XX ASR BOSHLARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT (Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari, IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA)
Yuklangan vaqt
2024-04-28
Yuklab olishlar soni
7
Sahifalar soni
32
Faytl hajmi
84,3 KB
1
Ilmiybaza.uz
“XX ASR BOSHLARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK
FAOLIYAT”
KURS ISHI
Ilmiybaza.uz
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………....2
I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI…………….…4
1.1. Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari……………………..4
1.2. Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni……………………..8
II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA
2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari…15
2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat..22
XULOSA……………………………………………………………………..32
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR…………………………………...….34
1
Ilmiybaza.uz
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin
ham mavjud bo‘lgan. Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo‘lgan.
Pedagogik sotsiologiya fanning ilk o‘rtalari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu
fan asosan 820-829 yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo‘lib emas.
xozirda ped.sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya
sotsiologiya fanining tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib
chiqadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan
xolda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbayi hisoblanadi.
Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga
asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida
ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan
o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat - bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki
bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir. Ijtimoiy–pedagogik ish O‘zbekistonda
davlat va jamoat tashqilotlari faoliyatida alohida o‘rinni egallaydi. «Milliy
g‘oya–bizning
g‘oya»,
«Istiqbolimiz–istiqlolimiz»,
«Tafakkurimizni
o‘zgartirgan o‘n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga misol bo‘la oladi. Jamoat
tashqilotlari, madaniyat, ma’orif, san’at muassasalari faoliyatiga tegishli bo‘lgan
ma’naviy–ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular jumlasiga kiradi. Ularning
faoliyati targ‘ibot va tashqilot ishlarining ko‘lamini kengaytiradi,o‘sayotgan
avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy muassasalar yana bir
muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo‘lib ma’naviy hayot
kechirishni tashqil etish ustida bormokda. Bu vazifa inson va jamiyatning bilish
extiyojini kondirish, ularning faoliyatida uchraydigan hodisalarni, mehnatini,
turmushini, bo‘sh vaqtini chukur mushoxada qilish bilan uzviy bog‘liqdir.
2
Ilmiybaza.uz
Kurs ishining maqsadi. Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga
chiqishi mumkin. O‘quv fani - bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim
muassasalalarida
o‘rganiladigan
predmetdir.
O‘zbekistonda
ijtimoiy
pedagogikaning rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega - fan, ilmiy bilimlar
sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o‘quv fani sifatida. qadim antik
davrlardayok bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy pedagogik tarbiyaga
oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar Markaziy
Osiyo xududida jahon dinlari orasida eng kadimgi din zardushtiylik dini
xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi
o‘ringa olib chikdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish)
o‘z erasining o‘ziga xos komusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardusht dinda
axloqiy me’yorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da -
inson yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat yaxshi so‘zlar va savob ishlar qilishi
lozim deb yozilgan (xulq atvor)
Kurs ishining vazifasi. “Avesto”ning katta qismi bo‘lgan “ Yasna’larda inson
kamolini ko‘rsatuvchi axloq–odob mezoni anna shu uchlikda xumata (gumata)–
yaxshi fikr, xukta (gukta) –yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda
ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh
etaman. Men yaxshilikdan iborat qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”,
14), deyiladi. “Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va
ishlariga ikki karama-qarshi kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana
(“Yovuz fikr”) ta’sir ko‘rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida
aslida ezgulik va yovuz lik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi
kishisiga mexribon bo‘lish, maqsadlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi
kurashishga tayyor turish, kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va
do‘stlik, totuvlikda yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi
3
Ilmiybaza.uz
tushunilgan. Inson o‘z fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi
niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki
bunday xolatda inson yaxshi niyatni yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va
nojuya harakatlar qiladi.
I
BOB.
IJTIMOIY
PEDAGOGIKANING
RIVOJLANISHI
1.1.Ijtimoiy
pedagogika
fanining
taraqqiyot
bosqichlari
Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko‘p ming asrlar
mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi, kadimgi zamonlardan
buyon olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida
madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu
kabilar. Shark uyg‘onish davri (9 –11asrlar) komusiy olimlari Abu Nasr al
Forobiy (873 –1037) shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki,
bolani ayni go‘daklik chog‘idanok tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek,
bolaning tarbiyasiga tabiat atrof-muhitning ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. 15 –
16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va
rassom-musavvirlari o‘z ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida e’tibor bilan karab,
tabiat sirlarini o‘rganishga intilganlar. Bo‘lar qatorida Nuriddin Abduraxmon
Jomiy (1414 –1492), Jaloliddin Davoniy( 1427 –1502), Alisher Navoiy (1441 –
1501), xusayn Boiz Koshifiy (1440 –1505) o‘z asarlarida inson akli tafakkuri,
uning qobiliyati, insonning alohida axloqiy hislatlari, insoniylik g‘oyalari, bolalar
tarbiyasida umuminsoniy kadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, o‘zbek tilining
asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi Alisher Navoiyning ijtimoiy
pedagogik g‘oyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U
insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudot deb hisoblagan. Bolani esa
oilaga kuvonch, ham baxt keltiruvchi mukaddas inom sifatida uyni yoritib
yuboradi deb hisoblaydi. Inson o‘z farzandigina emas, balki kelajak avlod
bo‘lgan barcha bolalarni sevmog‘i shart deb yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga
oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, ma’rifatparvarlarimiz, jadidchilik
harakati yetakchilari, XX asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar
Maxmudxuja Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar kori Abdurashidxonov (1878 –
4
Ilmiybaza.uz
1931), Abdulla Avloniy (1878 – 1934), Abduqodir Shako‘riy (1875 –1943),
X.X.Niyoziy (1839 –1929) va boshqalarning asarlarida ham ko‘plab keltirish
mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi XX asrning 20-30
yillari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.Qori
Abdurashidxonov,
X.X.Niyoziy,
V.F.Lubensov,
N.P.Arxongelskiy,
O,Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular
avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ya’ni bu
allomalar ijtimoiy pedagoglar bo‘lib, ular tashqil etgan maktablar shuningdek,
boshqa
pedagoglar
tajribalariga
tayanganlar.
A.Avloniy
nomidagi
Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar
ijtimoiy
pedagogikaning
amaliy
manbai bo‘lib hisoblanadilar.
Birok
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi
yangi ittifok sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida ajralish
yuzaga keldi. Uzok yillar mobaynida o‘zbek marifatparvarlari-pedagoglari
tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday
shior tarqalgandi “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan ko‘paramiz”.
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan pedagogika sohasidagi
oktabr to‘ntarilishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30 yillar oxirida
sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaktdan boshlab ijtimoiy
muammolar hakida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida
yengil hal etiladigan, “esqilik sarqiti”deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy
pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi. 1991-yil O‘zbekiston
Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko‘pgina sohalarini, shu
jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qo‘yildi. 1997-yil
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida Konun” 1997yil) qabul
qilinishi bilan ma’naviy-axloqiy tarbiya’ning samarali yo‘llarini topish, manaviy
madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqaro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni
shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik fan
oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari
ko‘yildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi
5
Ilmiybaza.uz
endigina shakllanmokda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik
dolzarbki, bu fan bo‘yicha mamlakatimizda: “Ma’naviyat va ma’rifat markazi”,
“Oila” markazi, nodavlat xukumatga karashli bo‘lmagan xayriya jamgarmasi
“Soglom avlod uchun” O‘zbekiston Respublikasi halk ta’limi qoshidagi TDPU
(mafkura) g‘oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar Respublikamizning har bir
navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag‘ishlashi an’ana tusiga
kirgan. Masalan: 2001 yil–“Onalar va bolalar” yili deb e’lon qilingandi. Shu
munosabati bilan “O‘smir va sog‘lom turmush tarzi” deb nomlangan Respublika
metodik seminari o‘tkazilib, maktablarda “Soglom avlod tarzi” predmeti kiritilib,
sog‘lom turmush tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib
chiqildi.
