OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI KURS ISHI Mavzu:XVIII-XIX-ASRLARDA ROSSIYA-TURKIYA MUNOSABATLARI Bajardi: Tekshirdi: Toshkent-2023 1 MUNDARIJA KIRISh......................................................................................................................3 I BOB. XVIII ASR OXIRI XIX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA-TURKIYA ALOQALARI..........................................................................................................2 1.1 Turkiya va Rossiya o’rtasidagi o’rtasidagi raqobatning asosiy omillar..........................................................................................................6 1.2 1768-1774 yillardagi rus-turk urushi natijalari......................................10 II BOB. XIX-ASR 2-YARIMIDA ROSSIYA-TURKIYA MUNOSABATLARINI KESKINLASHUVI.....................................................13 2.1 Qrim muammosining ildizi. Rossiya va Yevropa o’rtasidagi Qrim urushi tarixi........................................................................................................................13 2.2 1877-1878-yillardagi rus-turk urushini keltirib chiqargan sabablar..................................................................................................................19 XULOSA................................................................................................................26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.........................................29 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin yildan- yilga rivojlanib, oliy maqsad sari ildamlamoqda. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot uchun, olib borilayotgan amaliy islohotlar birinchi o’rinda inson va uning manfaatlarini ko’zda tutadi. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish maqsadi har bir fuqaro uchun katta ma’suliyat yuklaydi. Yurt ravnaqiga daxldorlik tuyg’usi bilan yashash va bu yo’lda fidoiylik ko’rsatish, darhaqiqat sharafli vazifadir. Zero, ko’plab rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot xususiyatlarini va omillarini tahlil etarkanmiz, xalq fidoyiligi va vatanparvarligi, taraqqiyotning asosiy omillaridan bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shunday ekan, tadqiqotchi olimlar zimmasiga ham mazkur muqaddas ma’suliyat yuklanadi. Tarixchilar nafaqat mamlakatimizning boy tarixini, balki xorijiy sharq va g’arb mamlakatlarining tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va tarixiy tajribalarini tadqiq etish orqali mamlakat rivoji uchun muhim hissa qo’shishlari lozimdir. ”Binobabarin, biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizda o’ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriytlarni chuqur o’zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib davlat va jamiyat boshqaruvida erkinlashtirish, huquq va erkinliklarini, fikrlar rangbarangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz”. Hammamizga yaxshi ma’lumki, “O`tmishni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”1. Tarixiy o`tmishda turkiy xalqlar bizning xalqimiz bilan turmushning siyosiy, ijtimoiy–iqtisodiy hayotini birgalikda kechirganlar. Mazkur xalqlar bir necha marotaba bizning xalqimiz bilan yagona davlat birligida ham hayot kechirgan, ya’ni O`zbekiston, Rossya va Turkiya davlati tarixi bir-biri bilan o`zaro chambarchas bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi. Rossiya va Turkiya o'rtasidagi munosabatlar doimo bulutsiz bo'lmagan, bunga bir qancha voqea ,hodisalar sabab bo'lgan. Mazkur davrda bir qancha harbiy 1 Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Тошкент: Маънавият, 2008. 114 б 3 to'qnashuvlar bo'lib o'tdi bular quydagilar Qrim (1853-1856) va 1877-1878 yillardagi Rus-Turk urushlari) bo'lib o'tdi, bu erda asosiy bahs sabablari asosan Bolqon yarim oroli va Kavkazorti pravoslav slavyan birodarlarini turklar hukmronligidan ozod qilish edi. Rossiya Qrim kompaniyasini yo'qotdi va 1877- 1878 yilgi rus-turk urushi paytida Bolqon birodarlar va Turk Armanistonining bir qismini Usmonlilar hukmronligidan uzoq kutilgan ozod qilishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. O'sha yillardagi iqsodiy-ichtimoiy va siyosiy jarayonlar va hodisalar tufayli zamonaviy rus-turk munosabatlarini yaxshiroq tushunishga imkon beradigan voqealar yuz berdi Mavzuning o'rganilish darajasi. O'tgan 300 yil davomida Turkiya munosabatlari ko'plab tarixiy tadqiqotlar mavzusi bo'ldi. Jahon xaritasida asrlar davomida keskinlik o'chog'i bo'lgan nuqtalar mavjud. Ular orasida Afg‘oniston, Bolqon va albatta Turkiya ham bor. Uning qulay geografik joylashuvi va nisbatan zaif siyosiy va iqtisodiy rivojlanishi Turkiyani sharqda Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya kabi nufuzli Yevropa davlatlari oʻrtasida taʼsir oʻtkazish jarayonida asosiy ob’ertalabdan biriga aylantirdi. Bu savollar ko'plab tarixchilarning e'tiborini tortdi. Masalan, ingliz tarixchisi M. Andersen rus-turk munosabatlarida Bolqon muammosidan ko'ra Kavkaz muammosi ko'proq narsani anglatadi, degan fikrni bildirgan. Kurs ishda men ko'plab mualliflarning g'oyalarini ishlatganman. Izohlarda va bibliografiyada aks ettirilgan. Ammo ish mavzusini tadqiq qilishda men uchun ikkita monografiya ayniqsa foydali bo'ldi: I. Krpuxlinning “Rus-Turk urushlari” va men aytib o'tgan "Nikolay 1ning tashqi siyosati" >> N. S. Krivushin barcha yirik rus-turk urushlarining borishi va natijalari va sabablari haqida batafsil ma’lumotlar beradi2. Imperatorlar, qo'mondonlar kitoblari, tarixiy siyosatchilarga qiziqish doimo mavjud bo'lgan. Ammo sovet davrida tarixchilarni, birinchi navbatda, avtokratiyaga 2 Крикунин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет Энциклопедия, 2006.