XX ASR BOSHLARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT (Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari, IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

8

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

84,3 KB


1 Ilmiybaza.uz “XX ASR BOSHLARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” KURS ISHI 1 Ilmiybaza.uz “XX ASR BOSHLARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” KURS ISHI Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………....2 I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI…………….…4 1.1. Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari……………………..4 1.2. Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni……………………..8 II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari…15 2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat..22 XULOSA……………………………………………………………………..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...….34 Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………....2 I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI…………….…4 1.1. Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari……………………..4 1.2. Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni……………………..8 II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari…15 2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat..22 XULOSA……………………………………………………………………..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...….34 1 Ilmiybaza.uz KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin ham mavjud bo‘lgan. Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo‘lgan. Pedagogik sotsiologiya fanning ilk o‘rtalari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829 yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo‘lib emas. xozirda ped.sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya sotsiologiya fanining tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib chiqadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan xolda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbayi hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat - bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir. Ijtimoiy–pedagogik ish O‘zbekistonda davlat va jamoat tashqilotlari faoliyatida alohida o‘rinni egallaydi. «Milliy g‘oya–bizning g‘oya», «Istiqbolimiz–istiqlolimiz», «Tafakkurimizni o‘zgartirgan o‘n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga misol bo‘la oladi. Jamoat tashqilotlari, madaniyat, ma’orif, san’at muassasalari faoliyatiga tegishli bo‘lgan ma’naviy–ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular jumlasiga kiradi. Ularning faoliyati targ‘ibot va tashqilot ishlarining ko‘lamini kengaytiradi,o‘sayotgan avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy muassasalar yana bir muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo‘lib ma’naviy hayot kechirishni tashqil etish ustida bormokda. Bu vazifa inson va jamiyatning bilish extiyojini kondirish, ularning faoliyatida uchraydigan hodisalarni, mehnatini, turmushini, bo‘sh vaqtini chukur mushoxada qilish bilan uzviy bog‘liqdir. 1 Ilmiybaza.uz KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin ham mavjud bo‘lgan. Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo‘lgan. Pedagogik sotsiologiya fanning ilk o‘rtalari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829 yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo‘lib emas. xozirda ped.sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya sotsiologiya fanining tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib chiqadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan xolda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbayi hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat - bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir. Ijtimoiy–pedagogik ish O‘zbekistonda davlat va jamoat tashqilotlari faoliyatida alohida o‘rinni egallaydi. «Milliy g‘oya–bizning g‘oya», «Istiqbolimiz–istiqlolimiz», «Tafakkurimizni o‘zgartirgan o‘n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga misol bo‘la oladi. Jamoat tashqilotlari, madaniyat, ma’orif, san’at muassasalari faoliyatiga tegishli bo‘lgan ma’naviy–ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular jumlasiga kiradi. Ularning faoliyati targ‘ibot va tashqilot ishlarining ko‘lamini kengaytiradi,o‘sayotgan avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy muassasalar yana bir muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo‘lib ma’naviy hayot kechirishni tashqil etish ustida bormokda. Bu vazifa inson va jamiyatning bilish extiyojini kondirish, ularning faoliyatida uchraydigan hodisalarni, mehnatini, turmushini, bo‘sh vaqtini chukur mushoxada qilish bilan uzviy bog‘liqdir. 2 Ilmiybaza.uz Kurs ishining maqsadi. Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O‘quv fani - bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalalarida o‘rganiladigan predmetdir. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega - fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o‘quv fani sifatida. qadim antik davrlardayok bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar Markaziy Osiyo xududida jahon dinlari orasida eng kadimgi din zardushtiylik dini xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi o‘ringa olib chikdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish) o‘z erasining o‘ziga xos komusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardusht dinda axloqiy me’yorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da - inson yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat yaxshi so‘zlar va savob ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor) Kurs ishining vazifasi. “Avesto”ning katta qismi bo‘lgan “ Yasna’larda inson kamolini ko‘rsatuvchi axloq–odob mezoni anna shu uchlikda xumata (gumata)– yaxshi fikr, xukta (gukta) –yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki karama-qarshi kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir ko‘rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuz lik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi kishisiga mexribon bo‘lish, maqsadlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor turish, kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do‘stlik, totuvlikda yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi 2 Ilmiybaza.uz Kurs ishining maqsadi. Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O‘quv fani - bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalalarida o‘rganiladigan predmetdir. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega - fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o‘quv fani sifatida. qadim antik davrlardayok bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar Markaziy Osiyo xududida jahon dinlari orasida eng kadimgi din zardushtiylik dini xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi o‘ringa olib chikdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish) o‘z erasining o‘ziga xos komusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardusht dinda axloqiy me’yorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da - inson yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat yaxshi so‘zlar va savob ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor) Kurs ishining vazifasi. “Avesto”ning katta qismi bo‘lgan “ Yasna’larda inson kamolini ko‘rsatuvchi axloq–odob mezoni anna shu uchlikda xumata (gumata)– yaxshi fikr, xukta (gukta) –yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki karama-qarshi kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir ko‘rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuz lik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi kishisiga mexribon bo‘lish, maqsadlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor turish, kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do‘stlik, totuvlikda yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi 3 Ilmiybaza.uz tushunilgan. Inson o‘z fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki bunday xolatda inson yaxshi niyatni yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojuya harakatlar qiladi. I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI 1.1.Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko‘p ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi, kadimgi zamonlardan buyon olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Shark uyg‘onish davri (9 –11asrlar) komusiy olimlari Abu Nasr al Forobiy (873 –1037) shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki, bolani ayni go‘daklik chog‘idanok tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga tabiat atrof-muhitning ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. 15 – 16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari o‘z ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida e’tibor bilan karab, tabiat sirlarini o‘rganishga intilganlar. Bo‘lar qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 –1492), Jaloliddin Davoniy( 1427 –1502), Alisher Navoiy (1441 – 1501), xusayn Boiz Koshifiy (1440 –1505) o‘z asarlarida inson akli tafakkuri, uning qobiliyati, insonning alohida axloqiy hislatlari, insoniylik g‘oyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy kadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, o‘zbek tilining asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudot deb hisoblagan. Bolani esa oilaga kuvonch, ham baxt keltiruvchi mukaddas inom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson o‘z farzandigina emas, balki kelajak avlod bo‘lgan barcha bolalarni sevmog‘i shart deb yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, ma’rifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, XX asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar Maxmudxuja Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar kori Abdurashidxonov (1878 – 3 Ilmiybaza.uz tushunilgan. Inson o‘z fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki bunday xolatda inson yaxshi niyatni yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojuya harakatlar qiladi. I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI 1.1.Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko‘p ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi, kadimgi zamonlardan buyon olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Shark uyg‘onish davri (9 –11asrlar) komusiy olimlari Abu Nasr al Forobiy (873 –1037) shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki, bolani ayni go‘daklik chog‘idanok tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga tabiat atrof-muhitning ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. 15 – 16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari o‘z ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida e’tibor bilan karab, tabiat sirlarini o‘rganishga intilganlar. Bo‘lar qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 –1492), Jaloliddin Davoniy( 1427 –1502), Alisher Navoiy (1441 – 1501), xusayn Boiz Koshifiy (1440 –1505) o‘z asarlarida inson akli tafakkuri, uning qobiliyati, insonning alohida axloqiy hislatlari, insoniylik g‘oyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy kadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, o‘zbek tilining asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudot deb hisoblagan. Bolani esa oilaga kuvonch, ham baxt keltiruvchi mukaddas inom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson o‘z farzandigina emas, balki kelajak avlod bo‘lgan barcha bolalarni sevmog‘i shart deb yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, ma’rifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, XX asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar Maxmudxuja Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar kori Abdurashidxonov (1878 – 4 Ilmiybaza.uz 1931), Abdulla Avloniy (1878 – 1934), Abduqodir Shako‘riy (1875 –1943), X.X.Niyoziy (1839 –1929) va boshqalarning asarlarida ham ko‘plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi XX asrning 20-30 yillari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.Qori Abdurashidxonov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxongelskiy, O,Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ya’ni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo‘lib, ular tashqil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar. A.Avloniy nomidagi Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo‘lib hisoblanadilar. Birok O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi yangi ittifok sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida ajralish yuzaga keldi. Uzok yillar mobaynida o‘zbek marifatparvarlari-pedagoglari tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior tarqalgandi “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan ko‘paramiz”. Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan pedagogika sohasidagi oktabr to‘ntarilishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30 yillar oxirida sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaktdan boshlab ijtimoiy muammolar hakida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida yengil hal etiladigan, “esqilik sarqiti”deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi. 1991-yil O‘zbekiston Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko‘pgina sohalarini, shu jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qo‘yildi. 1997-yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida Konun” 1997yil) qabul qilinishi bilan ma’naviy-axloqiy tarbiya’ning samarali yo‘llarini topish, manaviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqaro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari ko‘yildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi 4 Ilmiybaza.uz 1931), Abdulla Avloniy (1878 – 1934), Abduqodir Shako‘riy (1875 –1943), X.X.Niyoziy (1839 –1929) va boshqalarning asarlarida ham ko‘plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi XX asrning 20-30 yillari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.Qori Abdurashidxonov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxongelskiy, O,Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ya’ni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo‘lib, ular tashqil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar. A.Avloniy nomidagi Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo‘lib hisoblanadilar. Birok O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi yangi ittifok sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida ajralish yuzaga keldi. Uzok yillar mobaynida o‘zbek marifatparvarlari-pedagoglari tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior tarqalgandi “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan ko‘paramiz”. Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan pedagogika sohasidagi oktabr to‘ntarilishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30 yillar oxirida sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaktdan boshlab ijtimoiy muammolar hakida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida yengil hal etiladigan, “esqilik sarqiti”deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi. 1991-yil O‘zbekiston Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko‘pgina sohalarini, shu jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qo‘yildi. 1997-yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida Konun” 1997yil) qabul qilinishi bilan ma’naviy-axloqiy tarbiya’ning samarali yo‘llarini topish, manaviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqaro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari ko‘yildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi 5 Ilmiybaza.uz endigina shakllanmokda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarbki, bu fan bo‘yicha mamlakatimizda: “Ma’naviyat va ma’rifat markazi”, “Oila” markazi, nodavlat xukumatga karashli bo‘lmagan xayriya jamgarmasi “Soglom avlod uchun” O‘zbekiston Respublikasi halk ta’limi qoshidagi TDPU (mafkura) g‘oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar Respublikamizning har bir navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag‘ishlashi an’ana tusiga kirgan. Masalan: 2001 yil–“Onalar va bolalar” yili deb e’lon qilingandi. Shu munosabati bilan “O‘smir va sog‘lom turmush tarzi” deb nomlangan Respublika metodik seminari o‘tkazilib, maktablarda “Soglom avlod tarzi” predmeti kiritilib, sog‘lom turmush tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib chiqildi. O‘zbekistonda keyingi vaktlarda bir katta muammoga butun bir yilni bag‘ishlash an’anaga aylandi. Masalan; 1998 “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000 “Sog‘lom avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 “Qariyalar yili”, 2003 “Obod va sog‘lom mahalla”, 2004 Mexr va muruvvat yili deb belgilab, ijtimoiy pedagogik muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmokda. Bugungi kunda ko‘plab empirik nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi rivojlanishi yetarli darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi nuktai nazardan turib o‘rganish, chet el tajribalarini o‘zlashtirib, Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofik qo‘llash lozim. Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmokda, hozirgi vaqtda bu sohada juda ko‘p ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababli ham O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos. Ijtimoiy pedagogika Pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko‘p vakt bo‘lgan emas. Biroq pedagogika fanining o‘zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina 17 asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi (1592-1670) Yan Amos Komenskiy nomi va uning 5 Ilmiybaza.uz endigina shakllanmokda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarbki, bu fan bo‘yicha mamlakatimizda: “Ma’naviyat va ma’rifat markazi”, “Oila” markazi, nodavlat xukumatga karashli bo‘lmagan xayriya jamgarmasi “Soglom avlod uchun” O‘zbekiston Respublikasi halk ta’limi qoshidagi TDPU (mafkura) g‘oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar Respublikamizning har bir navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag‘ishlashi an’ana tusiga kirgan. Masalan: 2001 yil–“Onalar va bolalar” yili deb e’lon qilingandi. Shu munosabati bilan “O‘smir va sog‘lom turmush tarzi” deb nomlangan Respublika metodik seminari o‘tkazilib, maktablarda “Soglom avlod tarzi” predmeti kiritilib, sog‘lom turmush tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib chiqildi. O‘zbekistonda keyingi vaktlarda bir katta muammoga butun bir yilni bag‘ishlash an’anaga aylandi. Masalan; 1998 “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000 “Sog‘lom avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 “Qariyalar yili”, 2003 “Obod va sog‘lom mahalla”, 2004 Mexr va muruvvat yili deb belgilab, ijtimoiy pedagogik muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmokda. Bugungi kunda ko‘plab empirik nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi rivojlanishi yetarli darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi nuktai nazardan turib o‘rganish, chet el tajribalarini o‘zlashtirib, Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofik qo‘llash lozim. Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmokda, hozirgi vaqtda bu sohada juda ko‘p ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababli ham O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos. Ijtimoiy pedagogika Pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko‘p vakt bo‘lgan emas. Biroq pedagogika fanining o‘zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina 17 asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi (1592-1670) Yan Amos Komenskiy nomi va uning 6 Ilmiybaza.uz “Buyuk didaktika” asari bilan bog‘liq. Bu asarda pedagogikaning tadqiqot predmeti va prinsiplari belgilab berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixining ildizlari juda qadimga borib takaladi. Ilgari ta’kidlab o‘tganimizdek, pedagogika uzoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib keldi. Shu nuktai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida u bilan rivojlangan. Shu sababli ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shug‘ullanuvchi olimlar o‘z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha davrlar va halklar o‘tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog‘lashlari tasodif emas. Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga va shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni bir qator bosqichlarga bo‘lish mumkin deb o‘ylaymiz: Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishini quyidagi 3 bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchisi–boshlang‘ich davr, qadimgi davrdan XVII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu tarbiya amaliyotini tushunib yetish. Pedagogik va ijtimoiy pedagogik tafakko‘rning shakllanishi bilan bog‘liq. Bu davrda tarbiya ijtimoiy vokelik sifatida tiklana boradi, uning shakllanishi stixiyali tarzdan anglangan faoliyatga aylandi, tarbiya’ning turli nazariyalari vujudga keldi. Antik davrlardayok ijtimoiy – pedagogik g‘oya’ning tamal toshi qo‘yilgan edi, ya’ni ta’lim va tarbiya «Beshikdan tobutgacha» davom etadi, deyilgandi. Tarbiya’ni yoshlikdan boshlash, bunda bolaning tabiatni, atrof – muhit ta’sirini hisobga olish, kattalar, eng avvalo, ota – onalar nufuziga suya’nish lozim. Ikkinchi bosqich, XVII – XIX asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu ijtimoiy pedagogikaning g‘oyalari va ilmiy konsepsiyalarini rivojlantirish, fan sifatida tiklanish davri bo‘lgan edi. G‘arbda uygonish davrida esa bola tarbiyasida insoniylik g‘oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrda italyan pedagogi, insonparvari Vitarrino De-Feltre (1378 –1446) “Quvonch uyi” deb nomlangan birinchi maktab-internati tashqil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin. XVII–XIX –asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida vujudga kelishi va fan rivojidagi ilgor g‘oyalar bilan xarakterlanadi. 18 va 19 – asrlar jahon madaniyati 6 Ilmiybaza.uz “Buyuk didaktika” asari bilan bog‘liq. Bu asarda pedagogikaning tadqiqot predmeti va prinsiplari belgilab berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixining ildizlari juda qadimga borib takaladi. Ilgari ta’kidlab o‘tganimizdek, pedagogika uzoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib keldi. Shu nuktai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida u bilan rivojlangan. Shu sababli ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shug‘ullanuvchi olimlar o‘z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha davrlar va halklar o‘tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog‘lashlari tasodif emas. Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga va shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni bir qator bosqichlarga bo‘lish mumkin deb o‘ylaymiz: Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishini quyidagi 3 bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchisi–boshlang‘ich davr, qadimgi davrdan XVII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu tarbiya amaliyotini tushunib yetish. Pedagogik va ijtimoiy pedagogik tafakko‘rning shakllanishi bilan bog‘liq. Bu davrda tarbiya ijtimoiy vokelik sifatida tiklana boradi, uning shakllanishi stixiyali tarzdan anglangan faoliyatga aylandi, tarbiya’ning turli nazariyalari vujudga keldi. Antik davrlardayok ijtimoiy – pedagogik g‘oya’ning tamal toshi qo‘yilgan edi, ya’ni ta’lim va tarbiya «Beshikdan tobutgacha» davom etadi, deyilgandi. Tarbiya’ni yoshlikdan boshlash, bunda bolaning tabiatni, atrof – muhit ta’sirini hisobga olish, kattalar, eng avvalo, ota – onalar nufuziga suya’nish lozim. Ikkinchi bosqich, XVII – XIX asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu ijtimoiy pedagogikaning g‘oyalari va ilmiy konsepsiyalarini rivojlantirish, fan sifatida tiklanish davri bo‘lgan edi. G‘arbda uygonish davrida esa bola tarbiyasida insoniylik g‘oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrda italyan pedagogi, insonparvari Vitarrino De-Feltre (1378 –1446) “Quvonch uyi” deb nomlangan birinchi maktab-internati tashqil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin. XVII–XIX –asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida vujudga kelishi va fan rivojidagi ilgor g‘oyalar bilan xarakterlanadi. 