O‘zbekistonda keyingi vaktlarda bir katta muammoga butun bir yilni bag‘ishlash
an’anaga aylandi. Masalan; 1998 “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000 “Sog‘lom
avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 “Qariyalar yili”, 2003 “Obod va
sog‘lom mahalla”, 2004 Mexr va muruvvat yili deb belgilab, ijtimoiy pedagogik
muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmokda. Bugungi kunda ko‘plab
empirik nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la anglamoq va tizimlashtirishni
talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi rivojlanishi yetarli
darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi
nuktai
nazardan
turib
o‘rganish,
chet
el
tajribalarini
o‘zlashtirib,
Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofik qo‘llash lozim. Chet
el ijtimoiy pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmokda, hozirgi
vaqtda bu sohada juda ko‘p ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababli ham
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa
mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish
jarayonida vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi
amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos. Ijtimoiy pedagogika Pedagogika
fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko‘p vakt bo‘lgan emas. Biroq pedagogika
fanining o‘zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina 17 asrdan boshlab shakllangan.
Bu buyuk chex pedagogi (1592-1670) Yan Amos Komenskiy nomi va uning
6
Ilmiybaza.uz
“Buyuk didaktika” asari bilan bog‘liq. Bu asarda pedagogikaning tadqiqot
predmeti va prinsiplari belgilab berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixining
ildizlari juda qadimga borib takaladi. Ilgari ta’kidlab o‘tganimizdek, pedagogika
uzoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib keldi. Shu nuktai nazardan
ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning
ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida u bilan rivojlangan.
Shu sababli ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shug‘ullanuvchi
olimlar o‘z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha davrlar va
halklar o‘tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog‘lashlari tasodif
emas. Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga va shu nuqtai
nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni bir qator bosqichlarga bo‘lish mumkin deb
o‘ylaymiz: Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishini quyidagi 3 bosqichga bo‘lish
mumkin.
Birinchisi–boshlang‘ich davr, qadimgi davrdan XVII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z
ichiga oladi. Bu tarbiya amaliyotini tushunib yetish. Pedagogik va ijtimoiy
pedagogik tafakko‘rning shakllanishi bilan bog‘liq. Bu davrda tarbiya ijtimoiy
vokelik sifatida tiklana boradi, uning shakllanishi stixiyali tarzdan anglangan
faoliyatga aylandi, tarbiya’ning turli nazariyalari vujudga keldi. Antik
davrlardayok ijtimoiy – pedagogik g‘oya’ning tamal toshi qo‘yilgan edi, ya’ni
ta’lim va tarbiya «Beshikdan tobutgacha» davom etadi, deyilgandi. Tarbiya’ni
yoshlikdan boshlash, bunda bolaning tabiatni, atrof – muhit ta’sirini hisobga
olish, kattalar, eng avvalo, ota – onalar nufuziga suya’nish lozim.
Ikkinchi bosqich, XVII – XIX asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu ijtimoiy
pedagogikaning g‘oyalari va ilmiy konsepsiyalarini rivojlantirish, fan sifatida
tiklanish davri bo‘lgan edi. G‘arbda uygonish davrida esa bola tarbiyasida
insoniylik g‘oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrda italyan pedagogi,
insonparvari Vitarrino De-Feltre (1378 –1446) “Quvonch uyi” deb nomlangan
birinchi maktab-internati tashqil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin.
XVII–XIX –asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida vujudga kelishi va fan
rivojidagi ilgor g‘oyalar bilan xarakterlanadi. 18 va 19 – asrlar jahon madaniyati
7
Ilmiybaza.uz
tarixidan burjua demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan. Yirik olim
(pedagoglar, faylasuflar, psixologlar) ijtimoiy pedagogik muammolar yechimini
izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar yechilishini
izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashqil etish g‘oyalari bilan ko‘rib
chiqildi. Bu davrlar ijtimiy-pedagogik g‘oyalarda barcha insonlar teng huquqli,
erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi hakidagi fikrlar ko‘tarilgan. Bu bosqichda
ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy-ijtimoiy pedagogika bilan uzviy
aloqada rivojlanadi. O‘sh davr yetuk pedagoglari bolalarni turli muammoga
bag‘ishlab, yetim qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi, bog‘chalar, maktab va
boshqa muassasalar tashqil etdilar. Butun 19 asr davomida pedagogikadan
ijtimoiy pedagogikaning ajralib chiqishi jarayoni uzok davom etadi. Shu bilan
birga uning rivojlanishiga falsafa va pedagogikadan tashkari psixologiya,
sotsiologiya, antropotologiya (insonni kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi
fan), tibbiyot va boshqa fanlar katta tasir ko‘rsatdi. Lekin ijtimoiy pedagogikadan
ajralib chiqishi jarayoni bilan birga boshqa jarayon ham uning integratsiya
jarayoni (lotincha inteyeger-yaxlit) ya’ni boshqa fanlar bilan birlashishi davom
etadi. 19 asr oxirida ijtimoiy pedagogika-pedagogik faniniing mustaqil sohasi
bo‘lib ajralib chikdi. Bu hodisa A.Distervarg, Ravul Notoro va boshqalarning
nomlari
bilna
bog‘liq..
3. Uchinchi bosqich-20 asrning boshidagi ijtinoiy pedagogikaning mustaqil fan
sifatida rivojlanish davri. Bu davrni tekis yoki oson davr deb aytib bo‘lmaydi.
hozirgi kungacha turli davr olimlari ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik
fikrlar orasida qanday o‘rin tutishi hakida tortishuvlar mavjud: u fan
hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va
ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko‘pchilik davlatlarda
“pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” umuman ishlatilmaydi. Masalan:
AQShdagi o‘quv yurtlarida pedagogika o‘rniga talabalar “ta’lim falsafasi”ni
o‘rganadilar, odamlarga amaliy yo‘naltirish sohasi ijtimoiy ishga taalluqli, birok,
ijtimoiy xizmatlar orasida aynan turli muammolari mavjud boshqalarga yordam
ko‘rsatishga
xizmat
qiladigan
mutaxasislar
bo‘lsa
ham.
Belgiyada
8
Ilmiybaza.uz
“ortopedagogika” terminidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va ijtimoiy
pedagogika tushunchalariga yaqin. Rossiyada ijtimoiy [pedagogika rivojlanishi
fan sohasi sifatida ham va professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va
o‘quv fani sifatida o‘z xususiyatlariga ega. Ijtimoiy pedagogikaning mustaqil
fanga ajralib chiqishida shart-shoroitlarni 19 asrning K.D.Ushinskiy,
L.N.Tolstoy kabi mashxur pedagoglar va boshqalar asarlarida topish mumkin. 19
asrning 20-30 yillarida A.S.Makarenko, S.T.Shatskiy kabi pedagoglar
faoliyatlarida yetuk bo‘lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam
ko‘rsatishga qaratilgan edi. Lekin 30-yillardan keyin Sotsializm g‘alaba
kozongani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali
bo‘lib koldi. Ularni o‘tmish qoldiqlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat
qilindi. XX asrning 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiya’ning
rivojlanishining yangi davri boshlandi. Ular bu yillarda “Yukoridan” imperativ
(lotincha imperativus) farmon, ya’ni etirozlarni qabul qilmaydigan, tankidga yo‘l
qo‘yilmaydigan bo‘ldi. Bu ijtimoiy psixologiya’ning ilmiy va amaliy sohalari
bilan bir vaqtda bir-biridan ajralgan xolda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot
fanga tayana olmadi, chunki fan ham amalda yo’k edi, fan haqida xech narsani
bilib bo‘lmas edi, chunki amaliy faoliyat endigina shakllanar edi. Bu ijtimoiy
pedagogikaning okuv fani sifatida tashqil topishida ham tasirini ko‘rsatdi, bu ham
ijtimoiy pedagogik faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaktda sodir bo‘ldi.