Стр.32 4 va uning hukumatlariga qarshi kurashgan inqilobiy harakat yetakchilari o'ziga tortdi va ular podsholar, qirollar, imperatorlar haqida so'nggi yillarda faqat salbiy gapirdi. yengib o‘tdi: maqolalar paydo bo‘ldi. Rossiya avtokratlarining tarbiyasi, ta'limi, oilaviy munosabatlari, xarakterini shakllantirish, shaxsini keng tahlil qiladi. Biroq, bu sohada Rossiya hukmdorlari o'zlarini mohir diplomat sifatida ko'rsatgani ma'lum bo'lsa-da, ularning faoliyati u qadar diqqatni tortmadi. Kinyatinaning "Nikolayning tashqi siyosati " kitobi ushbu mavzuga bag'ishlangan bo'lib, bu menga asosan Nikolay I davridagi rus diplomatlarining turk-rus mojarolarini hal qilishda va Rossiya diplomatiyalarining faoliyatiga bag'ishlangan kurs ishining ikkinchi bobini yozishda yordam berdi. Ishning ilmiy yangiligi sifatida Nikolay 1-ga siyosatchi- diplomat sifatida rus-turk qarama-qarshiliklarini hal qilish bo'yicha katta e'tibor qaratilishi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: XVIII-XIX asrlarda Rossiya va Turkiya o'rtasidagi munosabatlarini ko'rib chiqish va tavsiflash va xalqaro munosabatlar. Kurs ishining vazifalari: rus-turk mojarolarining sabablarini aniqlash, XVIII-XIX-asrlarda rus-turk munosabatlari tarixidagi izlarini yoritish, asosan munosabatlarni harbiy xarakterga egaligi ochib berish, tinchlik shartnomalarini har bir rus-turk urushining yakuniy hujjatlari sifatida tahlil qilish, Nikolay I ning Yevropa davlatlari va urush maydonida siyosatchi-diplomat rolini ko'rsatish, Rossiya-turk urushlarining umumiy natijalarini umumlashtirish va Rossiyaning ichki siyosatiga ta'sirini ko'rib chiqish. Kurs ishi tuzilish shakli: Kirish, 2-ta bob va 4-ta bo'lim, asosiy qism- 29 betdan iborat, Xulosa, Foydalanilgan Adabiyotlardan iborat. 5 I BOB. XVIII ASR OXIRI XIX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA- TURKIYA ALOQALARI 1.1 Turkiya va Rossiya o’rtasidagi o’rtasidagi raqobatning asosiy omillari Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu ikki tuzilma orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan. Ushbu kurs ishimizda nima uchun Rossiya va Turkiya tarixan va hozirgi holatda do'st mamlakatlar bo'la olmasligi va bugungi kunda keskinlashayotgan to'qnashuvning qanchalik uzoqqa borishishi mumkinligi haqida ma'lumotlar boraman. Avvalambor, ikki tomonning tarixiy shakllanishiga e'tibor bersak va ular bugun ushbu tarix bilan o'zlarini qanchalik bog'lashlarini qarab chiqsak. Ikki davlat orasidagi qurolli to'qnashuvlar Usmoniylar imperiyasining kuchayishi va Rossiya imperiyasining 1556-yilda Astraxan xonligini bosib olishi bilan boshlangan3. Astraxan xonligini bosib olish bilan Ivan Grozniy O'rta Osiyo orqali Qrim xonligi va Usmoniylar imperiyasini bog'lovchi savdo yo'llarini kesib qo'yadi va bu Usmoniylarning iqtisodiy ta'sirini pasayishiga olib keladi. Shu davrdan boshlab ikki davlat uzluksiz urushlar zanjiriga kiradilar. Umumiy hisobda ikki tomon o'rtasida 13 urush bo'lgan va oxirgi to'qnashuv 1918-yilda Sovet Ittifoqining paydo bo'lishi bilan yakun topgan. Umumiy hisobda Rossiya urushlarda g'olib chiqqan deb hisoblasak adashmaymiz. Ushbu urushlar ortida geopolitik va strategik maqsadlar turgan bo'lsa-da, doim ikki tomon ham o'z ommasini dushmanga qarshi qaratish uchun masalaning diniy-ideologik tomoniga urg'u berib, bu quroldan samarali foydalanib kelganlar. Harbiy to'qnashuvlardan ancha oldin ikki taraf orasida diniy-ideologik qarama-qarshilik juda kuchli edi. Islomni qabul qilgan Turk-Mo'g'ul istilolari Ruslar xotirasida chuqur jarohat sifatida iz qoldirgan bo'lib, ularga qarshi kurashda millatni birlashtirish uchun Rus davlati Vizantiyadan meros qilib olgan Pravoslav dinidan 3 Век Екатерины II. Россия и Балканы. М., 1998.Стр.78 6 keng ko'lamda foydalanadi. Vizantiya ham o'z navbatida Sharqiy xristianizmning yoyilishi yo'lida Rus podshohlari bilan qarindosh tutinadi va bu narsa bugungi biz ko'rib turgan Rossiya o'zligining shakllanishida juda muhim bosqich bo'lgan. Vizantiyani Usmoniylar tomonidan ishg'ol etilishi va Konstantinopolni Musulmonlarga taslim bo'lishi Rus podshohlari nazdida Sharqiy Xristianizmning katta yo'qotishi bo'ldi. Bu G'arbiy Rimdagi "adashgan" katoliklardan so'ngi ikkinchi katta yo'qotish edi. Endilikda Rossiya o'zini Xristianizmning haqiqiy mazhabini asrab-avaylovchi davlat sifatida ko'rdi va butun millat ruhini ushbu yo'nalishda shakllantirdi. Ayniqsa Konstantinopolning Musulmonlar qo’liga tushishi va nomini Istanbulga o’zgartirilishi Rus cherkovining eng alamli xotirasiga aylandi. Shu alam hissiga tayainb, Rus imperiyasida katta obro’ga ega bo’lgan Pravoslav cherkovi doimo hukumatni ikkinchi Rim bo’lmish Konstantinopolni Musulmon bosqinchilaridan ozod qilishga chaqirib kelgan. Bungay ruhiyat Rossiya o’zini abadiy dushmanlar bilan o’rab olingan va muqaddas Xristianizmning asl iymonini himoya qilishni oldiga maqsad qilib olgan millat sifatida ko’rishiga olib keldi. Shu sababdan ham Rossiya doimo o’z qo’shnilari va Yevropaga nisbatan agressiv diplomatiya siyosatini qo’llab keldi. Hatto Chor Rossiyasiga qarama-qarshi bo’lgan Sovet Ittifoqi davrida ham ushbu ruh mamlakatni tark etmadi va uni o’ziga xos mamlakat sifatida izolyatsiyaga tushishiga olib keldi. Bunday o’ziga xoslik tuyg’usi faqat Rossiyaga emas, balki Turkiyaga ham tegishlidir. Arab bo’lmagan yagona Xalifalik, Turk dunyosining eng buyuk millati, Yevropani titratgan Musulmon davlati, birinchi Musulmon dunyoviy davlati yoki ilk demokratik Musulmon mamlakati kabi yorliqlar Turklar milliy g’ururining poydevorini tashkil qiladi. Huddi Ruslar kabi Turklarda ham «Dushmanlar bilan o’rab olinganlik»4 fikri omma orasida keng tarqalgan. Haqiqatdan, kelib chiqishi O’rta Osiyoga borib taqaladigan Turklar tarixiy jihatdan Anatoliyada joylashgan xalqlar bilan qorishib bugungi zamonaviy Turk millatini shakllantirishgan bo’lsa- da, ularning sharqiy qo’shnilari Armaniston, Eron, janubda Suriyaliklar va Kurdlar, 4 Кривушин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет Энциклопедия, 2006.Стр.158 7 G’arbda va Shimolda Pravoslav bo’lgan Greklar, Ruslar va Sharqiy Yevropa xalqlari bilan munosabatlari havas qiladigan darajada bo’ldi deb ayta olmaymiz. Aynan ushbu turli xalqlar kesishgan hududda millat sifatida mavjud bo’lish uchun Turklarga kuchli o’zlik yaratish lozim edi. Ushbu o’zlikni yaratilishida milliy o’zlikdan ko’ra diniy o’zlik kattaroq ahamiyatga ega bo’lgan. Milliy tushunchalar esa so’ngi 100 yillikda shakllantirilgan. Turklarning Ruslarga munosabati ham shundan kelib chiqadi, ya’ni Xalifalik sifatida Usmoniylar Ruslarga qarshi urushlarga diniy tus bergan holda ular bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan har qanday hamkorlikni bo’g’ib kelishgan. Ruslar Turklarni Yevropa va O’rta Osiyodan uzilib qolishlariga asosiy sababchi bo’lib qolmasdan, Kavkazdagi Xrsitian aholini ishlatish orqali Turkiyani ushbu hududdan siqib chiqarishga ham muvaffaq bo’lganlar. Turklar uchun Usmoniylar imperiyasining inqirozga yuz tutishida Rossiya bilan bo’lgan urushlar katta rol o’ynaydi. Bu esa kechirib bo’lmas jarohatli tarixiy omildir. Tarixiy omildan tashqari geografik omil doimo Turkiya va Rossiya munosabatlarida muhim rol o’ynagan. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli quruqlikdagi savdo yo’llari inqirozga yuz tutib, dengiz yo’llari dunyo tijoratini asosiy qon tomirlariga aylana boshladi. O’zining ulkan hududiga qaramasdan Ruz imperiyasi ushbu yangi geopolitik reallikdan chetda qolib ketayotgan edi. Chunki Rossiya quruqlikdagi eng katta davlat bo’lishiga qaramasdan, uning dengizga chiqish yo’llari bir qancha noqulayliklar tug’dirar edi. Shimolda Shimoliy muz okeani yilning faqat 4 oyi davomida qiyin sharoitlarda kemalar qatnovini yo’lga qo’yishga imkon bersa, Boltiq dengizi va Qora dengizi orqali okeanga chiqish Rossiyaga xayrixoh bo’lmagan mamlaktlar hududlariga to’g’ri kelgan. Shu sababdan Rossiy doimo issiq dengiz qirg’oqlariga intilgan holda yangi yerlarni ishg’ol qilishga harakat qilgan. Lekin Rossiya uchun ham tarixiy, ham ideologik, ham geografik jihatidan Bosfor bo’g’ozi eng optimal tanlov edi. Bosfor orqali Rossiya bugungi kunda nafaqat O’rtayer dengiziga, balki Gibraltar bo’g’ozi orqali Atlantika okeaniga va Suvaysh kanali orqali Hind okeaniga chiqish imkoniga 8 ega. Bosfor bo’g’ozidan kuniga 140 kema o’tadi. Boshqacha qilib aytganda, har 10 daqiqada bir kema bo’g’ozni shimoldan janubga yoki janubdan shimolga kesib o’tadi. Ushbu dengiz yo’li Rossiya iqtisodining asosiy motorlaridan biri hisoblnadi. Bo’g’ozni ishg’ol qilish uchun bir qancha urinishlar Rossiya va Turkiya munosabatlari buzilishiga olib kelgan. Hammamizga ma’lum, Rossiya Bosforni qo’lga kirita olmasdan, bo’g’oz hozirgacha Turkiyaning hududi hisoblansa-da, 1936-yilgi Montryo konvensiyasiga ko’ra Bosfor va Dardanel bo’g’ozlarida erkin kema qatnovlari yo’lga qo’yilgan. Boshqacha qilib aytganda Qora dengizdan O’rta Yer dengiziga o’tuvchi dengiz yo’li uchun hech kim boj ola olmaydi. Rus-turk urushlari XVIII-asda Rossiya bilan Turkiya oʻrtasida Qora dengiz va uning atrofidagi hududlarga egalik qilish uchun olib borilgan urushlar: 1. 1735- 1739 yillardagi urush. Qora dengizga chiqish va qrimtatarlarning talonchilik yurishlariga chek qoʻyish uchun Rossiya Avstriya bilan ittifoqlikda tomonidan olib borilgan 5 . Rus qoʻshinlari Azov, Ochakov, Xotin, Yassini, 2 marta Qrimni egallagan. Belgrad 1739‐yil sulh shartnomasiga koʻra, Rossiya Azovni oʻziga qaytarib olgan; 2.1768 — 1774 yillardagi urush. Rossiya oʻz qoʻshinlarini Polshadan olib chiqib ketishni rad etgandan keyin Turkiya tomonidan boshlangan. Ruslar tomonidan Larga va Kagulda turk qoʻshinlari va Chesma jangida turk floti tormor etilgan, Qrim egallangan. Kuchuk—Qaynarji sulh shartnomasiga koʻra, Rossiya Janubiy Ukrainaning Janubiy Bug daryosigacha boʻlgan hududini va Qora dengizga erkin chiqish huquqini olgan; 3. 1787 — 1791 yillardagi urush. Turkiya tomonidan Qrim va boshqa hududlarni qaytarib olish maqsadida boshlangan. A.V.Suvorov qo’mondonligidagi rus qushinlari Kinburn, Fokshana, Rimnik, Izmailda, F.F.Ushakov qoʻmondonligidagi rus floti Kaliakriyada gʻalaba qozongan. Yassi sulhi (1791)ga kura, Qrimning Rossiyaga qoʻshilishi tasdiklangan va rusturk chegarasi Dnestr daryosidan deb belgilangan. 5 Киняти. 1. Внешняя политики Николя 1.- Новая и новейшая история,2001.Стр.87 9 1.2 1768-1774 yillardagi rus-turk urushi natijalari Shartnoma Rossiyaning urush davrida erishgan baʼzi hududiy yutuqlarini tasdiqladi va unga koʻra: Azov shahri, Janubiy Bug va Dnepr (sharqiy Yedisan) orasidagi choʻl yerlari, shu jumladan Kinburn qal’asi Rossiya imperiyasiga oʻtdi. Shartnoma 1700-yildagi Konstantinopol shartnomasidan tashqari, Usmonli va Rossiya imperiyalari oʻrtasidagi avvalgi tuzilgan barcha shartnomalarni bekor qildi. Qrim xonligining mustaqilligi va uning ishlariga Rossiya va Turkiya tomonidan aralashmaslik, shuningdek, Kerch shahri va unga yaqin joylashgan „Yeni-Kale“ qal’asining Rossiya imperiyasiga oʻtkazilishi abadiy tan olinadi. Rossiya kemalariga Bosfor va Dardanel boʻylab, shuningdek, Dunay daryosi boʻylab erkin oʻtishga ruxsat berildi. Rus armiyasi urush paytida bosib olingan Bessarabiya, Valaxiya va Moldaviya knyazligi hududlarini tark etib, ularni Usmonlilar imperiyasiga qaytardi. Shartnoma 1779-yilda „Aynali-Kavak“ konventsiyasi bilan toʻldirilib, u „Kyuchyuk-Kaynarja“ kelishuvining bir qismi deb eʼlon qilingan. Bu konventsiyada Qrim xonligining mustaqilligini va uning hududidan rus qoʻshinlarining olib chiqilishi tasdiqlandi.1783-yilda shartnomadagi Qrimning mustaqilligiga oid moddalari bekor qilindi va Qrim xonligi Rossiya imperiyasiga qoʻshib olindi6. 1783- yil 28-dekabrda Rossiya va Usmonlilar „Ikkala davlatning tinchligi, savdosi va chegaralari toʻgʻrisidagi akt“ni imzoladilar. Bu esa Qrim xonligining mustaqilligi haqidagi Kyuchyuk-Kaynarja tinchlik shartnomasining 3-moddasini bekor qildi. Ushbu tinchlik shartnomasi Usmonli imperiyasining bosqichma-bosqich zaiflashishi va shu bilan birga Bolqon yarim orolida Rossiya taʼsirining kuchayishi boshlanganining belgisi edi. Aynan 1774-yilgi shartnoma Shimoliy Qoradengiz mintaqasi, Gruziyaning Kuban va Qoradengizboʻyi hududlari Rossiya imperiyasiga qoʻshilish jarayonini boshlagan va 1810- 6 Кинели Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история, 2001.Стр.113 10 yillarda Bessarabiyaning qoʻshib olinishi va Gruziyaning gʻarbiy hududlarning bosib olinishi bilan yakunlangan. Usmonli imperiyasi birinchi navbatda Moldaviya va Munteniya bilan bogʻliq shartlarni qayta koʻrib chiqishga harakat qilib, shartnomani ratifikatsiya qilishni kechiktirdi. Rossiyaning Dunay knyazliklarida oʻsib borayotgan taʼsiridan xavotirlangan Evropa davlatlari bu ishda Usmonlilarni qoʻllab-quvvatladi. „Kyuchyuk-Kaynarja“ tinchlik shartnomasining imzolanishi natijasida Dunay knyazliklari aholisining milliy ozodlik harakatlari kuchaydi. Usmonli imperiyasi oʻz zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishi ustidan Rossiya nazoratini kuchaytirishi va ularning muxtoriyatni kengaytirish istagini qoʻllab-quvvatlashni soʻrab knyazliklar Rossiyaga bir qator murojaatlar yoʻllashdi. Qrim xonligining (noʻgʻaylar va boshqa xalqlar) ham Usmonli imperiyasidan (ularni diniy masalalarda Sultonning yurisdiksiyasida saqlab qolgan holda), ham Rossiyadan mustaqilligi eʼlon qilindi va shu tariqa Edisan No‘g‘oy qo‘shini, Jemboyluk va Yedishko‘l oʻrdalari