uch nusxa
qo’lyozma devon Andijon Davlat pedagogika instituti kutubxonasida saqlanmoqda.
Uvaysiy xaqiqiy do’stni «soxibi idrok» aqli raso bo’lishi lozimligini
ta’kidlash bilan aqliy tarbiyaga e’tibor berishradi.
U o’z asarida halqning ongi, tili, dilida yod bo’lib ketgan xikmatli so’zlar,
maqollar, iboralardan keng foydalanadiki, Bular ham uning asarlarini tarbiyaviy
ahamiyatini yanada oshiradi.
Jaxon otin Uvaysiy o’zbek pedagogikasi maktablari tarixida o’z o’rniga ega
bo’lgan buyuk shaxs.
U o’zining maktabdorlik va ijodiy faoliyati bilan yoshlar ta’limida yuksak
o’ringa ega. Uvaysiyning ma’rifiy faoliyatida uning ayollar savodxonligini oshirish,
aqliy tarbiya, musiqa san’ati, qobiliyatli qizlar bilan ish usullari alohida o’ringga
ega. U o’z davrining yosh tolibalariga hayotga muhabbat tuyg’ularini singdirib
borgan, tez fikrlash, chiroyli so’zlash va boshqa tarbiyalash vositalari bilan bog’liq
bo’lgan chiston topishmoq usullarini yaratishni o’rgatgan. SHuning uchun ham
Uvaysiy ijodiy merosini o’rganish va uni hozirgi davr maktablari ta’lim - tarbiya
tizimi mazmuniga kiritish muhimdir.
Nodiraning tarbiyaga oid qarashlari.
Moxlaroyim - Nodira (1792-1842) Andijonda hukmdor oilasida
tug`iladi. U 1808 yili Qo`qon hokimi Umarxon bilan turmush quradi. U madaniyat,
adabiyot ahllariga rahnomalik qiladi. Shaharlardan olimlar, hattotlar, naqqoshlarni
o`z xizmatiga oladi
Nodira o`zi ham o`zbek va tojik tillarida she’rlar yozgan. Uning she’rlari,
qarashlarida tarbiyaga oid fikrlari ham ko`zga tashlanadi. Uning fikricha inson
barcha mavjudotlarning eng oliysi, eng ulug`idir. Inson hayot go`zalligidan
bahramand bo`lmog`i lozim.