Faning va amaliyotning tashqil topganligi “ijtimoiy pedagogika” fanida bugungi
kunda hamko‘plab hal qilinmagan, tortishuvlar masalalari bor. Bu obektiv
xolatlar ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlantirishini sekinlashtiruvchi
omillar hisoblanadi. Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va
dolzarb ediki, natijada fanning bu sohasi bilan ko‘plab ilmiy jamoalar
shug‘ullana boshladilar. Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika
markazi, ijtimoiy ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula,
Yekaterinburg va boshqa shaharlar pedagogik Universitetlarida “ijtimoiy
pedagogika” fakultetlari tashqil etildi. V.G.Bocharova, M.A.Galagizova,
A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy pedagogika bo‘yicha nazariy
9
Ilmiybaza.uz
tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy pedagogika bilan bir vaqtda XX asr 90
yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kritildi. Ijtimoiy ishlarning vazifasi
aholining ijtimoiy himoyalangan qismiga yordam ko‘rsatish bo‘lda. Ijtimoiy
pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir biriga juda yaqin. Birinchi
navbatda ularning madaniy tarixiy an’analari, alohida g‘amxurlik va e’tiborini
talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi. “Mehribonlik”,
“Xayriya”, “Yordam ko‘rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy pedagogika va
ijtimoiy ishlarda keng foydalanish bejiz emas. Ammo ular yakkol ifoda etuvchi
o‘ziga xosligi va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o‘ziga xosliklari
nimalardan iborat. Birinchi navbatda bu ularning obyektiv yoki adresatiga
taalluqlidur. Ijtimoiy ishchi ko‘z oldida inson bo‘ladi, lekin har qanday emas
faqatgina insonga muvaffaqqiyatli bo‘lishi, farovonligi jamiyatning haqiqiy
a’zosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo‘lgan inson bo‘ldi. Insoning
hayoti davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular
psixologik, tibbiy, xuquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo‘lishi mumkin. Ular
insonga bog‘liq bo‘lmagan tashki omillar ekologik, ijtimoiy texnogen,
millatlararo va boshqa katalizatorlar) yoki ichki shaxslararo (jismoniy yoki psixik
rivojlanishida sog‘ligi yaxshi emasligi) bilan bog‘lik bo‘lishi mumkin. Shunday
qilib ijtimoiy ishlar obyekti ijtimoiy hayot davomida yordamga maqsad bo‘lgan
inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson yoshidan kat’iy nazar
ijtimoiy obektivdir. Ijtimoiy pedagogika esa uning ijtimoiylashishi – individning
ijtimoiy subyektga aylanishi jarayonida yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan bola
bilan shug‘ullanadi, ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu
obektivlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy
hayot davomida yordam ko‘rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va
bola) yaqqol ko‘rsatadi. Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy
an’analari jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy
pedagogikaning rivojlanishiga qarab terminalogiyalarida birlashtiruvchi narsalar
ham bor. Umumiyligi shundan iboratki, har qanday jamiyat ham “doimiy
muammolarni” bolalarning rivojlanishi, tarbiyasi va ta’limi, ayniqsa ruxiy
10
Ilmiybaza.uz
kamchiliklari va defekti bo‘lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib
kelgan, hal etmokda va hal etadi. Ijtimoiy pedagogika va 1-navbatda nemis fani
pedagogikasi rivojlanishi tarixiga katta hissa qo‘shgan, shining uchun
Germaniyada ijtimoiy pedegokikaning rivojlanish tarixini ko‘rib chiqamiz, uning
100 yildan oshiqroqdir. Ijtimoiy pedagogika” termini 1844-yili K. Mager
tomonidan tarbiya haqidagi ochiq ilmiy munozaraga kiritilgan va keyinchalik
A.Disterveg tomonidan tarqatilgan. Ana shu tushuncha paydo bo‘lgan paytdan to
hozirgi kungacha nemis adabiyotlarida uni 2 turlicha talqini mavjuddir.
I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI
1.2.Ijtimoiy
pedagogika
tarbiyasining
ijtimoiy
tomoni
Birinchi talqin (K. Mager) – Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni
bilan bir umumiylikka ega. Ikkinchi talqini (A. Disterverg) – Ijtimoiy pedagogika
ma’lum ijtimoiy sharoit, vaziatlarda pedagogiki yordam sifatida ishtirok etadi.
Birinchi yunalish vaqillari. K. Mager, XX asrda P. Natorn (20-yillar), E.
Borneshann, F. Shliper (60-yillar), D. Legeler (80-yillar) va boshqalar bo‘lgan.
Paol Natorn (1854- 1924) ijtimoiy pedagogikani umumiy pedagogikaning bir
qismi, aspekti sifatida qaraydi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikaning uchta asosiy
vazifasini ko‘rsatadi: Birinchi bolaning jinsiy hayoti bilan bog‘liq, uning
hayotida, davrasida va atrofidagi yaqin odamlari bilan aloqada rivojlanadi.
Ikkinchisi, idorasi bilan bog‘liq, u maktabda shakllanadi va bilim berishni amalga
oshirilishi bilan bog‘liq, shu bilan birga bolada imotsional ijtimoiy va motorli
(harakatlanishi) qobiliyatlari rivojlanadi. Uchinchisi-aql-umumiylikda ochib
beriladi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikani hamma yoshdagi odamlar uchun
pedagogika deb hisoblasak, uning vazifasi-yoshlarda birdamlik va jamoatchilik
asoslarni tarbiyalash hisoblanadi. P.Natorn fikrini davom ettirib, bu yunalishning
vaqillari ijtimoiy pedagogikani integrativ (birlashtiruvchi) fan sifatida qaraydilar.
Shu mazmunda YE.Borneshanning talkin qilishi e’tiborga loyik. U ijtimoiy
pedagogikani davomi pedagogikasini iktisodiy pedagogikani va boshqalarni
birlashtiruvchi fan sifatida karaydi. Uning vazifalari ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy
jamiyatda individual mustaqillikka yordam ko‘rsatish. Jamiyatning madaniyati
11
Ilmiybaza.uz
va
insonparvarlik
rivojlanishi hakida
qayg‘urishdan
iborat.
O‘zining
qo‘shiluvchanligi sababli ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning hamma sohalariga
kirib boradi, ya’ni u pedagogikaning prinsiplaridan biri sifatida ishtirok etadi.