mustaqillikka erishdilar. Britaniya elchisi Robert Gunningning soʻzlariga koʻra, Qrim tatarlari (Usmonli imperiyasidan) namoyishkorona mustaqillikni qabul qilishdan qatʼiy bosh tortdilar va ular avvalgidek Porte vassallari boʻlib qolishlariga kafolat berib, Istanbulga oʻz deputatsiyalarini yubordilar. Shu tariqa, qrimliklarga mustaqillik bergan Yekaterina II haqorat qilindi Rossiya „tatar xalqi“ga Qrim va Kubandagi oʻzi bosib olgan shaharlar va yerlarni, shuningdek Bug va Dnestr oʻrtasidagi Polsha chegarasigacha boʻlgan yerlarni va bir tomondan Berda va Ot suvlari va boshqa tomondan esa Dneprboʻyi daryolari bilan cheklangan hududlarni oʻtkazadi; Rossiya Qrimdagi yerlarni — Kerch shahrini va Yenikale qal’asini anneksiya qildi, shu bilan birga Qora dengizdagi — Azov va Kinburndagi ilgari bosib olingan forpostlarni, shuningdek, Janubiy Bug va Dnepr oʻrtasidagi yerlarni oʻzida saqlab qoldi. Ochakov qal’asi va uning grafligi Turkiya tasarrufida qoldi; Turk suvlarida rus savdo kemalari frantsuz va inglizlar bilan bir xil imtiyozlarga ega boʻldi; Rossiya Dunay 11 knyazliklaridagi nasroniylarni himoya qilish va homiylik qilish huquqini tan oldi; Rossiya Qora dengizda oʻz flotiga ega boʻlish va Bosfor va Dardanel orqali oʻtish huquqini oldi; Turkiya Rossiyaga 7,5 million piastr (4,5 million rubl) tovon toʻlash majburiyatini oldi. 12 2 BOB. XIX-ASR 2-YARIMIDA ROSSIYA-TURKIYA MUNOSABATLARINI KESKINLASHUVI 2.1 Qrim muammosining ildizi. Rossiya va Yevropa o’rtasidagi Qrim urushi tarixi 1853-yilning 2-iyulida Rossiya Moldova va Valaxiyani bosib olib, oldinroq erishilgan xalqaro kelishuvlarni buzgani bois dastlab Usmonli saltanati, so‘ng qator Yevropa davlatlari unga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi” nomi bilan kirgan qonli urush boshlanib ketdi. Qrim yarimoroli muammosi ana shu yillarda ko‘tarildi, negaki bu hududga Rossiya, Usmonli saltanati va hatto Yevropa davlatlari ko‘z tikkan edi. Kavkazda hukmronlik uchun Rossiya va Turkiya hamda uning ittifoqchilari o‘rtasida 1853–1856-yillarda kechgan kurash tarixga “Qrim urushi” yoki “Sharqiy urush” nomi bilan kirdi. 1854-yilning fevralida Turkiya Rossiyaga qarshi kurashda ittifoq tuzdi. Uning tarkibiga Buyuk Britaniya, Fransiya va 1855-yildan Sardiniya qirolligi kirgan. Harbiy harakatlar Kavkazda, Dunay knyazliklarida, Boltiqbo‘yi, Qora, Azov, Oq va Barens dengizlarida, shuningdek, Kamchatka va Kuril orollarida bo‘lib o‘tdi 7 , asosiy e’tibor Qrimga yo‘naltirilgani sababli ham urush “Qrim urushi” nomini oldi. XIX asrning o‘rtalariga kelib Usmonli saltanati tanazzulga yuz tutdi va faqat Rossiya, Angliya, Fransiya va Avstriyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiy yordamigina sultonga ikki marta Misrning isyonkor vassali Muhammad Ali tomonidan Konstantinopolning qo‘lga olinishining oldini olish imkonini berdi. Bundan tashqari, pravoslav xalqlarining usmonlilar hukmronligidan ozod bo‘lish uchun kurashlari davom etardi . Rossiya imperiyasi bir vaqtning o'zida bir nechta raqiblari bilan harbiy qarama -qarshilikka kirdi: Usmonli imperiyasi, Frantsiya, Buyuk Britaniya va Sardiniya, Dunay, Boltiqbo'yi, Qora va Oq dengizlarda bo'lib o'tdi. Eng keskin vaziyat Qrimda edi, shuning uchun urush nomi - Qrim. Qrim urushida qatnashgan har bir davlat o'z 7 Шахма.И.От Очакова до Измаила: К. 200-летию окончания русско-турецкой войны. М., 1991.Стр.25. 13 maqsadlarini ko'zlagan. Masalan, Rossiya Bolqon yarim orolida o'z ta'sirini kuchaytirmoqchi edi, Usmonli imperiyasi esa Bolqonda qarshilikni bostirmoqchi edi. Qrim urushi boshlanishi bilan u Bolqon erlarini Rossiya imperiyasi hududiga qo'shib olish imkoniyatini tan oldi. Rossiya o'z aralashuvini, pravoslavlikni tan oluvchi xalqlarga yordam berish, Usmonli imperiyasi zulmidan xalos bo'lishga undadi. Bu istak tabiiy ravishda Angliya va Avstriyaga to'g'ri kelmadi. Shuningdek, inglizlar Rossiyani Qora dengiz sohilida haydab chiqarishni xohlashdi. Frantsiya ham Qrim urushiga aralashdi, uning imperatori Napoleon III 1812 yilgi urush uchun qasos olish rejalarini tuzdi8. 1853 yil oktyabr oyida Rossiya Moldaviya va Valaxiyaga kirdi, bu hududlar Adrianopol shartnomasiga binoan Rossiyaga bo'ysundi. Rossiya imperatoridan qo'shinlarni olib chiqishni so'rashdi, lekin ular rad etishdi. Keyinchalik Buyuk Britaniya, Frantsiya va Turkiya Rossiyaga urush e'lon qildi. Qrim urushi shunday boshlandi. Qrim urushi, yoki G'arb, Sharq deyilganidek, XIX -asr o'rtalaridagi eng muhim va hal qiluvchi voqealardan biri edi. Bu vaqtda bosqinchi Usmonli imperiyasi erlari Evropa kuchlari va Rossiya o'rtasidagi ziddiyat markazida bo'lgan va urushayotgan tomonlarning har biri chet ellarni qo'shib olib, o'z hududlarini kengaytirmoqchi bo'lgan. 1853-1856 yillardagi urush Qrim deb nomlandi, chunki Qrimda eng muhim va shiddatli janglar bo'lib o'tdi, garchi harbiy to'qnashuvlar yarimoroldan ancha uzoqroqqa chiqib, Bolqon, Kavkaz, shuningdek Uzoq Sharq va Kamchatka. Shu bilan birga, chor Rossiyasi nafaqat Usmonli imperiyasi bilan, balki Turkiyani Buyuk Britaniya, Frantsiya va Sardiniya qirolligi qo'llab -quvvatlagan koalitsiya bilan kurashishga majbur bo'ldi. Harbiy kampaniyada qatnashgan har bir partiyaning o'z sabablari va da'volari bor edi, bu ularni bu mojaroga kirishga undadi. Lekin, umuman olganda, ularni yagona maqsad birlashtirdi - Turkiyaning zaifligidan foydalanish va Bolqon va Yaqin Sharqda o'zlarini mustahkamlash. Aynan shu mustamlakachilik manfaatlari 8 Апофесочного кризиса. М.1997.