XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar
rivoji
Reja:
1.
Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya.
2.
Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni.
3.
Qizlar maktabi va unda ta’lim mazmuni.
4.
Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari – husnixatga doir
dastlabki qo’llanma sifatida.
5.
Muhammad Sodiq Qosh-g’ariyning “Odob as-solihin” asari –
yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni yorituvchi manba.
Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya. XVII-XIX
asrlarda O’rta Osiyoda bir nechta turdagi talim muassasalari (maktab, madrasa,
qorixona, daloilxona, otnoyilar maktablari) mavjud edi. Ayniqsa Qo’qon, Toshkent,
Buxoro kabi shaharlarda ularning soni tez ko’paygan.
Maktablar boshlang’ich talim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va
o’qish o’rgatlgan, din haqida dastlabki malumotlar berilgan. Madrasalar yuqori
turuvchi o’quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot»)
quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan.
XIX asrdagi Qo’qon xonlari arxivlarida beklar va xonlar saroylarida sag’ir
(etm)lar uchun ochilgan maktablar haqidagi malumotlar saqlanib qolgan. Bunday
maktablar davlat mablag’lari hisobiga faoliyat yuritgan.
Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni.
Duan-Beggi Medrese (in Labikhauz). Bukhara The Astrakhanid dynasty in
Bukhara (in present-day Uzbekistan) during the 17th century was adept in its
organization of urban space. One example is the Lab-i-Hauz complex, a trading
area containing a square reservoir that provided water and served as a reflecting
pool for three buildings. Among them is the khanaka, or hostel for pilgrims and
travelers, built in 1619–20 by Nadir Divan-Begi, a vizier (high official) and uncle
of the Bukhara ruler Imam Kuli Khan. (The madrasah mentioned in the caption is
in fact an adjacent structure.) Although severely damaged over time, the facade
shows traces of the once-brilliant surface of ceramic tiles that formed elaborate
geometric patterns. The structure is flanked by two towers. At the top is a large
stork’s nest, with stork clearly visible. The image is by Russian photographer
Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskii (1863–1944), who used a special color
photography process to create a visual record of the Russian Empire in the early
20th century. Some of Prokudin-Gorskii’s photographs date from about 1905, but
the bulk of his work is from between 1909 and 1915, when, with the support of
Tsar Nicholas II and the Ministry of Transportation, he undertook extended trips
through many different parts of the empire. In 1911 his travels took him to an area
of Central Asia then known as Turkestan, where he photographed the ancient
monuments of Bukhara.1
Buxoro( Labihovuz)dagi Devonbegi madrasasi.17 asrda (bugungi kunda
O'zbekiston hududida) Buxoroda Astarkhaniylar sulolasi shaharsozlik ishlari
rivojlantirdi. Bunga yaqqol misol Lab-i-Hovuz majmuasidir u: savdo
majmuasi,kvadrat shaklidagi hovuz, hovuzda aks etgan uch binolardan
iboratmajmuadir. Mazkur binolar biri 1619-20 yilda Nodir devonbegi(bosh
vazir)Buxoro hukmdori Imom quli Xonning amakisi tomonidanqurilgan
ziyoratchilar va sayohatchi uchun xonahoh, masjid va savdogarlar uchun
karvonsaroylardan iborat bo’lgan. Uzoq tarixiy davr mobaynida bino yemirilihiga
qaramasdan sopol bo’laklariga ishlangan murakkab geometrik naqshlaro’z jilosini
saqlab qolgan. Ikki minoradan iborat binoning eng tepasida katta laylak uyasi
saqlangan. Mazkur ma’lumotlar Rossiya imperiyasiga 20 asrning boshida rus
1 https://www.wdl.org/en/item/5871/
fotografi Sergey Mixaylovich Prokudin-Gorskiy (1863-1944 yy.) tomonidan
taqdim etgan hisobotida aks etgan, fotograf suratga olishda maxsus effektlarldan
foydalangan. Mazkur suratlarning ayrimlari tahminan 1905 yilda olingan, biroq bu
suratlarning aksariyati 1909-15 yillarda podsho Nikolay II ning qo’llab quvvatlashi
va transport vazirligi ko’magi imperiyaning barcha o’lkalariga uyushtirilgan
sayoxatning uzaytirilgan davrida suratga olingan. 1911 yilda u O’rta Osiyoga
(o’sha Turkistonga) qayta sayohat qilgan, Buxoroning tarixiy yodgorliklarini
suratlga olgan.
Maktablardagi talim tzimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil etlgani bois
savod o’rganish ko’p vaqtni olar edi. CHunonchi, faqatgina alifboni o’rganishga 3-
4 oydan bir yilgacha, bazida undan ham ko’p vaqt sarflanar edi. O’quvchilar
dastlabki o’qish ko’nikmalarini egallaganlaridan so’ng «Haftyak»ni (fors.