Shunday qilib, ana shu talqinga binoan ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning prinsipi
sifatida ishtirok etadi. Ikkinchi yondoshish A.Disterveg (40-50 yillar, 19 asr),
G.Nol, G.Boymer (xx asr, 20-30 yillar), K.Molengauyer (50 yillar) va boshqalar
asarlarida aks ettirilgan. A.Distervegdan boshlab bu yo‘nalish vaqillari ishchi
sinfning ijtimoiy himoyalanmaganligi, xalk ta’limi kabi o‘z davrining ijtimoiy
masalalariga javob topishga harakat qildilar. Geman Nol (1879-1960) ijtimoiy
pedagogikaning vazifasi agarda oila va maktab biror bir sababga ko‘ra o‘z
vazifalarini bajara olmay qolganda zarur bo‘ladigan shoshilinch tez yordam
ko‘rsatishdan iborat deb hisoblaydi. G.Nolinning fikricha, P.Natorinnikidan
ancha ishonchli aniq va amaliy ko‘rinadi. Uning g‘oyalari 1992 yil qabul qilingan
yoshlarning xayriya ko‘rsatish faoliyatlari haqidagi qonunda o‘z aksini topdi-bu
yoshlarni maktabdan tashkari boshqaradigan Germaniyadagi birinchi davlat
hujjati edi. Shu davrdan boshlab ijtimoiy pedagogika amalda «shoshilinch
ijtimoiy pedagogikasi» bo‘lib koldi, u yoshlarni tarbiyalashda oilada va
maktabda mavjud bo‘lgan kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishi kerak bo‘lgan.
Gertruda Boymer birinchi yo‘nalish tarafdorlaridan farqli ravishda ijtimoiy
pedagogika pedagogikaning prinsipi emas, balki tashqiliy qismi deb hisoblagan.
Oilada va maktabda tarbiyaga taalluqli bo‘lmagan hamma narsa ijtimoiy
perdagogikaning muammosi demakdir, deb hisoblaydi u. K. Molengauyer
boshpanasizlik hakidagi tushunchani rivojlantiradi. Agarda alohida ijtimoiy
institutlar bolaning bu muammosini hal etib berolmas ekan, deb hisoblaydi u,
unda tarbiya’ning yangi yo‘nalishini yaratish zarurligi yuzaga keladi, ya’ni davlat
yordami, deydi u. Shu builan birga ijtimoiy pedagogika madaniy mazmunni
yetkazish bilan emas, balki o‘sib kelayotgan avlodning rivojlanishi va jamiyatga
qo‘shilishi jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal etish bilan
shug‘ullanishimiz kerak deb hisoblaydi. Hozirgi vaktda ijtimoiy pedagogikaning
asosiy yo‘nalishlari to‘la ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, ammo bu hali hamma
12
Ilmiybaza.uz
muammolar o‘rganib bo‘lmagan deb hisoblaydilar. Ijtimoiy nazariyasining
umumiy ko‘rinishi hali ham noaniqcha qolib kelmokda deb hisoblaydilar hozirga
davr nemis olimlari. Ular bundan keyin ham shundayligicha qoladi, chunki
aralash fanlarning (psixologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ishlar va boshqalar)
ijtimoiy pedagogika nazariyasini to‘la tasvirlab berish imkonini bermay kelyapti.
Bu xolat har qanday fanning rivojlanish jarayoni uchun tabiiydir. Boshqa
tomondan esa u ijtimoiy pedagogika nazariy munozaralar maydoni XXi asrda
ancha kengaydi deganini bildiradi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida
rivojlanishi bilan birga Germaniyada ijtimoiy pedagogika fani sohasida
mutaxasislik professional faoliyat sohasi ham faol rivojlandi (ya’ni ijtimoiy
pedagogika). 1908 yildan boshlab maxsus pedagoglarni tayyorlash boshlandi,
XX asrning 70-yillari boshlariga kelib Germaniya univerisitetlarida oliy
ma’lumotli pedagoglarni tayyorlash boshlandi. Shuni aytish kerakki,
Germaniyada ijtimoiy pedagogika bilan bir qatorda XX asr davomida bilim va
amaliy faoliyat mustaqil soha sifatida ijtimoiy ishlar ham faol rivojlanib keldi.
Ammo ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda professional faoliyatda
umumiylik mavjud. Shuning uchun Germaniyada ular yagona standart bilan
boshqariladi. Bu stndartda bu mutaxasislarni nomlari sinonimlar orqali defiz
orqali yoziladi: ijtimoiy ishchi-ijtimoiy pedagog. Inson tarbiyasi asosan oilada
amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika obyekti bo‘lgan oilaviy
xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz. Tarbiyalash diniy idoralar orqali
amalga oshadi. Bunda konfessional pedagogika tadqiq bo‘lgan diniy
konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan
shu maqsadda tashqil etilgan tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy
pedagogika tadqiqot obyekti bo‘lgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida
fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy jarayonning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan olib
borish alohida o‘rganadi, ya’ni planeta, mamlakat maktablar, inson tarbiyasiga
ijtimoiy omillar ta’sirida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan
muloqot o‘rnini ko‘rib chikadi. Pedagogika ushbu tarbiya muassasalarida
13
Ilmiybaza.uz
bolalarga ta’lim-tarbiya berish uslubiyati va nazariyasi sifatida yuzaga keldi va
rivojlandi. XIII asr oxirlarida o‘smir va yigitlarni tarbiyalash ham pedagogika
obyektiga aylandi. XIX asrning ikkinchi yarmida pedagogika tizimida ijtimoiy
tarbiya doirasi kengaya bordi. Birinchidan uning tarkibiga yoshlarning va katta
yosh tarkibi guruhlari tarbiya kira boshlaydi, ikkinchidan tizimga kirmagan yoki
normalarini buzib namoyon qiluvchi yosh kategoriyalari qayta tarbiyalash va
addaptatsiya qilish jarayonini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikaga harakterli
bo‘lgan muammoga izlanish bizda, xuddi chet el kabi 70 yillarda yuzaga keldi.
Bu ta’lim tizimini tuzilishiga bog‘liq. xolda namoyon bo‘ldi. Bizda bu qiziqish
muammoga bog‘liq, metodik tavsiyalarni yuzaga kelishida kuzatiladi. Chet elda
ijtimoiy pedagogikani nazariy muammolarini ishlab chiqish. 50—60 yillarda
Germaniyada yuzaga keldi, lekin Yevropa, Germaniya va AKShda XIX asrdan
boshlab Davlat institutlari tomonidan tashqil etilgan, ijtimoiy faoliyat termini
ostidagi faoliyat tarqala bordi. Uning mazmuni oila halkning tub guruhlariga
yordam,
maktab
o‘quv-tarbiya
muassasalarining
tarbiyaviy
kuchi
integratsiyasidan iborat. Shuningdek ijtimoiy tarbiya amalga oshadigan sharoiti,
uning mazmuni, metodikasi mohiyati yoritiladi. Bu o‘quv kursi insonlarni
ijtimoiy tarbiyalash ijtimoiylashtirish muammosini tavsifi bilan tugatiladi.