Стр.78 14 Qrim urushining boshlanishiga olib keldi. Lekin bu maqsadga erishish uchun barcha davlatlar turli yo'llarni tutishdi. Rossiya Usmonli imperiyasini vayron qilmoqchi edi va uning hududlari da'vogar davlatlar o'rtasida o'zaro taqsimlandi. Rossiya Bolgariya, Moldova, Serbiya va Valaxiyani o'z protektoratida ko'rishni xohlaydi. Va shu bilan birga, u Misr va Krit orollari Buyuk Britaniyaga o'tishiga qarshi emas edi. Shuningdek, Rossiya ikki dengizni: Qora va O'rta er dengizini bog'laydigan Dardanel bo'g'ozi va Bosfor bo'g'ozlari ustidan nazorat o'rnatishi muhim edi. Bu urush yordamida Turkiya Bolqonlarni qamrab olgan milliy ozodlik harakatini bostirishga, shuningdek, Rossiyaning juda muhim Qrim va Kavkaz hududlarini egallashga umid qilgandi. Angliya va Frantsiya rus chorizmining xalqaro maydondagi mavqeini mustahkamlashni xohlamadilar va Usmonli imperiyasini saqlab qolishga intildilar, chunki ular uning Rossiyaga doimiy tahdidini ko'rdilar. Dushmanni kuchsizlantirgan Evropa kuchlari Finlyandiya, Polsha, Kavkaz va Qrim hududlarini Rossiyadan ajratib olishni xohlashdi. Frantsiya imperatori o'zining ulkan maqsadlarini amalga oshirdi va Rossiya bilan yangi urushda qasos olishni orzu qilardi. Shunday qilib, u 1812 yilgi harbiy kampaniyadagi mag'lubiyati uchun dushmanidan qasos olmoqchi edi. Agar tomonlarning o'zaro da'volarini sinchkovlik bilan ko'rib chiqsak, aslida Qrim urushi mutlaqo yirtqich va tajovuzkor bo'lgan. Shoir Fyodor Tyutchev buni befarqlar bilan kretinlar urushi deb ta'riflagan. Ushbu omillarning barchasi Rossiya imperatori Nikolay I da 1850-yillarning boshlarida asli pravoslav xalqlari yashagan Usmonli saltanatining Bolqon mulklarini egallab olish fikri paydo bo‘lishiga olib keldi. Buyuk Britaniya Rossiyani Qora dengiz sohillaridan, Kavkaz va Shimoliy Amerikadan quvib chiqarishga harakat qildi. Fransiya imperatori Napoleon III inglizlarning Rossiyani kuchsizlantirish rejasiga qo‘shilmagan bo‘lsa-da, 1812-yilgi qasos va shaxsiy hokimiyatni mustahkamlash vositasi sifatida Rossiya bilan urushni qo‘llab-quvvatladi. Xo‘sh, urushdan tomonlarning asosiy maqsadi nima edi? Rossiya janubiy chegaralarni 15 xavfsizlantirishga, Bolqonda uning ta’sirini ta’minlashga va Bosfor, Dardanell va Qora dengiz bo‘g‘ozlari ustidan nazorat o‘rnatishga harakat qildi, bu ham harbiy, ham iqtisodiy nuqtayi nazardan muhim edi. O‘zini buyuk pravoslav monarxi deb bilgan Nikolay I Usmonli turklar hukmronligi ostidagi pravoslav xalqlarini ozod qilishni davom ettirishga intildi. Buyuk Britaniyani urushga kirishga undagan asosiy omil Rossiyani Nikolay I tomonidan olib borilgan proteksionistik siyosatdan voz kechishga va Britaniya tovarlarini olib kirish uchun qulay bo‘lgan rejimni joriy qilishga majburlash edi, deya aytish mumkin. Fransiyani urushga tortgan narsa esa “Ozod Polsha” g‘oyasi bo‘ldi. Fransiya bilan Bayt Lahmdagi Iso Masih tug‘ilgan cherkovni nazorat qilish masalasida yuzaga kelgan diplomatik ziddiyat paytida Turkiyaga bosim o‘tkazish maqsadida Rossiya Adrianopol tinchlik shartnomasi shartlariga binoan himoyasida bo‘lgan Moldaviya va Valaxiyani egallab oldi. Rossiya imperatori Nikolay I ning qo‘shinlarni olib chiqishdan bosh tortishi 1853- yilning oktabrida Turkiyaning harbiy harakatlarini boshlashiga olib keldi, shundan so‘ng 1854-yilning mart oyida Buyuk Britaniya va Fransiya Rossiyaga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi” nomi bilan kirgan janglar boshlanib ketdi. Navbatdagi jang harakatlarida ittifoqchilar rus armiyasining texnikalari eskirgani va qo‘mondonlarning sobit qadam emasligidan foydalanib, o‘z armiyalarining son jihatdan ustunligi va texnik sifatini Qora dengizga qaratdi. Qrim sohillariga tushirilgan desant korpuslari u yerda joylashgan rus armiyasiga zarba berdi hamda rus Qora dengiz flotining asosiy bazasini qo‘lga kiritdi. 1855-yil fevralda Nikolay I ning o‘limidan keyin uning janubiy qismi ham egallandi. Keyin ittifoqchilar Sevastopoldan evakuatsiya qilingan Qora dengiz floti bo‘linmalari to‘plangan Nikolayevni egallab olishga harakat qildi. Angliya-Fransiya floti Dnepr-Bug qo‘ltig‘idagi Rossiyaning minalashtirilgan artilleriya mudofaa to‘siqlaridan o‘tishga jur’at eta olmasdi. Harbiy harakatlar davomida ittifoqchilar tomonidan egallangan Kinburn rus qal’asi bir necha oydan so‘ng jangsiz taslim bo‘ldi. Shundan so‘ng Qora dengiz hududida amalga oshirilgan 16 keng ko‘lamli harbiy harakatlar to‘xtatildi. Kavkaz frontida turk qo‘shinlariga bir qator jiddiy zarbalar bergan rus qo‘shinlari Kars qal’asini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi. 1855-yil oxiriga kelib Sevastopol (Sevastopol qamali paytida ingliz harbiylari maxsus kimyoviy modda – odorantlardan foydalangan) taslim bo‘lgach, Qrim urushi frontlarida harbiy harakatlar deyarli to‘xtadi9. Rossiya diplomatik jihatdan yakkalab qo‘yildi. Urush tugaganidan keyin tomonlar tinchlik muzokaralarini tayyorlashga kirishdi. Yil oxirida Avstriya hukumati besh punktdan iborat ultimatumni yangi rus imperatori Aleksandr II ga topshirdi. Rossiyaning harbiy va iqtisodiy jihatdan raqiblaridan qoloqligi uning mag‘lubiyatiga sabab bo‘ldi. Buning oqibatida 13-fevral kuni Parijda diplomatik kongress ochildi. Uning natijalariga ko‘ra, 1856-yilning 18-martida Rossiya hamda Fransiya, Buyuk Britaniya, Turkiya, Sardiniya, Avstriya va Prussiya o‘rtasida Parij shartnomasi imzolandi. Rossiya Sevastopolning janubiy qismi, Balaklava va Qrimning boshqa shaharlari evaziga Kars qal’asini Turkiyaga qaytarib berdi, Moldaviya knyazliklariga Dunay va Bessarabiyaning janubiy qismi berildi. Serbiya va Dunay knyazliklari avtonomiyasi tasdiqlandi. Qora dengiz, Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozlari neytral – savdo kemalari uchun ochiq va harbiy kemalarga va boshqa barcha kuchlar uchun yopiq deb e’lon qilindi. Rossiya Olland orollarida istehkomlar qurmaslikka va’da berdi, 1774-yildagi Kuchuk Qaynarja tinchlik bitimida qo‘lga kiritgan Moldova va Valaxiya protektoratidan va Rossiyaning Usmonlilar imperiyasining xristian fuqarolari ustidan homiyligidan mahrum bo‘ldi. Urush paytida aksilrossiya koalitsiyasining ishtirokchilari o‘zlarining barcha maqsadlariga erisha olmadi, ammo Bolqonda Rossiyaning kuchayishiga to‘sqinlik qildi va uni 15 yil davomida Qora dengiz flotiga ega bo‘lish imkoniyatidan mahrum etishdi. Shu tariqa tinchlik shartnomasi imzolandi. 9 Кинели. Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история. 2001.Стр.73. 17 1871-yilning 1-martida Londonda Parij shartnomasining moddalarida ko‘zda tutilgan Qora dengizni qurolsizlantirish rejimini bekor qilish to‘g‘risida konvensiya imzolandi. Harbiy yo‘qotishlar hisob-kitoblariga ko‘ra, jangda halok bo‘lganlarning, shuningdek, ittifoq qo‘shinida yaralanganlar va kasalliklardan vafot etganlarning umumiy soni 160-170 ming kishini, Rossiya armiyasida 100-110 ming kishini tashkil etgan. Boshqa ba’zi manbalarda keltirilishicha, urushda halok bo‘lganlarning umumiy soni, shu jumladan, harbiy bo‘lmagan yo‘qotishlar bilan hisoblaganda Rossiya va ittifoqchilar tomonidan taxminan 250 mingtani tashkil qiladi. Urushning nomiga va u bilan bog‘liq tarzda ta’sis etilgan mukofot va unvonlar bilan ham tarixda qoldi. Jumladan, Buyuk Britaniyada fidoyi askarlarni mukofotlash uchun “Qrim medali” hamda Boltiqbo‘yi qirollik dengiz floti va dengiz korpusidagi munosib askarlarni mukofotlash uchun “Boltiq medali” ta’sis etildi. 