“Quronning ettdan bir qismi”) o’qishni boshlaganlar
O’quvchilar «Haftyak»ni tugatganlaridan so’ng «CHor-kitob» (To’rt kitob)ni
o’qishga kirishganlar. «CHor-kitob» fors-tojik tlida yozilgan bo’lib, uning birinchi
qismida diniy marosimlar (tahorat olish, namoz o’qish, ro’za tutsh va h.q.) sheriy
usulda bayon etlgan, ikkinchi qismida yuqoridagi masalalar katexizis (izoh) shaklda
ancha keng yoritlgan parchalar o’rin olgan. “CHor-kitob”ning “Musulmonlikning
muhim masalalari” deb nomlangan uchinchi qismi o’quvchilarni shariatning asosiy
ustuni -musulmon diniy huquqlari bilan tanishtrgan. Kitobning “Pandnoma”
(Nasihat kitobi) deb nomlangan va XIII asrda yozilgan to’rtnchi qismida Quroni
karimdan olingan odob-axloq masalalariga oid qoidalar sheriy shaklda bayon etlgan.
SHundan so’ng o’quvchilar mutlaq din masalalariga bag’ishlangan “Sabotul
ojizin” kitobini o’qishni boshlaganlar. Ushbu asar ko’pincha uning muallifining
nomi bilan, yani – “So’fi Olloyor” deb yuritladi. Bu sof diniy asar bo’lib, unda diniy
masalalar sheriy usulda bayon qilingan.
Maktabni tamomlagan o’quvchilar talimni davom ettrish uchun madrasalarga
kirganlar.
Madrasa odatda ikki bo’limdan, yani: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori
(masola) bo’limlardan iborat bo’lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo’limlar
shunday nomlanmaganini qayd etsh lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi
bo’lim «mushkulāt» deb yuritlgan.
Birinchi bo’limda talabalar din ahkomlarini o’rganganlar. Ikkinchi bo’limda
esa – Quroni karimga muvofiq holda bayon etlgan islomning asosiy qonunlari
o’qitlgan. Bundan tashqari, arab tlshunosligi, mantq, tarix, sher yozish ilmi,
metafizika va boshqa fanlar ham o’qitlgan. Madrasalarda barcha mashg’ulotlar arab
tlida olib borilgan.
Madrasa talabalarini shartli ravishda uchta kursga bo’lish mumkin.
Birinchi, yani boshlang’ich kurs adnā (quyi), ikkinchi kurs – avsat (o’rta) va
uchinchi kurs – a‘lo (yuqori) deb nomlangan. Biroq, kurslarning nomlari hamma
madrasalarda ham bir xil bo’lmagan. SHu o’rinda bunday kurslarga ajratsh faqat
yirik madrasalarda mavjud bo’lgani, talabalar soni 20 kishiga etmagan kichik
madrasalarda esa talabalarning barchasi faqat bitta mudarrisga mashg’ulotga
qatnaganlarini qayd etsh lozim.
Madrasada darsni tashkil etsh tartbi quyidagicha bo’lgan: bitta darslikdagi
aynan bir bobni o’rganayotgan 10-15 nafar talaba bir sinf xonasiga to’planishgan va
o’zlariga oqsoqol (sardor) saylab olishgan. Bu guruh «jamoa», uning oqsoqoli esa
«qori jamoa» deb nomlangan. Darsni boshlash uchun oqsoqol mudarrisning
huzuriga borar va undan mazkur guruh bilan mashg’ulot o’tkazish uchun izn
so’rardi.
Qizlar maktabi va unda ta’lim mazmuni. Masjid va xonaqohlar qoshida
ochilgan maktablarda faqat o’g’il bolalar o’qitlgan. Qiz bolalar o’z davrining
o’qimishli ayollari tomonidan uylarida ochilgan maktablarda o’qitlgan. Ayol
muallimani o’lkaning turli hududlarida “otnoyi”, “otnbibi”, “bibiotn”, “bibixalifa”
deb ataganlar. Qizlar maktabi o’g’il bolalar maktablariga nisbatan ancha kam
bo’lgan, ko’p hollarda maktabdorlarning, imomlarning xotnlari maktabdorlik qilgan.
Qizlar maktabi haqida K.E.Bendrikov “Turkistonda xalq maorifi tarixidan
ocherklar” asarida quyidagilarni yozadi: “Qizlar ishqiy maktublarga berilmasinlar
deb, qizlar maktabida yozuvga o’rgatlmagan”. Professor U.Dolimovning fikricha,
bu so’zlar haqiqatdan ancha yiroq. O’zbek xalqi – o’tmishda eng ko’p shoiralar
etshtrgan xalq, agar yozuvga o’rgatlmaganida edi, podshohlar saroyiga mansub
bo’lgan Gulbadanbegim, Zebunisobegim, Nodirabegimlarni qo’ya bering, XIX
asrning o’zida Uvaysiy, Mahzuna, Dilshodi Barno, Muazzamxon, Muattarxon,
Anbar otn, Qamarniso, Nozimaxon kabi o’nlab mashhur shoiralar qaerdan etshib