14
Ilmiybaza.uz
II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA
2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari
Hozirda respublika siyosiy, iqtisodiy, ta'lim va ma'rifiy-madaniy islohotlarni
boshdan kechirmoqda. Ijtimoiy tuzilmalarni insonparvarlashtirishning yangi
tamoyillari, bozor iqtisodiyoti munosabati qonunlari, mafkuraviy va axloqiy
tamoyillarning o'zgarishi ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning
nazoratsizligi, oilalarning ajralib ketishi, g'ayri ijtimoiy xodisalar-alkogolizm,
narkomaniya,
jinoyatchilik,
fohishalik
kabi
ijtimoiy
muammolarni
keskinlashuviga sabab bo'lmoqda. Bu holatda birinchi navbatda bolalar, so'ngra
esa kattalar ijtimoiy yordamga muxtojdirlar. Bunday sharoitlarda jamiyatning
ijtimoiy muammolariga bog'liq bo'lgan pedagogik masalalarni hal qiluvchi,
uning ijtimoiylashuvi jarayonida shaxsga yordam beruvchi mutaxassis sifatida
ijtimoiy pedagogga talab paydo bo'ladi. Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini
quyidagi holatlar talab etayotgan edi: Birinchidan, bugungi kunda ta'lim va
tarbiya maqsadi bilan uning ba'zi natijalari o'rtasidagi qarama-qarshilik
sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo'llarini aniqlash zarurligi talab
etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan
shug'ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish zaruriyatini uyg'otdi. Chunki ongli
xususiyatga ega bo'lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o'ziga xos ob'ektini
tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi o'z o'rnini, o'zligini anglashi,
hayotiy-axloqiy me'yorlarni o'zida mujassam etishi jamiyatda shu ma'naviy-
axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas
15
Ilmiybaza.uz
yoshlarni tarbiyalashda Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi
alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki ta'lim-tarbiyaning o'zi ijtimoiy hodisa va
pedagogik jarayondir. Ikkinchidan, ba'zi jamiyat a'zolarining ongidagi ma'naviy
bo'shliqning ijtimoiy kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish
mexanizmini yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun
pedagogik va sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi
metodologiyani talab etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy
(irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini
hisobga olib yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va sub'ektiv
(shaxsiy tomonlari) asosida o'z-o'zini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish,
ma'lum ob'ektga yo'naltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil
etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi ta'sir imkoniyatlari
o'zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qzini
anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va g'ururini paymol
qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda
ma'naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar
ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o'zgartirish ijtimoiy- ma'rifiy jarayonlar bilan
bog'liq bo'lib. Uni ilmiy jihatdan o'rganish muhimdir. Pedagogika va
sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar o'zbekistonlik
olimlarning diqqat e'tiborini ham o'ziga tortmoqda. Uchinchidan, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda davlatning roli,
axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari, yoshlarning
ma'naviyatida ro'y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash, tekshirish,
hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil O'zbekistonda
kechayotgan ma'naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman, jamiyatni «pedagog
so'zi» bilan qrganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan bo'lib
hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday holatlar uchraydiki, bunda
bolalar o'smirlar, tarbiyachilar bunday og'ir vaziyatda o'zlariga ruhan malham
bo'ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo'ladi. Demak, bugungi
jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogga
16
Ilmiybaza.uz
bo'lgan ehtiyoji ham sezilmoqda. Hayotdan umid uzgan, o'ziga ishonmaydigan,
hayotiy muammolarni mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar insoniy yordam,
tushunish, uning qayg'usiga sherik bqlishlarini kutadilar. O'z so'zi va faoliyati
bilan shu kabi shaxslarda o'ziga ishonch uyg'otish, o'z imkoniyatlarini anglab
yetishlariga yordam berish sotsi al pedagogning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy
hayotimizdagi voqelikning insonlarga bo'lgan ta'siri ularning ongida yuz
berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan mazkur fan yo'nalishi bugungi
kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga kelmoqda. Demak ijtimoiy
pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida namoyon bo'ldi. Ijtimoiy
pedagogika va pedagogik sotsiologiya - bu bolalarning ijtimoiylashuvi va
bolalarga ijtimoiy ta'lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o'rganuvchi
pedagogika fanining tarmog'idir. Ya'ni tarbiya- bu nafaqat o'quv muassasalari
balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha jabhalarida o'z ko'rinishiga ega.
Ijtimoiy pedagogika - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari
jarayoni davomida ularda hosil bo'ladigan fikrlar, e'tiqodlar, g'oyalar, qarashlar,
his-tuyg'ular, turli xulq-atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir
shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda
o'ziga o'xshash shaxslar bilan o'rnatadigan murakkab o'zaro munosabatlari va
ularning ta'sirida hosil bo'ladigan xodisalarning pedagogik tabiatini va
qonuniyatlarini tushuntirib berish-ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir.
Ijtimoiy pedagogika O'zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham
uzoq va chuqur an'analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida
ijtimoiy pedagogika yutuqlari e'tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham
ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy-pedagogik mutaxassislar
davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar
tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy-
tadqiqot bazasini ham o'z ichiga oladi. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va
yoshlarning yashash komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat
birlashmalarda ijtimoiy pedagogik tajribalarni to'plash ishlari shakllantirilgach,
maktablarning ijtimoiy institutlar bilan qamkorligi o'zgardi. Shu asosda ijtimoiy
17
Ilmiybaza.uz
muqitni
pedagoglashtirish
jarayoni
intensiv
tarzda
rivojlanib
bordi. Demak, ta'lim tarbiya bilan shug'ullanuvchi fanlar va o'quv
muassasalaridan farqli o'laroq ijtimoiy pedagogika ijtimoiy hayotimizning
barcha jabxalari bilan bog'liqdir. Ijtimoiy pedagogika predmeti sa`natdan
shaxsga ta`sir etadigan goyaviy – emostional vositalar kompleksidan keng
foydalanish bilan farq qilib turadi. Ijtimoiy pedagogika O’zbekiston ham,
dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham oz ok va chukur an`analarga ega. Shunga
karamay sovet davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e`tiborga olinmadi. Bunday
muammolarni shaxsga, shamkorlik an`analariga, raxm–shavqatga, milliy
an`analarga befarq bulish xolatlari bilan izoxlash mumkin. Bu ijtimoiy tarbiya
soshasi mutaxassislari oldida turgan vazifalarni murakka`lashtirib yuboradi.
Shuning uchun ham ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yunalishda
mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shuning uchun ham
ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy– pedagogik mutaxassislar
davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar
tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy– pedagogik faoliyatining ilmiy–
tadqiqot bazasinni ham oz ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogika yakin kelajakda
oqituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim
olamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma`naviy –axloqiy ogishini davolash
«ijtimoiy epidemiya»ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir. Ijtimoiy
pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini anglash uchun uning tadqiqot ob`ekti
xususiyatlarini irganmok lozim. Shu sabab fanda tadqiqot obe`kti va predmeti
tushunchasi mavjud. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti za predmetini
tahlil qilishdan avval ijtimoiy pedagogika terminining oziga ahamiyat bermoq
kerak. Bu termin ijtimoy va pedagogika sozlaridan tashkil topib ularni ma`nosini
ozida jamlayadi. Bu birlik fanda differentsatsiya va integratsiya xodisalari bilan
birgalikda namoyon biladi. Yangi bilimlarni osishi ilmiy fikrlarni real hayotga
tatbiq etilishi, yangi mualimmlarni yuzaga kelishi jamiyatni ilmga ehtiyojini
yuzaga keltirish darajasi fanning differentsnatsiyasi va maxsuslashtirish
tendentsiyasi kozatiladi. Chunonchi asosiy fan mustaqil rivojlanuvchi xususiy
18
Ilmiybaza.uz
tarmoqlarga ajratiladi. Shuningdek, bir qator muammolarni hal qilishda tuplam
nuqtai nazardan bir ob`ektni urganuvchi mustaqil fan birligini ozida namoyon
qiluvchi integratsiya xodisa kozatiladi. Masalan: pedagogikani boshqa fanlar
bilan alokasida tadqiqotning mustaqil ob`ektlari alohida kozatiladi: falsafa bilan
birgalikda ta`lim falsafa psixologiya bilan oz aro munosabatda psixolo-
pedagogika, siyosatshunoslik bilan birlikda. Bunday misollarni Koplab keltirish
mumkin. Pedagogikada keyingi vaqtda differentsiya xodisasi etarli darajada
kuchaydi. Pedagogikaning mustaqil fan sifatidagi tarmoqlari maktabgacha
pedagogika,
maxsus
pedagogika,
professional
pedagogika
rivojlanib,
takomillashib bormoqda. Ijtimoiy pedagogika shular jumlasidandir. Ijtimoiy
pedagogikaning tadqiqot ob`ekti pedagogika urganadigan jarayon va voqelik
bolib, u masalani muayyan, oziga xos aspektda kuradi. Uning oziga xosligi esa
«ijtimoiy» degan sizda ifodalangan. Ijtimoiy pedagogikaning ob`ekti insonning
ijtimoiylashuv jarayonidir. Xalqning boy merosi, pedagogikasidan, fan,
madaniyat, jamiyat yutuqlaridan foydalanib, ijtimoiy pedagogika oz nazariyasini,
metodi va texnologiyasini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogiki davlat va jamiyat
institutlarining ma`naviy ma`rifiy markazlari faoliyati sohasidir, bu erda yangi
qadriyatlar san`ati shakllantiruvchi va birlashtirib turuvchi faoliyat jamlanadi.