18 2.2 1877-1878-yillardagi rus-turk urushini keltirib chiqargan sabablari Aynan Krit orolidagi isyonni bostirishdagi turklarning vahshiyliklari natijasida Yevropa davlatlarining e’tibori Turkiyadagi xristianlarning haq-huquqsiz hayotiga qaratiladi. Ayniqsa Buyuk Britaniya va Rossiya bunga juda katta e’tibor beradi. Bu davrda Rossiya floti o’tish davrida edi.Ya’ni yelkanli yog’och kemalardan motorli metaldan yasalgan kemalarga o’tish davrida edi.Shuning uchun flot turli xil darajadagi kemalardan iborat edi.Qora dengizdagi rus floti uncha kuchli emas edi.Unda bironta zamonaviy harbiy kema yo’q edi. Hammasi oldingi davr qoloq kemalardan iborat edi.Ya’ni hammasi yog’och kemalar edi. Har qanday urushning xususiyatini bilish uchun qanday sharoitda urush boshlandi, unga nima sabab bo’ldi, qaysi voqealar ta’sir o’tkazganligini bilib olish kerak bo’ladi. Xuddi shunday 1877-1878-yillardagi rus-turk urushining boshlanishiga bir qancha voqealar bevosita yoki bilvosita ta’sir o’tkazgan. Qrim urushini yakunlab bergan Parij tinchlik shartnomasiga ko’ra Usmonlilar imperiyasi xristian diniga mansub xalqlarga musulmonlar bilan teng huquq berish majburiyatini oladi. Bu haqda sultonning maxsus farmoni ham chiqadi. Lekin bu farmon vaziyatni deyarli o’zgartirmaydi.Sudda musulmon bo’lmagan shaxs(zimmi)ning musulmonga qarshi guvohligi baribir qabul qilinmaydigan bo’ldi. Oqibatda diniy mojarolarda boshqa din vakillari o’z huquqlarini himoya qila olmas edi10. 1866-1869-yillarda Krit orolida Gretsiyaga qo’shilish masalasida isyon bo’lib o’tadi. Isyonchilar asosan musulmonlar yashaydigan 5 ta shahardan tashqari butun orolni o’z qo’llariga olishadi.1869-yilda bu isyon Turkiya tomonidan shafqatsizlarcha bostiriladi, lekin ba’zi sohalarda yon berildi.Unga ko’ra orol o’zini o’zi boshqarish huquqini oladi va xristianlar huquqlari birmuncha mustahkamlanadi.Krit isyoni bostirilayotgan vaqtda turklarning Arkadi nomli monastrdagi vahshiyligi butun Yevropani zir titratadi.Isyon turklar tomonidan 10 Кочуков С.А.Историк Д.И.Иловайский о русс-туретской войне 1877-1878 гг 19 bostirilayotgan paytda mahalliy aholidan 700 ta ayol va bolalar Arkadiy monastriga qamalib olib, turklarga taslim bo’lish o’rniga o’zlarini porox to’ldirilgan bochkalar yordamida portlatib yuborishadi11. Aynan Krit orolidagi isyonni bostirishdagi turklarning vahshiyliklari natijasida Yevropa davlatlarining e’tibori Turkiyadagi xristianlarning haq-huquqsiz hayotiga qaratiladi. Ayniqsa Buyuk Britaniya va Rossiya bunga juda katta e’tibor beradi. Qrim urushida Rossiya yutqazib qo’yib kamgina hududidan ayriladi. Shuningdek, Qora dengizda flot saqlash huquqidan mahrum bo’ladi.Shundan so’ng rus diplomatiyasining asosiy vazifasi Qora dengizda flot saqlash huquqini qaytarib olish bo’lib qoladi. Lekin bu oson ish emas.Chunki 1856-yildagi Parij tinchlik shartnomasidagi shartlarning bajarilishiga Angliya va Fransiya kafolatchi davlat sifatida e’tirof etilgan. Bundan tashqari Qrim urushi davrida Avstriya dushmanlik pozitsiyasiga o’tib olgan edi. O’sha paytdagi Yevropaning buyuk davlatlaridan faqat Prussiyaning Rossiya bilan munosabatlari yaxshi bo’lgan. Aynan Prussiya bilan munosabatlarning yaxshiligi kelajakda Qora dengizda o’z huquqlarini tiklashda Rossiyaga juda qo’l keldi. Prussiya tomonidan Germaniyani birlashtirishda Rossiya atayin neytral pozitsiyada turdi. Oqibatda kansler Bismark yirik Germaniya imperiyasini shakllantirdi. Fransiya-Prussiya urushida Fransiya yutqazib qo’yib vaziyati og’irlashganidan foydalanib Rossiya Parij tinchlik konferensiyasidagi Rossiyaning Qora dengizda flot saqlamasligi to’g’risidagi qarorni bekor qilishga kirishadi12. 1870-yil oktyabr oyida Rossiya Qora dengizda flot saqlamaslik to’g’risidagi qarorga boshqa bo’ysunmasligini e’lon qiladi.Endi buni xalqaro konferensiyada tasdiqlatib olishi kerak edi.1871-yil 13-mart kuni London konferensiyasida Bismarkning qo’llab-quvvatlashi bilan Rossiya qaytadan Qora dengizda flotga ega 11 Беляев Н.И.Русско-туретская война 1877-1878 гг.М.1956.Стр.18 12 Золотарёв В.А.Русско-туретская война 1877-1878 гг. В отечественной историографии.М.,1978.Стр.41. 20 bo’lish huquqini qaytarib oladi. Lekin bu Rossiyaga kamlik qilar edi. Endi Qora dengiz atroflarini butunlay egallab o’z pozitsiyasini mustahkamlashi kerak edi. 1856-yilgi Parij tinchlik konferensiyasining 8-moddasiga ko’ra Buyuk Britaniya va Avstriya mabodo Rossiya-Turkiya urushi yuzaga kelsa, Turkiya tarafdan kirishi belgilab qo’yilgan edi.Shuning uchun Rossiya Turkiya masalasida ehtiyotkorona siyosat yurgizadi va buyuk davlatlar bilan kelishib ishlashga majbur bo’ladi. Rossiya Turkiya bilan yakkama-yakka urushish uchun boshqa davlatlar bilan yoki kelishishi kerak edi yoki ular boshqa ishga chalg’ishi kerak edi.Rossiya o’z paytini kutishni boshlaydi. Usmonlilarning saqlanib qolinishini eng ko’p Angliya va Fransiya istardi. Chunki Turkiya ular uchun juda katta foyda manbayi edi. Fransiya 1871-yilda mag’lub bo’lgandan keyin Angliya yakka o’zi Turkiya uchun Rossiya bilan urushish strategik maqsadlariga to’g’ri kelmasligini tushunib yetadi. Chunki Fransiya o’zining asosiy e’tiborini ashaddiy dushmani Germaniyaga qaratgan edi. Bularning hammasi Rossiya uchun qulay vaziyatni yaratib beradi. 1875-1877-yillarda “Bolqon inqirozi” sodir bo’ladi. Aynan shu inqiroz janubiy slavyanlar orasida milliy-ozodlik harakatining faollashuviga va Rossiyaning Turkiya bilan hisob kitob qilib olishiga sabab bo’ladi. XIV-XVI asrlarda Usmonlilar imperiyasi Bolqon yarimorolini egallab oldi. Bunda eng ko’p jabr ko’rgan xalqlar bu slavyanlar bo’ldi.Usmonli turklar imperiyasi klassik harbiy feodal davlat edi.Uning qudrati bosib olgan xalqlarni ekspluatatsiya qilishga asoslangan.Turklar tomonidan Bolqonning egallanishi yarimoroldagi xalqlarning ijtimoiy,iqtisodiy,madaniy hayotida tub o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Bu mintaqada iqtisodiy inqiroz,ijtimoiy va madaniy sohada orqaga ketish boshlandi13. Asrlar davomida Bolqon xalqlari Usmonlilarga qarshi davlatning tinka madorini quritadigan isyonlar,ozodlik harakatlarini olib bordi.Bu natijasiz ketmadi: Usmonlilar asta sekinlik bilan barcha sohada inqirozga keta boshladi. Dehqonlar 13 Данченко С.И..Болгария,Россия и русско-болгарские связи в научном творчестве А.А.