18 va 19 – asrlar jahon madaniyati 7 Ilmiybaza.uz tarixidan burjua demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan. Yirik olim (pedagoglar, faylasuflar, psixologlar) ijtimoiy pedagogik muammolar yechimini izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar yechilishini izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashqil etish g‘oyalari bilan ko‘rib chiqildi. Bu davrlar ijtimiy-pedagogik g‘oyalarda barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi hakidagi fikrlar ko‘tarilgan. Bu bosqichda ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy-ijtimoiy pedagogika bilan uzviy aloqada rivojlanadi. O‘sh davr yetuk pedagoglari bolalarni turli muammoga bag‘ishlab, yetim qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi, bog‘chalar, maktab va boshqa muassasalar tashqil etdilar. Butun 19 asr davomida pedagogikadan ijtimoiy pedagogikaning ajralib chiqishi jarayoni uzok davom etadi. Shu bilan birga uning rivojlanishiga falsafa va pedagogikadan tashkari psixologiya, sotsiologiya, antropotologiya (insonni kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan), tibbiyot va boshqa fanlar katta tasir ko‘rsatdi. Lekin ijtimoiy pedagogikadan ajralib chiqishi jarayoni bilan birga boshqa jarayon ham uning integratsiya jarayoni (lotincha inteyeger-yaxlit) ya’ni boshqa fanlar bilan birlashishi davom etadi. 19 asr oxirida ijtimoiy pedagogika-pedagogik faniniing mustaqil sohasi bo‘lib ajralib chikdi. Bu hodisa A.Distervarg, Ravul Notoro va boshqalarning nomlari bilna bog‘liq.. 3. Uchinchi bosqich-20 asrning boshidagi ijtinoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni tekis yoki oson davr deb aytib bo‘lmaydi. hozirgi kungacha turli davr olimlari ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik fikrlar orasida qanday o‘rin tutishi hakida tortishuvlar mavjud: u fan hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko‘pchilik davlatlarda “pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” umuman ishlatilmaydi. Masalan: AQShdagi o‘quv yurtlarida pedagogika o‘rniga talabalar “ta’lim falsafasi”ni o‘rganadilar, odamlarga amaliy yo‘naltirish sohasi ijtimoiy ishga taalluqli, birok, ijtimoiy xizmatlar orasida aynan turli muammolari mavjud boshqalarga yordam ko‘rsatishga xizmat qiladigan mutaxasislar bo‘lsa ham. Belgiyada 7 Ilmiybaza.uz tarixidan burjua demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan. Yirik olim (pedagoglar, faylasuflar, psixologlar) ijtimoiy pedagogik muammolar yechimini izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar yechilishini izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashqil etish g‘oyalari bilan ko‘rib chiqildi. Bu davrlar ijtimiy-pedagogik g‘oyalarda barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi hakidagi fikrlar ko‘tarilgan. Bu bosqichda ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy-ijtimoiy pedagogika bilan uzviy aloqada rivojlanadi. O‘sh davr yetuk pedagoglari bolalarni turli muammoga bag‘ishlab, yetim qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi, bog‘chalar, maktab va boshqa muassasalar tashqil etdilar. Butun 19 asr davomida pedagogikadan ijtimoiy pedagogikaning ajralib chiqishi jarayoni uzok davom etadi. Shu bilan birga uning rivojlanishiga falsafa va pedagogikadan tashkari psixologiya, sotsiologiya, antropotologiya (insonni kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan), tibbiyot va boshqa fanlar katta tasir ko‘rsatdi. Lekin ijtimoiy pedagogikadan ajralib chiqishi jarayoni bilan birga boshqa jarayon ham uning integratsiya jarayoni (lotincha inteyeger-yaxlit) ya’ni boshqa fanlar bilan birlashishi davom etadi. 19 asr oxirida ijtimoiy pedagogika-pedagogik faniniing mustaqil sohasi bo‘lib ajralib chikdi. Bu hodisa A.Distervarg, Ravul Notoro va boshqalarning nomlari bilna bog‘liq.. 3. Uchinchi bosqich-20 asrning boshidagi ijtinoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni tekis yoki oson davr deb aytib bo‘lmaydi. hozirgi kungacha turli davr olimlari ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik fikrlar orasida qanday o‘rin tutishi hakida tortishuvlar mavjud: u fan hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko‘pchilik davlatlarda “pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” umuman ishlatilmaydi. Masalan: AQShdagi o‘quv yurtlarida pedagogika o‘rniga talabalar “ta’lim falsafasi”ni o‘rganadilar, odamlarga amaliy yo‘naltirish sohasi ijtimoiy ishga taalluqli, birok, ijtimoiy xizmatlar orasida aynan turli muammolari mavjud boshqalarga yordam ko‘rsatishga xizmat qiladigan mutaxasislar bo‘lsa ham. Belgiyada 8 Ilmiybaza.uz “ortopedagogika” terminidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va ijtimoiy pedagogika tushunchalariga yaqin. Rossiyada ijtimoiy [pedagogika rivojlanishi fan sohasi sifatida ham va professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o‘quv fani sifatida o‘z xususiyatlariga ega. Ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fanga ajralib chiqishida shart-shoroitlarni 19 asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashxur pedagoglar va boshqalar asarlarida topish mumkin. 19 asrning 20-30 yillarida A.S.Makarenko, S.T.Shatskiy kabi pedagoglar faoliyatlarida yetuk bo‘lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishga qaratilgan edi. Lekin 30-yillardan keyin Sotsializm g‘alaba kozongani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali bo‘lib koldi. Ularni o‘tmish qoldiqlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat qilindi. XX asrning 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiya’ning rivojlanishining yangi davri boshlandi. Ular bu yillarda “Yukoridan” imperativ (lotincha imperativus) farmon, ya’ni etirozlarni qabul qilmaydigan, tankidga yo‘l qo‘yilmaydigan bo‘ldi. Bu ijtimoiy psixologiya’ning ilmiy va amaliy sohalari bilan bir vaqtda bir-biridan ajralgan xolda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot fanga tayana olmadi, chunki fan ham amalda yo’k edi, fan haqida xech narsani bilib bo‘lmas edi, chunki amaliy faoliyat endigina shakllanar edi. Bu ijtimoiy pedagogikaning okuv fani sifatida tashqil topishida ham tasirini ko‘rsatdi, bu ham ijtimoiy pedagogik faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaktda sodir bo‘ldi. Faning va amaliyotning tashqil topganligi “ijtimoiy pedagogika” fanida bugungi kunda hamko‘plab hal qilinmagan, tortishuvlar masalalari bor. Bu obektiv xolatlar ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlantirishini sekinlashtiruvchi omillar hisoblanadi. Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va dolzarb ediki, natijada fanning bu sohasi bilan ko‘plab ilmiy jamoalar shug‘ullana boshladilar. Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika markazi, ijtimoiy ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Yekaterinburg va boshqa shaharlar pedagogik Universitetlarida “ijtimoiy pedagogika” fakultetlari tashqil etildi. V.G.Bocharova, M.A.Galagizova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy pedagogika bo‘yicha nazariy 8 Ilmiybaza.uz “ortopedagogika” terminidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va ijtimoiy pedagogika tushunchalariga yaqin. Rossiyada ijtimoiy [pedagogika rivojlanishi fan sohasi sifatida ham va professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o‘quv fani sifatida o‘z xususiyatlariga ega. Ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fanga ajralib chiqishida shart-shoroitlarni 19 asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashxur pedagoglar va boshqalar asarlarida topish mumkin. 