«Ijtimoiy» tushunchasida odamlarning birga yashashi bilan bogliq jarayonlar
ifodalangan, ammo ularning muloqati va oz aro aloqalari turli shakllarda boladi.
Demak, pedagogika osib kelayotgan avlod tarbiyasi va ta`limi togrisidagi fan
bolib, ijtimoiy pedagogika esa jamiyat a`zosini tarbiyalash va unga ta`lim berish
tigrisidagi fandir. Ijtimoiy pedagogika jarayon va xodsalarni ma`lum spetsifik
aspektda organadi. Pedagogik bilimlarning bu yangi tarmogi spetsifikasi
«ijtimoiy» sozida namoyon boladi. «umuminsoniy tushuncha insonlar hayotiy
faoliyati, ularning ozaro muloqat» formalari bilgan narsa-xodisalarpi ozida
jamlaydi. Shunday qilib, pedagogika yosh osib kelayotgan avlodni tarbiyalovchi
va ta`lim beruvchi fan asoslari ijtimoiy pedagogika ta`lim-tarbiya jarayonida
bolaning jamiyat hayotiga kiritishni ta`minlaydigan aspektni tadqiq etadi. Insonni
atrofdagi muhit bilan ozaro aloqasiga ta`siri asosida rivojlanishini uning
19
Ilmiybaza.uz
ijtimonylashish jarayoni deb ta`kidlash mumkin. Zero, ijtimoiy norma -
madaniyat qadr-qimmatlar egallashi lozim shuningdek bu jamiyatda insonni oz
qobiliyatlarini realizatsiya qilinish, nazorat qilish ijtimoiy ijtimoiy tajribani
egallash (bilimlar kadr-qimmat xulk-atvor qoidalari jarayoni ijtimoiy xodisa deb
nomlanadn. Bolani ijtimoiylashtirish murakkab va davomli xodisadir. Bir
tomondan shar qanday jamiyat ozining rivojlanish etapida ma`lum ijtimoiy,
ma`naviy kadr- qimmat, iz ini titishi, axloqiy qonun-qoidalar, normalar ishlab
chiqadi. Jamiyat bir avlod shu jamiyatdagi konun-qoidalarni egallab uning teng
xuquqli a`zosi sifatida yashab, faoliyat kirsatishni kozda tutadi. Buning uchun
jamiyat ta`lim-tarbiya normasi orqali shaxsga ta`sir kursatadi Ikkinchi tomondan,
atrofdagi olamda sodir etilayotgan turli xodisalar uning shakllanishga ta`sirini
kursatmay qolmaydi. Jamiyat ozaro munosabatda bilgan izaro sharakatlanadigan
xilma-xil ijtimoiyi institutlarni izida namoyon qiladi. Shular orqali bola
tomonidan ijtimoiy normalarni egallash jarayoni amalga oshadi. Bulardan
ba`zilari bolani rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishiga ta`sir kursatadi, boshqalari
esa uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bunday
ijtimoiy
institutlar
qatoriga
oila,ta`lim,
madaniyat
va
din
kiradi.
Oz qobiliyatini inson tomonidan jamiyatda koplab kuydagi jarayonlarda amalga
oshadi;
Insonni jamiyat bilan stixiyali izaro munosabatda va uning shayotiy jabshalariga
stixiyali ta`lim jarayonida.
Insonlarni u yoki bu kategoriyasiga davlat tomonidan pedagogika nimani
urgatadiq Ijtimoiy pedagogika insonlarning butun
egalayotganayotgan davom etayotgan amalga oshiradigan ijtimoiy tarbiyani
tadkik ta`sir kirsatish jarayonida. V) Inson rivojlanishi, uni tarbiyalash uchun
qulay shart—sharoitlar yaratish. G) Inson oz ini tarbiyalashi va rivojlantirish
jarayonida.
Shunday
qilib,
rivojlanish
insonni
shakllanish
jarayoni,
ijtimoiylashtirish-
konkret
ijtimoiy
sharoitlar
asosida
rivojlantirishdir.
Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy
pedagogika ob`ekti bilgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz.
20
Ilmiybaza.uz
Tarbiyalash diniy idoralar orkali amalga oshadi. Bunda konfessional tarbiyaga
duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadida
tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot ob`ekti bilgan
ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash
siyosatshunoslik, ijtimoiy: jarayonining tarkibiy kismi hisoblanadi. Ijtimoiy
pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan borish oldida urganadi ya`ni,
planeta, mamlakat maktablardagi inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta`sir etish
ishlab chiqarish tarbiyasida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar
bilan mulokot ornini kurib chiqadi. Ijtimoiy pedagogikani nima uchun urganish
lozim: Ijtimoiy pedagogika - fanning shunday tarkibiki uning vositasida:
Birinchidan inson hayotda ma`lum sabablar asos ichida yuzaga kelgan xodislar
urganiladi. Ikkinchidan insonning rivojlanishi uchun qillay sharoitlar yaratishni
kozda titadi. Uchinchidan ta`sir etuvchi xodisalarni oldini oladi.
21
Ilmiybaza.uz
II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA
2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyati
Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat
tasvirini xarakterlaydigan vazifasini amalga oshiradi. Bu vazifani amalga
oshirish ijtimoiy pedagogikani urganish jarayonida talabalar tomonidan bir qator
maqsadlarni amalga oshirshni kozda totadi: ma`lum doiradagi nazariy bilimlarni
egallash va bularni amalda qullash muammoni oldindan kurish va echishga
sub`ekt va ijtimoiy jarayonga kura ijtimoiy gumanitik munosabatlarni
shakllantirish.
Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy tarbiya muammosini urganadi. Bu ijtimoiy
peagogika
ukuv
kursini
tuzilishini
ozida
aks
ettiradi.
U ijtimoiylashtirish jaryonini ijtimoyi pedagogik xodisa sifatida urganadi.
Ijtimoiy pedagogika pedagogikaning mustaqil bir bulagi bolib u kishilar jamoasi
shamda aloshida shaxslarga ta`lim tarbiya jarayonidagi ijtimoiy muammolar
ularning kelib chiqish sabablari hamda bu muammolarning bartaraf etilishining
nazariy va amaliy jihatlarini orgatadi. Ijtimoiy pedagogika fani ijtimoiy
shaxsning oziga xos milliylik tomonlarini tarbiya jarayonida orgatib boradi.
Pedagogika va sotsial pedagogika bir-biriga juda bogliq, lekin ularning farqi
shundaki, Pedagogika fani ijtimoiy shaxsning faqat ta`lim va tarbiyasi bilan
shugullanadi. Ijtimoiy pedagogika esa bola shaxsini va uning bolaligini himoya
qiladi.