Улуняна 21 ishlashdan bosh tortishgan,to’lovlarni to’lashdan voz kechishgan va o’rmonlarga qochib ketib tinimsiz qarshiliklar harakatlarini yuzaga keltirishgan, partizan urushlari ko’rinishida tizimli urushlar olib borishgan. Bunday harakatlar vakillarini janubiy slavyanlarda “gayduklar”,Gretsiyada esa “kleftlar” deb atashgan. Usmonlilar hokimiyati ularga qarshi kurashishga ojizlik qilishgan.Chunki gayduklarni mahalliy aholi qo’ldan kelgancha qo’llab-quvvatlashgan14. Bolqonda xalqlarning milliy-ozodlik harakatlari XIX asrning 60-70-yillarida keng yoyildi. Bu paytga kelib faqat Gretsiya o’zining rasmiy mustaqilligiga ega edi.Chernogoriya yillar davomida qattiq qonli kurashlardan keyin o’z mustaqilligini olgan bo’lsada rasman tan olinmagan edi.Serbiya va Ruminiya qaram knyazliklar hisoblangan va har yili Turkiyaga to’lov to’lab turgan. Bolgariya,Bosniya va Gersogovina to’liq Turkiyaning mustamlakasi hisoblanib bu yerlarda turk feodallari cheksiz hokimiyatga ega bo’lishgan. Bunday holat haqida bolgar inqilobchisi Xristo Botev shunday yozgan:”Biz qulmiz.Biz yelkamizning ustidagi boshimiz o’zimizniki ekanligini ham aytolmaymiz.” Bolqon yarimorolida tashkil qilingan milliy-ozodlik harakatlaridan eng kuchli ta’sirga ega bo’lgani Bolgariyadagi harakat edi va u 2 ta oqimga bo’lingan:birinchisi burjuaziya kayfiyati va manfaatlarini himoya qiluvchi liberallar hamda ikkinchisi shahar hunarmandlari,ziyolilar va dehqonlarning manfaatlarini himoya qiluvchi inqilobiy demokratlar. 60-yillarda inqilobiy –demokratik oqimni o’z davrining mashhur yozuvchisi Georgiy Rakovskiy boshqargan. Rakovskiy fikricha mustaqillikga erishish uchun alohida bir hududning kurashi emas,balki butun bir davlat miqyosida qurolli kurash olib borish kerak edi. Burjuaziya liberallari G’arb yordamida mustaqillikni qo’lga kiritishni ilgari surardi va buni Rakovskiy har doim qoralab chiqqan. Rakovskiyning tarafdorlari (ularni “mladitlar”,ya’ni yoshlar deb atashgan) asosan xorijda muhojirlikda bo’lib, turli xil yo’llar bilan o’z vatanlariga qaytib, inqilobiy tashviqotni boshlab yuborishadi.Bolqon tog’larida isyonga tayyorgarlik 14 Ростунов Иван.Русско-туретская война 1877-1878 гг.Москва,1977.Стр.75 22 ko’rayotgan dehqonlarning drujinalari shakllanishni boshlaydi.1867-yil oktyabrda Rakovskiy o’ladi. Lekin harakat bu bilan to’xtamaydi.1868-yil iyun oyida Bolgariyada umumxalq isyonini boshlash uchun Stefan Karaj va Xaji Dimitr boshchiligida yirik harbiy qismlari kirib keladi. Ularga qarshi turklar juda katta harbiy kuchni tashaydi va barcha isyonchilar rahbarlari qirib tashlanadi. Bu holatga tanqidiy baho bergan bolgar inqilobchilari shunday xulosaga keldiki, isyonni Bolgariyaning o’zida tayyorlash kerak.Endi bolgar milliy-ozodlik harakati yangi bosqichga ko’tarildi. Unga mashhur bolgar inqilobchisi Vasil Levskiy va inqilobiy yozuvchi Lyuben Karavelov boshchilik qiladi.Lyuben Karavelovning fikricha Bolgariyaning mustaqil bo’lishiga Rossiya yordam berishi kerak. 1869-yil kuzida Buxarestda Vasil Levskiy va Lyuben Karavelov boshchiligida Bolgar inqilobiy markaziy komiteti(BIMK) tashkil qilinadi.Bir paytning o’zida ular Bolgariyada ham yashirincha inqilobiy kuchlarni shakllantirishni boshlashadi va ularni qurollar bilan ta’minlab,harbiy bilim berishadi.1872-yilda BIMK rahbarligiga Karavelov saylanadi,Levskiyga esa Bolgariyaning o’zida inqilobiy tashkilotga rahbarlik qilish vazifasi yuklanadi. Yurtiga qaytgach Vasil Levskiy bor e’tiborini umumxalq isyonini tayyorlashga qaratadi.Shu qilmishi uchun 1873-yilda Vasil Levskiy va uning sheriklari Sofiyada qatl qilinadi15. Mamlakatda ommaviy hibsga olishlar va qatllar boshlanib ketadi. Natijada inqilobiy tashkilot vaqtinchalik o’z faoliyatini to’xtatadi va Lyuben Karavelov inqilobiy faoliyatini yakunlab diniy ish bilan shug’ullanishni boshlaydi. Omadsizliklarga qaramasdan,janubiy slavyanlarning milli-ozodlik harakatlari davom etadi. 1875-yil iyunda Gersogovinada,sal o’tib Bosniyada isyonlar boshlanadi. Bu isyonlarni inqilobiy shoir Xristo Botev boshchiligidagi bolgar inqilobchilari faollashtirgan. Xristo Botevning sherigi o’sha paytda Stefan 15 Ростунов Иван.Русско-туретская война 1877-1878 гг.Москва,1977.Стр.8. 23 Stambolov bo’lgan.Ikkalasi ham Rossiyada o’qigan va rus inqilobchilarining ijodi bilan tanish edi. Bolgar inqilobchilari keng qamrovli harbiy to’qnashuvga kuchli tayyorgarlik ko’rayotgan edi.Ular Gersogovina isyonchilari bilan aloqa o’rnatish uchun Belgradga o’z vakillarini yuborishadi.Stefan Stambolov 1875-yil sentyabr oyida Gersogovinaga kelib isyon boshlashga xalqni chorlaydi.Lekin xalqni uni ommaviy qo’llab-quvvatlamaydi. Natijada isyon kutilgan natijani bermaydi va barcha isyonchilar qatl qilinadi, Stambolov zo’rg’a Ruminiyaga qochib ketadi. Bu omadsizlik ham bolgar inqilobchilarini o’z yo’lidan qaytarmaydi. Navbatdagi isyon 1876-yil 11-mayga belgilandi.Lekin bu harakatni turklar oldindan sezib qolganligi uchun isyon rejadagidan oldinroq boshlanadi. 20-aprel kuni birin- ketin Bolgariya hududlarida isyonlar boshlanadi.Konstantinopoldagi ingliz elchisi Elliot bu isyonni har qanday yo’l bilan bostirish kerakligini turklarga maslahat beradi.Natijada turklar katta kuch tashaydi.Oqibatda kuchlar o’rtasida katta farq bo’lganligi uchun milliy-ozodlik harakati vakillari yana yutqazib qo’yadi.Aprel isyoni yakuniy nuqtani Xristo Botev qo’yadi. U o’zining Ruminiyada shakllantirilgan harbiy qismi bilan kema orqali turklarga qarshi hujumga o’tadi.Oqibatda yana kuchlar nisbati teng bo’lmaganligi uchun isyonchilar yutqazib qo’yadi,Xristo Botev yaralanib tez orada vafot etadi. X.Botev o’limidan keyin u shakllantirgan guruh bir qancha mayda bo’laklarga bo’linib ketadi va tez orada o’z faoliyatini tugatadi.Bolgar vatanparvarlarining omadsiz urunishlari shu narsani ko’rsatib berdiki,turklar kuch jihatdan inqilobchilardan ancha ustun ekan va inqilobchilar orasida yagona rahbarlik yo’q ekan. Aprel isyonida turklar isyonchilardan vaxshiyona o’ch olishdi: 30 000 dan ziyod isyonchi qatl qilindi. Bolqon xalqlariga Usmoniy turklarga qarshi kurash tajribasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, g’olib chiqish uchun o’zlarining kuchlari yetmas ekan.Shuning uchun chetdan yordam kuchi olishlari kerak edi.Ularning yakkayu yagona umidi 24 Rossiya edi.Bolqon xalqlari Rossiya xalqlari bilan oldindan uzviy aloqada bo’lgan.Ular o’zaro madaniy,til, urf-odat va kelib chiqish