19 asrning 20-30 yillarida A.S.Makarenko, S.T.Shatskiy kabi pedagoglar faoliyatlarida yetuk bo‘lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishga qaratilgan edi. Lekin 30-yillardan keyin Sotsializm g‘alaba kozongani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali bo‘lib koldi. Ularni o‘tmish qoldiqlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat qilindi. XX asrning 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiya’ning rivojlanishining yangi davri boshlandi. Ular bu yillarda “Yukoridan” imperativ (lotincha imperativus) farmon, ya’ni etirozlarni qabul qilmaydigan, tankidga yo‘l qo‘yilmaydigan bo‘ldi. Bu ijtimoiy psixologiya’ning ilmiy va amaliy sohalari bilan bir vaqtda bir-biridan ajralgan xolda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot fanga tayana olmadi, chunki fan ham amalda yo’k edi, fan haqida xech narsani bilib bo‘lmas edi, chunki amaliy faoliyat endigina shakllanar edi. Bu ijtimoiy pedagogikaning okuv fani sifatida tashqil topishida ham tasirini ko‘rsatdi, bu ham ijtimoiy pedagogik faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaktda sodir bo‘ldi. Faning va amaliyotning tashqil topganligi “ijtimoiy pedagogika” fanida bugungi kunda hamko‘plab hal qilinmagan, tortishuvlar masalalari bor. Bu obektiv xolatlar ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlantirishini sekinlashtiruvchi omillar hisoblanadi. Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va dolzarb ediki, natijada fanning bu sohasi bilan ko‘plab ilmiy jamoalar shug‘ullana boshladilar. Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika markazi, ijtimoiy ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Yekaterinburg va boshqa shaharlar pedagogik Universitetlarida “ijtimoiy pedagogika” fakultetlari tashqil etildi. V.G.Bocharova, M.A.Galagizova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy pedagogika bo‘yicha nazariy 9 Ilmiybaza.uz tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy pedagogika bilan bir vaqtda XX asr 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kritildi. Ijtimoiy ishlarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalangan qismiga yordam ko‘rsatish bo‘lda. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir biriga juda yaqin. Birinchi navbatda ularning madaniy tarixiy an’analari, alohida g‘amxurlik va e’tiborini talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi. “Mehribonlik”, “Xayriya”, “Yordam ko‘rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda keng foydalanish bejiz emas. Ammo ular yakkol ifoda etuvchi o‘ziga xosligi va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o‘ziga xosliklari nimalardan iborat. Birinchi navbatda bu ularning obyektiv yoki adresatiga taalluqlidur. Ijtimoiy ishchi ko‘z oldida inson bo‘ladi, lekin har qanday emas faqatgina insonga muvaffaqqiyatli bo‘lishi, farovonligi jamiyatning haqiqiy a’zosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo‘lgan inson bo‘ldi. Insoning hayoti davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular psixologik, tibbiy, xuquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo‘lishi mumkin. Ular insonga bog‘liq bo‘lmagan tashki omillar ekologik, ijtimoiy texnogen, millatlararo va boshqa katalizatorlar) yoki ichki shaxslararo (jismoniy yoki psixik rivojlanishida sog‘ligi yaxshi emasligi) bilan bog‘lik bo‘lishi mumkin. Shunday qilib ijtimoiy ishlar obyekti ijtimoiy hayot davomida yordamga maqsad bo‘lgan inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson yoshidan kat’iy nazar ijtimoiy obektivdir. Ijtimoiy pedagogika esa uning ijtimoiylashishi – individning ijtimoiy subyektga aylanishi jarayonida yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan bola bilan shug‘ullanadi, ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu obektivlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy hayot davomida yordam ko‘rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va bola) yaqqol ko‘rsatadi. Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy an’analari jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga qarab terminalogiyalarida birlashtiruvchi narsalar ham bor. Umumiyligi shundan iboratki, har qanday jamiyat ham “doimiy muammolarni” bolalarning rivojlanishi, tarbiyasi va ta’limi, ayniqsa ruxiy 9 Ilmiybaza.uz tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy pedagogika bilan bir vaqtda XX asr 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kritildi. Ijtimoiy ishlarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalangan qismiga yordam ko‘rsatish bo‘lda. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir biriga juda yaqin. Birinchi navbatda ularning madaniy tarixiy an’analari, alohida g‘amxurlik va e’tiborini talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi. “Mehribonlik”, “Xayriya”, “Yordam ko‘rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda keng foydalanish bejiz emas. Ammo ular yakkol ifoda etuvchi o‘ziga xosligi va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o‘ziga xosliklari nimalardan iborat. Birinchi navbatda bu ularning obyektiv yoki adresatiga taalluqlidur. Ijtimoiy ishchi ko‘z oldida inson bo‘ladi, lekin har qanday emas faqatgina insonga muvaffaqqiyatli bo‘lishi, farovonligi jamiyatning haqiqiy a’zosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo‘lgan inson bo‘ldi. Insoning hayoti davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular psixologik, tibbiy, xuquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo‘lishi mumkin. Ular insonga bog‘liq bo‘lmagan tashki omillar ekologik, ijtimoiy texnogen, millatlararo va boshqa katalizatorlar) yoki ichki shaxslararo (jismoniy yoki psixik rivojlanishida sog‘ligi yaxshi emasligi) bilan bog‘lik bo‘lishi mumkin. Shunday qilib ijtimoiy ishlar obyekti ijtimoiy hayot davomida yordamga maqsad bo‘lgan inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson yoshidan kat’iy nazar ijtimoiy obektivdir. Ijtimoiy pedagogika esa uning ijtimoiylashishi – individning ijtimoiy subyektga aylanishi jarayonida yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan bola bilan shug‘ullanadi, ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu obektivlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy hayot davomida yordam ko‘rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va bola) yaqqol ko‘rsatadi. Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy an’analari jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga qarab terminalogiyalarida birlashtiruvchi narsalar ham bor. Umumiyligi shundan iboratki, har qanday jamiyat ham “doimiy muammolarni” bolalarning rivojlanishi, tarbiyasi va ta’limi, ayniqsa ruxiy 10 Ilmiybaza.uz kamchiliklari va defekti bo‘lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmokda va hal etadi. Ijtimoiy pedagogika va 1-navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi tarixiga katta hissa qo‘shgan, shining uchun Germaniyada ijtimoiy pedegokikaning rivojlanish tarixini ko‘rib chiqamiz, uning 100 yildan oshiqroqdir. Ijtimoiy pedagogika” termini 1844-yili K. Mager tomonidan tarbiya haqidagi ochiq ilmiy munozaraga kiritilgan va keyinchalik A.Disterveg tomonidan tarqatilgan. Ana shu tushuncha paydo bo‘lgan paytdan to hozirgi kungacha nemis adabiyotlarida uni 2 turlicha talqini mavjuddir. I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI 1.2.Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni Birinchi talqin (K. Mager) – Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni bilan bir umumiylikka ega. Ikkinchi talqini (A. Disterverg) – Ijtimoiy pedagogika ma’lum ijtimoiy sharoit, vaziatlarda pedagogiki yordam sifatida ishtirok etadi. Birinchi yunalish vaqillari. K. Mager, XX asrda P. Natorn (20-yillar), E. Borneshann, F. Shliper (60-yillar), D. Legeler (80-yillar) va boshqalar bo‘lgan. Paol Natorn (1854- 1924) ijtimoiy pedagogikani umumiy pedagogikaning bir qismi, aspekti sifatida qaraydi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikaning uchta asosiy vazifasini ko‘rsatadi: Birinchi bolaning jinsiy hayoti bilan bog‘liq, uning hayotida, davrasida va atrofidagi yaqin odamlari bilan aloqada rivojlanadi. Ikkinchisi, idorasi bilan bog‘liq, u maktabda shakllanadi va bilim berishni amalga oshirilishi bilan bog‘liq, shu bilan birga bolada imotsional ijtimoiy va motorli (harakatlanishi) qobiliyatlari rivojlanadi. Uchinchisi-aql-umumiylikda ochib beriladi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikani hamma yoshdagi odamlar uchun pedagogika deb hisoblasak, uning vazifasi-yoshlarda birdamlik va jamoatchilik asoslarni tarbiyalash hisoblanadi. P.Natorn fikrini davom ettirib, bu yunalishning vaqillari ijtimoiy pedagogikani integrativ (birlashtiruvchi) fan sifatida qaraydilar. Shu mazmunda YE.Borneshanning talkin qilishi e’tiborga loyik. U ijtimoiy pedagogikani davomi pedagogikasini iktisodiy pedagogikani va boshqalarni birlashtiruvchi fan sifatida karaydi. Uning vazifalari ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy jamiyatda individual mustaqillikka yordam ko‘rsatish. Jamiyatning madaniyati 10 Ilmiybaza.uz kamchiliklari va defekti bo‘lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmokda va hal etadi. Ijtimoiy pedagogika va 1-navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi tarixiga katta hissa qo‘shgan, shining uchun Germaniyada ijtimoiy pedegokikaning rivojlanish tarixini ko‘rib chiqamiz, uning 100 yildan oshiqroqdir. Ijtimoiy pedagogika” termini 1844-yili K. Mager tomonidan tarbiya haqidagi ochiq ilmiy munozaraga kiritilgan va keyinchalik A.Disterveg tomonidan tarqatilgan. Ana shu tushuncha paydo bo‘lgan paytdan to hozirgi kungacha nemis adabiyotlarida uni 2 turlicha talqini mavjuddir. I BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKANING RIVOJLANISHI 1.2.Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni Birinchi talqin (K. Mager) – Ijtimoiy pedagogika tarbiyasining ijtimoiy tomoni bilan bir umumiylikka ega. Ikkinchi talqini (A. Disterverg) – Ijtimoiy pedagogika ma’lum ijtimoiy sharoit, vaziatlarda pedagogiki yordam sifatida ishtirok etadi. Birinchi yunalish vaqillari. K. Mager, XX asrda P. Natorn (20-yillar), E. Borneshann, F. Shliper (60-yillar), D. Legeler (80-yillar) va boshqalar bo‘lgan. Paol Natorn (1854- 1924) ijtimoiy pedagogikani umumiy pedagogikaning bir qismi, aspekti sifatida qaraydi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikaning uchta asosiy vazifasini ko‘rsatadi: Birinchi bolaning jinsiy hayoti bilan bog‘liq, uning hayotida, davrasida va atrofidagi yaqin odamlari bilan aloqada rivojlanadi. Ikkinchisi, idorasi bilan bog‘liq, u maktabda shakllanadi va bilim berishni amalga oshirilishi bilan bog‘liq, shu bilan birga bolada imotsional ijtimoiy va motorli (harakatlanishi) qobiliyatlari rivojlanadi. Uchinchisi-aql-umumiylikda ochib beriladi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikani hamma yoshdagi odamlar uchun pedagogika deb hisoblasak, uning vazifasi-yoshlarda birdamlik va jamoatchilik asoslarni tarbiyalash hisoblanadi. P.Natorn fikrini davom ettirib, bu yunalishning vaqillari ijtimoiy pedagogikani integrativ (birlashtiruvchi) fan sifatida qaraydilar. Shu mazmunda YE.Borneshanning talkin qilishi e’tiborga loyik. U ijtimoiy pedagogikani davomi pedagogikasini iktisodiy pedagogikani va boshqalarni birlashtiruvchi fan sifatida karaydi. Uning vazifalari ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy jamiyatda individual mustaqillikka yordam ko‘rsatish. Jamiyatning madaniyati 11 Ilmiybaza.uz va insonparvarlik rivojlanishi hakida qayg‘urishdan iborat. O‘zining qo‘shiluvchanligi sababli ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning hamma sohalariga kirib boradi, ya’ni u pedagogikaning prinsiplaridan biri sifatida ishtirok etadi. Shunday qilib, ana shu talqinga binoan ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning prinsipi sifatida ishtirok etadi. Ikkinchi yondoshish A.Disterveg (40-50 yillar, 19 asr), G.Nol, G.Boymer (xx asr, 20-30 yillar), K.Molengauyer (50 yillar) va boshqalar asarlarida aks ettirilgan. A.Distervegdan boshlab bu yo‘nalish vaqillari ishchi sinfning ijtimoiy himoyalanmaganligi, xalk ta’limi kabi o‘z davrining ijtimoiy masalalariga javob topishga harakat qildilar. Geman Nol (1879-1960) ijtimoiy pedagogikaning vazifasi agarda oila va maktab biror bir sababga ko‘ra o‘z vazifalarini bajara olmay qolganda zarur bo‘ladigan shoshilinch tez yordam ko‘rsatishdan iborat deb hisoblaydi. G.Nolinning fikricha, P.Natorinnikidan ancha ishonchli aniq va amaliy ko‘rinadi. Uning g‘oyalari 1992 yil qabul qilingan yoshlarning xayriya ko‘rsatish faoliyatlari haqidagi qonunda o‘z aksini topdi-bu yoshlarni maktabdan tashkari boshqaradigan Germaniyadagi birinchi davlat hujjati edi. Shu davrdan boshlab ijtimoiy pedagogika amalda «shoshilinch ijtimoiy pedagogikasi» bo‘lib koldi, u yoshlarni tarbiyalashda oilada va maktabda mavjud bo‘lgan kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishi kerak bo‘lgan. Gertruda Boymer birinchi yo‘nalish tarafdorlaridan farqli ravishda ijtimoiy pedagogika pedagogikaning prinsipi emas, balki tashqiliy qismi deb hisoblagan. Oilada va maktabda tarbiyaga taalluqli bo‘lmagan hamma narsa ijtimoiy perdagogikaning muammosi demakdir, deb hisoblaydi u. K. Molengauyer boshpanasizlik hakidagi tushunchani rivojlantiradi. Agarda alohida ijtimoiy institutlar bolaning bu muammosini hal etib berolmas ekan, deb hisoblaydi u, unda tarbiya’ning yangi yo‘nalishini yaratish zarurligi yuzaga keladi, ya’ni davlat yordami, deydi u. Shu builan birga ijtimoiy pedagogika madaniy mazmunni yetkazish bilan emas, balki o‘sib kelayotgan avlodning rivojlanishi va jamiyatga qo‘shilishi jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal etish bilan shug‘ullanishimiz kerak deb hisoblaydi. Hozirgi vaktda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari to‘la ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, ammo bu hali hamma 11 Ilmiybaza.uz va insonparvarlik rivojlanishi hakida qayg‘urishdan iborat. O‘zining qo‘shiluvchanligi sababli ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning hamma sohalariga kirib boradi, ya’ni u pedagogikaning prinsiplaridan biri sifatida ishtirok etadi. Shunday qilib, ana shu talqinga binoan ijtimoiy pedagogika tarbiya’ning prinsipi sifatida ishtirok etadi. Ikkinchi yondoshish A.Disterveg (40-50 yillar, 19 asr), G.Nol, G.Boymer (xx asr, 20-30 yillar), K.Molengauyer (50 yillar) va boshqalar asarlarida aks ettirilgan. A.Distervegdan boshlab bu yo‘nalish vaqillari ishchi sinfning ijtimoiy himoyalanmaganligi, xalk ta’limi kabi o‘z davrining ijtimoiy masalalariga javob topishga harakat qildilar. Geman Nol (1879-1960) ijtimoiy pedagogikaning vazifasi agarda oila va maktab biror bir sababga ko‘ra o‘z vazifalarini bajara olmay qolganda zarur bo‘ladigan shoshilinch tez yordam ko‘rsatishdan iborat deb hisoblaydi. G.Nolinning fikricha, P.Natorinnikidan ancha ishonchli aniq va amaliy ko‘rinadi. Uning g‘oyalari 1992 yil qabul qilingan yoshlarning xayriya ko‘rsatish faoliyatlari haqidagi qonunda o‘z aksini topdi-bu yoshlarni maktabdan tashkari boshqaradigan Germaniyadagi birinchi davlat hujjati edi. Shu davrdan boshlab ijtimoiy pedagogika amalda «shoshilinch ijtimoiy pedagogikasi» bo‘lib koldi, u yoshlarni tarbiyalashda oilada va maktabda mavjud bo‘lgan kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishi kerak bo‘lgan. Gertruda Boymer birinchi yo‘nalish tarafdorlaridan farqli ravishda ijtimoiy pedagogika pedagogikaning prinsipi emas, balki tashqiliy qismi deb hisoblagan. Oilada va maktabda tarbiyaga taalluqli bo‘lmagan hamma narsa ijtimoiy perdagogikaning muammosi demakdir, deb hisoblaydi u. K. Molengauyer boshpanasizlik hakidagi tushunchani rivojlantiradi. Agarda alohida ijtimoiy institutlar bolaning bu muammosini hal etib berolmas ekan, deb hisoblaydi u, unda tarbiya’ning yangi yo‘nalishini yaratish zarurligi yuzaga keladi, ya’ni davlat yordami, deydi u. Shu builan birga ijtimoiy pedagogika madaniy mazmunni yetkazish bilan emas, balki o‘sib kelayotgan avlodning rivojlanishi va jamiyatga qo‘shilishi jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal etish bilan shug‘ullanishimiz kerak deb hisoblaydi. Hozirgi vaktda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari to‘la ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, ammo bu hali hamma 12 Ilmiybaza.uz muammolar o‘rganib bo‘lmagan deb hisoblaydilar. Ijtimoiy nazariyasining umumiy ko‘rinishi hali ham noaniqcha qolib kelmokda deb hisoblaydilar hozirga davr nemis olimlari. Ular bundan keyin ham shundayligicha qoladi, chunki aralash fanlarning (psixologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ishlar va boshqalar) ijtimoiy pedagogika nazariyasini to‘la tasvirlab berish imkonini bermay kelyapti. Bu xolat har qanday fanning rivojlanish jarayoni uchun tabiiydir. Boshqa tomondan esa u ijtimoiy pedagogika nazariy munozaralar maydoni XXi asrda ancha kengaydi deganini bildiradi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi bilan birga Germaniyada ijtimoiy pedagogika fani sohasida mutaxasislik professional faoliyat sohasi ham faol rivojlandi (ya’ni ijtimoiy pedagogika). 