Ijtimoiy
pedagogika
fanining
maqsadi
va
vazifasi.
Pedagogik sotsiologiya faning maqsadi jamiyatdagi har bir shaxsning shayotida
22
Ilmiybaza.uz
uchraydigan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va shal qilishdan iborat. Ta`lim
va tarbiya masalalari bilan shugullanish, keksalar, qariyalar, kasal va
boquvchisini yuqotganlar, meshribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalar holidan
xabar olish. Shu jumladan foxishabozlik, narkomaniya va qonunbizarlikka qarshi
kurashish. Bu illatlardan jamiyatni, ayniqsa kelajak avlodni himoya qilish zarur.
Ijtimoiy pedagogika faning vazifasi quyidagi 4 bosqichni ozichiga oladi.
Bolani va usmirni xaqikatguy qilib tarbiyalash va voyaga etkazish;
Shaxsning mustaqil fikrlay olishi, muammoga duch kelganida uni mustaqil
ravishda
shal
qila
olishi
va
oz
munosabatini
bildirishi;
Atrofdagi kishilar bilan erkin va madaniy holda muomala qilishni orgatish;
hayotdagi oz oldiga qiygan maqsad va vazifalarini ongli ravishda tushunishga
orgatish;
Ijtimoiy ishchilar tobora ko'proq sotsializatsiya va shaxsni shakllantirish
jarayonida qatnashmoqdalar. Mamlakatimizda bolalar va kattalarga ma'lum
hayotiy qiyinchiliklarni engishga yordam beradigan ijtimoiy o'qituvchilar ham,
ijtimoiy
soha
xodimlari
ham
ishlaydi.
Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sifatida asosan bolalar va oilalar bilan
ishlashga yo'naltirilgan. Agar ota-onalar biron sababga ko'ra bolaga
muammolarini hal qilishda yordam bera olmasalar, ijtimoiy pedagog bu vazifani
bajarishga intiladi. Maktabdagi ijtimoiy ish asosan o'qituvchilar, o'quvchilar va
ularning ota-onalari ta'kidlagan kamchiliklarga qaratilgan bo'lib, ularni bartaraf
etish
uchun
muqobil
tushunchalarni
qo'llaydi.
Profilga qarab, ijtimoiy o'qituvchining ish joyi quyidagilar bo'lishi mumkin:
• ta'lim muassasalarining ijtimoiy-pedagogik xizmatlari (maktabgacha ta'lim
muassasalari, qo'shimcha ta'lim muassasalari, umumiy ta'lim maktablari, maxsus
axloq tuzatish muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, maktab-internatlar, bolalar
uylari,
o'rta
maxsus
ta'lim
muassasalari,
universitetlar);
•
ixtisoslashtirilgan
muassasalarning
ijtimoiy
xizmatlari
(reabilitatsiya
23
Ilmiybaza.uz
markazlari,
ijtimoiy
boshpanalar)
• shahar organlari xizmatlari (vasiylik va homiylik organlari, ijtimoiy psixologik
va pedagogik yordam markazlari, aholini ijtimoiy himoya qilish bo'limlari,
oilalar va bolalarga ijtimoiy yordam bo'limlari).Shunday qilib, ijtimoiy
o'qituvchi:• sinfda, guruhda, yotoqxonada, ta'lim muassasalarining vzvodida,
kursda, oqimda, shaxsning umumiy madaniyatini shakllantirishga, shaxsni
jamiyat hayotiga moslashtirishga, atrofdagi tabiatga hurmat ko'rsatishga
qaratilgan tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi. ; • shaxsning psixologik-pedagogik
xususiyatlarini va uning mikromuhitini, yashash sharoitlarini o'rganadi,
qiziqishlari va ehtiyojlarini, qiyinchiliklari va muammolarini, ziddiyatli
vaziyatlarni, xulq-atvoridagi og'ishlarni aniqlaydi va talabalar va o'quvchilarga
o'z vaqtida ijtimoiy yordam va qo'llab-quvvatlaydi;• shaxs va ta'lim muassasasi,
oila, atrof-muhit, hokimiyat o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi; • talabalarning
huquqlari va erkinliklarini ro 'yobga chiqarishga, qulay va xavfsiz muhitni
yaratishga, ularning hayoti va sog'lig'ini muhofaza qilishni ta'minlashga yordam
beradi; • sinfdan tashqari o'quvchilarning iste'dodi, aqliy va jismoniy
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi;• o'qituvchilar, ota-onalar
(ularni almashtiradigan shaxslar), ijtimoiy xizmatlar, oila va yoshlarni ish bilan
ta'minlash xizmatlari mutaxassislari va talabalar, homiylik va homiylikka muhtoj
bolalar, nogiron bolalar, shuningdek o'ta og'ir vaziyatda bo'lganlarga yordam
berishda
o'zaro
aloqada
bo'ladi;
• muassasa ta'lim dasturlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va amalga oshirishda
qatnashadi, o'z vakolati doirasida ularni sifatli amalga oshirish uchun
javobgardir.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu bolaga (o'spirin) o'zini tashkil qilishda, uning
psixologik holatida, oilada, maktabda, jamiyatda normal munosabatlarni o
'rnatishda yordam berishga qaratilgan ijtimoiy ish, shu jumladan pedagogik
faoliyat. ijtimoiy himoya sohasida ijtimoiy o'qituvchi ham ishtirok etadigan
ijtimoiy ishning asosiy yo'nalishlari aniqlandi.• moddiy yordam ko'rsatish (naqd
pul, homiylik, imtiyozlar va imtiyozlar, kundalik hayotda yordam);• ijtimoiy
24
Ilmiybaza.uz
yordamni tashkil qilish (odamlar bilan ishlash, xodimlarni jalb qilish, tekshirish,
ilg'or tajribalarni targ'ib qilish); • insonga ta'sir. Shaxsga ta'sir o'tkazish jarayoni
bu pedagogik va psixologik ta'sir jarayonidir. Bu ijtimoiy ishchi, ijtimoiy
o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Malaka xususiyatlariga muvofiq ijtimoiy
o'qituvchi ishining mazmuni uning pedagogic yo'nalishi bilan belgilanadi.
Demak, uning barcha kasbiy faoliyati mohiyatan o'quvchilarni muassasalarida va
yashash joyida tarbiyalash, o'qitish, rivojlantirish va ijtimoiy himoya qilish
bo'yicha chora-tadbirlar majmuidir.
25
Ilmiybaza.uz
Xulosa
Demak, zamonaviy umumiy ta'lim maktabining faoliyati ochiq ijtimoiy-
pedagogik tizim sifatida uni tarbiyalash va tarbiyalash funktsiyalarini
kengaytirish, bolani o'rab turgan muhitni insonparvarlashtirishga g'amxo'rlik
qilish, mikrorayonda ijtimoiy-pedagogik faoliyatda tashabbuskorlikni nazarda
tutadi. Ta'lim muassasalari istiqbolli madaniy va ta'lim modellarini
shakllantirishga hissa qo'shib, yangi ijtimoiy rolga ega bo'lmoqdalar. Aynan
ijtimoiy pedagogik ish bolalar va o'spirinlarni tarbiyalash tizimida ularning
shaxsiy rivojlanishi, ijtimoiy himoyalanishi, ijtimoiy himoyalanishi uchun
BMTning bolalar huquqlari to'g'risidagi konvensiyasiga muvofiq optimal
sharoitlarni ta'minlaydigan bunday o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon
beradi.