bo’yicha aloqador edilar. XVI asrdayoq bolgar xalqlarida “Ivan amaki” haqida xalq og’zaki ijodi paydo bo’lgan bo’lib,unga ko’ra Ivan kelib bolgarlarni mustamlakachilikdan qutqaradi. XVIII-XIX asrlar davomida Rossiya bir necha marta Turkiyaga qarshi g’alabali urushlar olib bordi. Aynan shu g’alabalar Usmonlilarning Bolqonda zaiflashuviga va Bolqon xalqlarining mustaqillik uchun kurashining kuchayishiga olib keladi. Rus-turk urushlari davomida Rossiya va Bolqon xalqlarining harbiy hamkorligi paydo bo’ldi va kuchaydi. XIX asr 60-70-yillaridagi Bolqon xalqlarining Turkiyaga qarshi milliy- ozodlik harakatlarida rus xalqi vatanparvarlarni moddiy,ma’naviy va harbiy sohalarda qo’llabquvvatlashdi.Aynan shu davr davomida o’zaro aloqalar yanada kuchaydi. Bolqondagi voqealarga birinchilardan bo’lib Janubiy Rossiya ishchilari ittifoqi munosabat bildirdi.1875-yil yozida Odessada ishchilar ittifoqining navbatdagi yig’ilishi bo’lib o’tdi va unda Gersogovinadagi qo’zg’olonga ko’ngillilarni yuborish va oziq-ovqat bilan yordam berish masalasi ko’rib chiqildi. Butun Rossiya bo’ylab moddiy yordam uchun pul yig’ildi.Yordam pulini asosan ishchi qatlami berdi.Moddiy yordam bilan bir paytda odamlarning ko’ngilli sifatida Bolqonga faol ketishi kuchaydi.Rossiyaning barcha nuqtalaridan minglab ko’ngillilar,harbiylar,ishchilar o’z xohishi bilan qardosh xalqlarga yordam berishga shoshildilar. Qo'shimcha omillarga Rossiyaning 1853-1856 yillardagi Qrim urushi paytida ko'rgan hududiy yo'qotishlarini qoplash, Qora dengizda o'zini tiklash va Bolqon xalqlarini Usmonli imperiyasidan ozod qilishga urinayotgan siyosiy harakatni qo'llab-quvvatlash maqsadlari kiradi. Rossiya boshchiligidagi koalitsiya urushda g'alaba qozondi va Usmonlilarni Konstantinopol darvozalarigacha itarib yubordi va bu G'arbiy Yevropaning buyuk davlatlarining aralashuviga olib keldi. 25 Natijada, Rossiya Kavkazdagi viloyatlarga, ya'ni Kars va Batumga da'vogarlik qilishga muvaffaq bo'ldi, shuningdek, Budjak viloyatini ham qo'shib oldi. Ruminiya, Serbiya va Chernogoriya knyazliklari, ularning har biri bir necha yillar davomida amalda suverenitetga ega bo'lib, Usmonli imperiyasidan rasman mustaqillikni e'lon qildi. Deyarli besh asrlik Usmonlilar hukmronligidan keyin (1396-1878) Rossiyaning yordami va harbiy aralashuvi bilan avtonom Bolgariya davlati vujudga keldi. 26 XULOSA Xulosa o'rnida shuni aytish kerakki Rossiya va Turkiya o'rtasidagi diplomatik munosabatlari ko'pincha ushbu mintaqada uzoq davom etayotgan mojarolardan manfaatdor bo'lgan davlatlar o'rtasidagi harbiy harakatlar bilan yakunlanadi. Biz quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin.Rossiya va Turkiya o'rtasidagi Ukraina va Suriya inqirozlari tufayli boshlangan siyosiy kelishmovchiliklar bugungi siyosiy sharhlarning asosiy qismini tashkil qilmoqda. Lekin tarix va geografiyadan yaxshi xabardor bo'lgan kishilar uchun bu ikki davlat orasidagi kelishmovchiliklar yangilik emas. Geografik jihatdan ikki davlat ertami- kechmi siyosiy maydonda to'qnash kelishi aniq edi. Ikki mamlakat orasidagi bugungi kunda yuz berayotgan to'qnashuv asosini Turkiya tomonidan urib turshirilgan Rus bombardimonchi samolyoti yoki Rossiya tomonidan o'qqa tutilgan Turk kemasi emas, balki geopolitik manfatlarning o'zaro to'qnashuvi tashkil qiladi. Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu ikki tuzilma orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan. Rossiya uchun Qrim urushi davlatdagi chuqur o'zgarishlar uchun kuchli turtki bo'ldi. Buyuk islohotlar davri boshlandi bu 1861 yilda krepostnoylikni bekor qilish edi. 200 yillik uzoq davom etgan rus-turk urushlari natijasida Rossiya Qora dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo'ldi, Shimoliy Qora dengiz mintaqasi va Kavkazda o'zini mustahkamladi va Sharqiy O'rta Yer dengizidagi eng nufuzli siyosiy kuchga aylandi. Rossiya imperiyasining g'alabalari Usmonli imperiyasining qulashiga, janubi-sharqiy Evropada turk hukmronligini yo'q qilishga, Bolqon xalqlarining ozod bo'lishiga va mustaqil milliy davlatlarning yaratilishiga yordam berdi. Xulosa qilib aytish mumkinki, Rus armiyasida urush oldidan ancha o’zgarishlar qilindi va ham kadr jihatidan,ham qurol jihatidan yetarli darajada ta’minlandi.Bu tayyorgarlikka 60-70-yillardagi islohotlar ancha ijobiy ta’sir qildi. Bu islohotlardan ko’zlangan maqsad feodal shakldagi armiyani Yevropaga xos 27 kapitalistik ko’rinishdagi zamonaviy armiyaga aylantirish edi. Va bu maqsadga deyarli erishildi, armiya to’liq bo’lmasada deyarli zamonaviylashdi.Lekin bu islohotlar doimiy ko’rinishda davom etmadi. Shuning uchun armiyada qoloq feodal ko’rinishning elementlari saqlanib qoldi. Shu sababli 1877-1878-yildagi Rossiya- Turkiya urushlarida g'alaba qozondi. 28 ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Апофеоз восточного кризиса. М., 1997.Стр.253. 2. Бажова А.П. Дипломаты екатерининской эпохи. Восточный вопрос в кат. и Кючук- Кайнарджийский мир. В кн.: Российская дипломатия в портретах. М., 1992 Османская империя: проблемы внешней по тики и отношений с Россией. М., 1996.Стр.453. 3. Век Екатерины II: Россия и Балканы. М., 1998.Стр.157 4. Геомилитаризм. Геополитика. Безопасность. 2003.Стр.600. 5. Золотерея В.А. В грядущее глядим мы сквозь былое: Война 1877-1878 гг. К 120- лето Освободительной русско-турецкой войны 1877-1878 гг. М., 1998.Стр.456. 6. 6. Истори от древнейших времен до начала 20 века под ред. Фроянова Я.- М., 1999.Стр.177 7. Киняпина Н. С. Внешняя политика Николая 1. Новая и новейшая история, №1.2, 2001.Стр 257. 8. Кривушин И. Русско-турецкие войны. Кругосвет. Энциклопедия, 22006.Стр.200. 9. Рубежи ратной славы Отечества. М., 1996.Стр.304. 10. Русский орел на Балканах. Русско-турецкая ская в 1877-1878 г гг. глазами участников: Записки и воспоминания. М., 2001.Стр.307. 11. Шахмагонов Н.Ф. От Очакова до Измаила: К 200-летию окончания русско- турецкой войны. М., 1991.Стр.601. 12. Валентин Масалский.Скобелев.Москва,1998.Стр.565. 13. Русско-туретская война 1877-78. –М.:Воениздат,1977.Стр.305. 14. Ростунов Иван.Русско-туретская война 1877-1878 гг.Москва,1977.Стр.239. 15. ПузиревскийА.Руская армия перед войной 1877-1878 годов.СПетербург.,1889.Стр.569. 16. Золотарёв В.А.Русско-туретская война 1877-1878 гг.В отечестотечес.Стр. 383. 29 17. историографии.М.,1978.Стр.600 Foyalanilgan Internet-saytlari 1. Ziyo.com.kutubxonasi 2. Mudofa.uz 3. Aluved.uz