Ijtimoiy pedagog ijtimoiy ish, shu jumladan bolalarning o'zlari va ularning ota-
onalari ijtimoiy ishda faol bo'lishini ta'minlaydi.Ijtimoiy pedagog bolalarning
qiziqishlarini, turli xil turmush tarzidagi oilaviy munosabatlar muammolarini
o'rganadi, - u oilani o'rganadi, inqirozli vaziyatlarda unga yordam beradi, atrof-
muhitni yaxshilashda, atrof-muhitning psixologik va pedagogik madaniyatini
oshirishda, manfaatlarini himoya qiladi bolaning va aloqalarni o'rnatadi.
Ammo, afsuski, bugungi kunda hanuzgacha ijtimoiy o'qituvchilarga ega
bo'lmagan maktablar mavjud. Ammo yaxshi xabar shundaki, uning
26
Ilmiybaza.uz
funktsiyalarini direktorning o'quv ishlari bo'yicha o'rinbosari yoki ba'zi sinf
rahbarlari qisman bajaradilar. Masalan, ular talabalarning oilalariga tashrif
buyurishlari mumkin, ular o'zlari uchun kam ta'minlangan oilalarning hisobini
yuritishi, bunday oilalar bilan uchrashuvlar va suhbatlar o'tkazishi mumkin,
ammo talabalarga rasmiy ijtimoiy yordam ko'rsatishga haqlari yo'q. Ijtimoiy
o'qituvchilar bunday huquqlarga ega. Shuning uchun, ularning maktabda
mavjudligi o'zgarmasdir. Ammo bu kasb nisbatan yosh bo'lganligi sababli, hali
ijtimoiy o'qituvchisi bo'lmagan maktablarni uzoq kutishmaydi degan umid bor,
men bu kasbga talab katta bo'lishiga ishonishni istayman. Va kelajakdagi maktab
ijtimoiy o'qituvchilari ulardan kutilayotgan va zarurligini bilishlari kerak.
Pedagogika ilmining ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash
bilimli qilish va o`qitishning real jarayonlarga xos bo`lgan ichki aloqa va
munosabatlarni tekshirish, bilish yo`llari, uslublari va vositalari majmui
tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to`g’ri
tanlansa, ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish Shu darajada
rivojlanadi. Ammo, Shuni ta`kidlamoq lozimki, ilmiy tadqiqot metodlari tizimi
hali hozirgacha fanda to`la hal etilgan emas, mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi
ilmiy
-
tadqiqot
usullariga
tayanib
fikr
yuritish
mumkin.
Pedagogikada
quyidagi
ilmiy
tadqiqot
metodlari
mavjud:
Adabiyotlar bilan ishlash metodi.
Kuzatish metodi.
Suhbat metodi.
Anketalashtirish.
27
Ilmiybaza.uz
Maktab hujjatlarini o’rganish.
Matematik metod.
Tadqiqot natijalari va ularni amalda tatbiq etish va boshq.
Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyotini o’rgatuvchi va milliy istiqlol
mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar bor.
Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud.
Yuqorida keltirganimizdek, metod lotincha “metodos”- yo’l so’zidan olingan
bo’lib, ilmiy tadqiqot esa, Shu metodlar orqali nazariy, mafkuraviy, ilmiy, milliy
va ijtimoiy hayot hodisalarini ularning qonuniyatlarini bilishga xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqot metodlari olimlar tomonidan turlicha asoslab berilgan:
Akademik S.Rajabov tahriri ostidagi pedagogikada kuzatish, suhbat, maktab
hujjatlarini tahlil qilish, eksperimentlar metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va
sintez qilish, anketalar, hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari asoslab
berilgan. I.F.Harlamovning “Pedagogika” o’quv qo’llanmasida pedagogik
kuzatish,
suhbat,
tajriba
eksperiment,
maktab
hujjatlarini
o’rganish,
ilg’or tajribalarni umumlashtirish, matematik hisoblash metodlari asoslab
berilgan.S.P.Baranov va boshqalar yaratgan "Pedagogika" qo’llanmasida esa:
kuzatish, savol-javob, maktab hujjatlarini o’rganish, eksperiment tajriba,
modellashtirish
metodlari
berilgan.
A.K.Munavvarov
tahriri
ostidagi
"Pedagogika" o’quv qo’llanmasida kuzatish, suhbat, bolalar ijodini o’rganish,
test-so’rovnomalar, maktab hujjatlarini tahlil qilish, matematika va kibernetika
metodlari berilgan. Mavjud pedagogik darsliklarning deyarli hammasida
metodlarni tavsiflab chiqishning bir xillik holati mavjud. Ilmiy tadqiqot
faoliyatimizda bulardan foydalanish bizdan ijodiy yondoshishni talab qiladi.
Ilmiy pedagogik tadqiqot metodlarida biror pedagogik muammoni hal qilish
maqsadida tinglovchi, o’qituvchi-tarbiyachi, stajor-tadqiqotchi va ilmiy
28
Ilmiybaza.uz
xodimlardan
foydalanadilar.
Ilmiy
izlanishning
dastlabki
debochasi
adabiyotlarni o’rganib, tahlil qilishdan boshlanadi.Adabiyotlarni o’rganish
metodi - Pedagogik adabiyotlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy
qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning
asarlari, mustaqil O’zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasiga va ma’naviyatga
doir adabiyotlar, O’zbekistonning Birinchi yurtboshchisi I.A.Karimov asarlarida
tadqiqot mavzusiga doir darsliklar, monografiyalar, risolalar va maqolalar,
tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar
o’rganiladi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi.Kuzatish metodlari-Kuzatish
adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror
maqsadni ko’zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi
tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish,
materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko’ra ikki
turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish - qisqa kuzatish ob’ektning
kundalik faoliyatdagi o’zgarishlaridan ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli
kuzatish-qo’yilgan maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy,
yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy qayd qilishda kinos’yomka, video
yozuvi, televideniya va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin.
Kuzatish
metodidan
to’g’ri
foydalanish
o’quv-tarbiya
jarayonining
samaradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.
Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni, yoki hodisalari haqida bilib
olish maqsadida mas’ul shaxslar bilan og’zaki savollar berilib, ulardan axborot
olish jarayonidir. So’roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli, aniq
ifodaga ega bo’lishi lozim va uni to’g’ri yoki noto’g’rililigiga qarab jadval tuzib
natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin.
O’rinli, mantiqan yuksak javoblar, yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib
boriladi va tahlil etiladi.Pedagogik eksperiment - Har qanday pedagogik
tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning
ishonchliligi tekshiriladi, pedagogik jarayonlarning ayrim elementlari o’rtasidagi
bog’liqlik va munosabatlari aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga
29
Ilmiybaza.uz
bo’linadi: qayd qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali
ta’lim,
yoki
tarbiya
jarayonidagi
mavjud
muammolar
aniqlanadi.
Shakllantiruvchi eksperimentda esa, zaruriy ma’lumotlar o’quvchilarda
shakllantiriladi.
Pedagogik
jarayonni
aniqroq
o’rganish
maqsadida
eksperimentator o’zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayonga
aralashadi,
tarbiyalanuvchilar
bilan
tarbiyachi
faoliyatining
muayyan
sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni, aniq
sharoitlarni va o’qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq
belgilashni, Shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni
talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997.
O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”,
1997. 29 avgust. -7 bet.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet.
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947 sonli Farmoni.
Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997.
Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000.
“Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001.
Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992.
Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi
“Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001.
Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004.
Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.:
«O`qituvchi», 1972.
30
Ilmiybaza.uz
Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980