1908 yildan boshlab maxsus pedagoglarni tayyorlash boshlandi, XX asrning 70-yillari boshlariga kelib Germaniya univerisitetlarida oliy ma’lumotli pedagoglarni tayyorlash boshlandi. Shuni aytish kerakki, Germaniyada ijtimoiy pedagogika bilan bir qatorda XX asr davomida bilim va amaliy faoliyat mustaqil soha sifatida ijtimoiy ishlar ham faol rivojlanib keldi. Ammo ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda professional faoliyatda umumiylik mavjud. Shuning uchun Germaniyada ular yagona standart bilan boshqariladi. Bu stndartda bu mutaxasislarni nomlari sinonimlar orqali defiz orqali yoziladi: ijtimoiy ishchi-ijtimoiy pedagog. Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika obyekti bo‘lgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz. Tarbiyalash diniy idoralar orqali amalga oshadi. Bunda konfessional pedagogika tadqiq bo‘lgan diniy konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadda tashqil etilgan tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot obyekti bo‘lgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy jarayonning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan olib borish alohida o‘rganadi, ya’ni planeta, mamlakat maktablar, inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta’sirida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan muloqot o‘rnini ko‘rib chikadi. Pedagogika ushbu tarbiya muassasalarida 12 Ilmiybaza.uz muammolar o‘rganib bo‘lmagan deb hisoblaydilar. Ijtimoiy nazariyasining umumiy ko‘rinishi hali ham noaniqcha qolib kelmokda deb hisoblaydilar hozirga davr nemis olimlari. Ular bundan keyin ham shundayligicha qoladi, chunki aralash fanlarning (psixologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ishlar va boshqalar) ijtimoiy pedagogika nazariyasini to‘la tasvirlab berish imkonini bermay kelyapti. Bu xolat har qanday fanning rivojlanish jarayoni uchun tabiiydir. Boshqa tomondan esa u ijtimoiy pedagogika nazariy munozaralar maydoni XXi asrda ancha kengaydi deganini bildiradi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi bilan birga Germaniyada ijtimoiy pedagogika fani sohasida mutaxasislik professional faoliyat sohasi ham faol rivojlandi (ya’ni ijtimoiy pedagogika). 1908 yildan boshlab maxsus pedagoglarni tayyorlash boshlandi, XX asrning 70-yillari boshlariga kelib Germaniya univerisitetlarida oliy ma’lumotli pedagoglarni tayyorlash boshlandi. Shuni aytish kerakki, Germaniyada ijtimoiy pedagogika bilan bir qatorda XX asr davomida bilim va amaliy faoliyat mustaqil soha sifatida ijtimoiy ishlar ham faol rivojlanib keldi. Ammo ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarda professional faoliyatda umumiylik mavjud. Shuning uchun Germaniyada ular yagona standart bilan boshqariladi. Bu stndartda bu mutaxasislarni nomlari sinonimlar orqali defiz orqali yoziladi: ijtimoiy ishchi-ijtimoiy pedagog. Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika obyekti bo‘lgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz. Tarbiyalash diniy idoralar orqali amalga oshadi. Bunda konfessional pedagogika tadqiq bo‘lgan diniy konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadda tashqil etilgan tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot obyekti bo‘lgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy jarayonning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan olib borish alohida o‘rganadi, ya’ni planeta, mamlakat maktablar, inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta’sirida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan muloqot o‘rnini ko‘rib chikadi. Pedagogika ushbu tarbiya muassasalarida 13 Ilmiybaza.uz bolalarga ta’lim-tarbiya berish uslubiyati va nazariyasi sifatida yuzaga keldi va rivojlandi. XIII asr oxirlarida o‘smir va yigitlarni tarbiyalash ham pedagogika obyektiga aylandi. XIX asrning ikkinchi yarmida pedagogika tizimida ijtimoiy tarbiya doirasi kengaya bordi. Birinchidan uning tarkibiga yoshlarning va katta yosh tarkibi guruhlari tarbiya kira boshlaydi, ikkinchidan tizimga kirmagan yoki normalarini buzib namoyon qiluvchi yosh kategoriyalari qayta tarbiyalash va addaptatsiya qilish jarayonini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikaga harakterli bo‘lgan muammoga izlanish bizda, xuddi chet el kabi 70 yillarda yuzaga keldi. Bu ta’lim tizimini tuzilishiga bog‘liq. xolda namoyon bo‘ldi. Bizda bu qiziqish muammoga bog‘liq, metodik tavsiyalarni yuzaga kelishida kuzatiladi. Chet elda ijtimoiy pedagogikani nazariy muammolarini ishlab chiqish. 50—60 yillarda Germaniyada yuzaga keldi, lekin Yevropa, Germaniya va AKShda XIX asrdan boshlab Davlat institutlari tomonidan tashqil etilgan, ijtimoiy faoliyat termini ostidagi faoliyat tarqala bordi. Uning mazmuni oila halkning tub guruhlariga yordam, maktab o‘quv-tarbiya muassasalarining tarbiyaviy kuchi integratsiyasidan iborat. Shuningdek ijtimoiy tarbiya amalga oshadigan sharoiti, uning mazmuni, metodikasi mohiyati yoritiladi. Bu o‘quv kursi insonlarni ijtimoiy tarbiyalash ijtimoiylashtirish muammosini tavsifi bilan tugatiladi. 13 Ilmiybaza.uz bolalarga ta’lim-tarbiya berish uslubiyati va nazariyasi sifatida yuzaga keldi va rivojlandi. XIII asr oxirlarida o‘smir va yigitlarni tarbiyalash ham pedagogika obyektiga aylandi. XIX asrning ikkinchi yarmida pedagogika tizimida ijtimoiy tarbiya doirasi kengaya bordi. Birinchidan uning tarkibiga yoshlarning va katta yosh tarkibi guruhlari tarbiya kira boshlaydi, ikkinchidan tizimga kirmagan yoki normalarini buzib namoyon qiluvchi yosh kategoriyalari qayta tarbiyalash va addaptatsiya qilish jarayonini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikaga harakterli bo‘lgan muammoga izlanish bizda, xuddi chet el kabi 70 yillarda yuzaga keldi. Bu ta’lim tizimini tuzilishiga bog‘liq. xolda namoyon bo‘ldi. Bizda bu qiziqish muammoga bog‘liq, metodik tavsiyalarni yuzaga kelishida kuzatiladi. Chet elda ijtimoiy pedagogikani nazariy muammolarini ishlab chiqish. 50—60 yillarda Germaniyada yuzaga keldi, lekin Yevropa, Germaniya va AKShda XIX asrdan boshlab Davlat institutlari tomonidan tashqil etilgan, ijtimoiy faoliyat termini ostidagi faoliyat tarqala bordi. Uning mazmuni oila halkning tub guruhlariga yordam, maktab o‘quv-tarbiya muassasalarining tarbiyaviy kuchi integratsiyasidan iborat. Shuningdek ijtimoiy tarbiya amalga oshadigan sharoiti, uning mazmuni, metodikasi mohiyati yoritiladi. Bu o‘quv kursi insonlarni ijtimoiy tarbiyalash ijtimoiylashtirish muammosini tavsifi bilan tugatiladi. 14 Ilmiybaza.uz II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari Hozirda respublika siyosiy, iqtisodiy, ta'lim va ma'rifiy-madaniy islohotlarni boshdan kechirmoqda. Ijtimoiy tuzilmalarni insonparvarlashtirishning yangi tamoyillari, bozor iqtisodiyoti munosabati qonunlari, mafkuraviy va axloqiy tamoyillarning o'zgarishi ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning nazoratsizligi, oilalarning ajralib ketishi, g'ayri ijtimoiy xodisalar-alkogolizm, narkomaniya, jinoyatchilik, fohishalik kabi ijtimoiy muammolarni keskinlashuviga sabab bo'lmoqda. Bu holatda birinchi navbatda bolalar, so'ngra esa kattalar ijtimoiy yordamga muxtojdirlar. Bunday sharoitlarda jamiyatning ijtimoiy muammolariga bog'liq bo'lgan pedagogik masalalarni hal qiluvchi, uning ijtimoiylashuvi jarayonida shaxsga yordam beruvchi mutaxassis sifatida ijtimoiy pedagogga talab paydo bo'ladi. Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi: Birinchidan, bugungi kunda ta'lim va tarbiya maqsadi bilan uning ba'zi natijalari o'rtasidagi qarama-qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo'llarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan shug'ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish zaruriyatini uyg'otdi. Chunki ongli xususiyatga ega bo'lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o'ziga xos ob'ektini tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi o'z o'rnini, o'zligini anglashi, hayotiy-axloqiy me'yorlarni o'zida mujassam etishi jamiyatda shu ma'naviy- axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas 14 Ilmiybaza.uz II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.1. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslari Hozirda respublika siyosiy, iqtisodiy, ta'lim va ma'rifiy-madaniy islohotlarni boshdan kechirmoqda. Ijtimoiy tuzilmalarni insonparvarlashtirishning yangi tamoyillari, bozor iqtisodiyoti munosabati qonunlari, mafkuraviy va axloqiy tamoyillarning o'zgarishi ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning nazoratsizligi, oilalarning ajralib ketishi, g'ayri ijtimoiy xodisalar-alkogolizm, narkomaniya, jinoyatchilik, fohishalik kabi ijtimoiy muammolarni keskinlashuviga sabab bo'lmoqda. Bu holatda birinchi navbatda bolalar, so'ngra esa kattalar ijtimoiy yordamga muxtojdirlar. Bunday sharoitlarda jamiyatning ijtimoiy muammolariga bog'liq bo'lgan pedagogik masalalarni hal qiluvchi, uning ijtimoiylashuvi jarayonida shaxsga yordam beruvchi mutaxassis sifatida ijtimoiy pedagogga talab paydo bo'ladi. Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi: Birinchidan, bugungi kunda ta'lim va tarbiya maqsadi bilan uning ba'zi natijalari o'rtasidagi qarama-qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo'llarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan shug'ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish zaruriyatini uyg'otdi. Chunki ongli xususiyatga ega bo'lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o'ziga xos ob'ektini tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi o'z o'rnini, o'zligini anglashi, hayotiy-axloqiy me'yorlarni o'zida mujassam etishi jamiyatda shu ma'naviy- axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas 15 Ilmiybaza.uz yoshlarni tarbiyalashda Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki ta'lim-tarbiyaning o'zi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir. Ikkinchidan, ba'zi jamiyat a'zolarining ongidagi ma'naviy bo'shliqning ijtimoiy kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va sub'ektiv (shaxsiy tomonlari) asosida o'z-o'zini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma'lum ob'ektga yo'naltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi ta'sir imkoniyatlari o'zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qzini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va g'ururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda ma'naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o'zgartirish ijtimoiy- ma'rifiy jarayonlar bilan bog'liq bo'lib. Uni ilmiy jihatdan o'rganish muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar o'zbekistonlik olimlarning diqqat e'tiborini ham o'ziga tortmoqda. Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda davlatning roli, axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari, yoshlarning ma'naviyatida ro'y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash, tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil O'zbekistonda kechayotgan ma'naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman, jamiyatni «pedagog so'zi» bilan qrganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan bo'lib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday holatlar uchraydiki, bunda bolalar o'smirlar, tarbiyachilar bunday og'ir vaziyatda o'zlariga ruhan malham bo'ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo'ladi. Demak, bugungi jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogga 15 Ilmiybaza.uz yoshlarni tarbiyalashda Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki ta'lim-tarbiyaning o'zi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir. Ikkinchidan, ba'zi jamiyat a'zolarining ongidagi ma'naviy bo'shliqning ijtimoiy kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va sub'ektiv (shaxsiy tomonlari) asosida o'z-o'zini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma'lum ob'ektga yo'naltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi ta'sir imkoniyatlari o'zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qzini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va g'ururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda ma'naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o'zgartirish ijtimoiy- ma'rifiy jarayonlar bilan bog'liq bo'lib. Uni ilmiy jihatdan o'rganish muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar o'zbekistonlik olimlarning diqqat e'tiborini ham o'ziga tortmoqda. Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda davlatning roli, axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari, yoshlarning ma'naviyatida ro'y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash, tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil O'zbekistonda kechayotgan ma'naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman, jamiyatni «pedagog so'zi» bilan qrganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan bo'lib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday holatlar uchraydiki, bunda bolalar o'smirlar, tarbiyachilar bunday og'ir vaziyatda o'zlariga ruhan malham bo'ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo'ladi. Demak, bugungi jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogga 16 Ilmiybaza.uz bo'lgan ehtiyoji ham sezilmoqda. Hayotdan umid uzgan, o'ziga ishonmaydigan, hayotiy muammolarni mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar insoniy yordam, tushunish, uning qayg'usiga sherik bqlishlarini kutadilar. O'z so'zi va faoliyati bilan shu kabi shaxslarda o'ziga ishonch uyg'otish, o'z imkoniyatlarini anglab yetishlariga yordam berish sotsi al pedagogning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy hayotimizdagi voqelikning insonlarga bo'lgan ta'siri ularning ongida yuz berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan mazkur fan yo'nalishi bugungi kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga kelmoqda. Demak ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida namoyon bo'ldi. Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya - bu bolalarning ijtimoiylashuvi va bolalarga ijtimoiy ta'lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o'rganuvchi pedagogika fanining tarmog'idir. Ya'ni tarbiya- bu nafaqat o'quv muassasalari balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha jabhalarida o'z ko'rinishiga ega. Ijtimoiy pedagogika - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo'ladigan fikrlar, e'tiqodlar, g'oyalar, qarashlar, his-tuyg'ular, turli xulq-atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda o'ziga o'xshash shaxslar bilan o'rnatadigan murakkab o'zaro munosabatlari va ularning ta'sirida hosil bo'ladigan xodisalarning pedagogik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish-ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy pedagogika O'zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va chuqur an'analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e'tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy-pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy- tadqiqot bazasini ham o'z ichiga oladi. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat birlashmalarda ijtimoiy pedagogik tajribalarni to'plash ishlari shakllantirilgach, maktablarning ijtimoiy institutlar bilan qamkorligi o'zgardi. Shu asosda ijtimoiy 16 Ilmiybaza.uz bo'lgan ehtiyoji ham sezilmoqda. Hayotdan umid uzgan, o'ziga ishonmaydigan, hayotiy muammolarni mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar insoniy yordam, tushunish, uning qayg'usiga sherik bqlishlarini kutadilar. O'z so'zi va faoliyati bilan shu kabi shaxslarda o'ziga ishonch uyg'otish, o'z imkoniyatlarini anglab yetishlariga yordam berish sotsi al pedagogning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy hayotimizdagi voqelikning insonlarga bo'lgan ta'siri ularning ongida yuz berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan mazkur fan yo'nalishi bugungi kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga kelmoqda. Demak ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida namoyon bo'ldi. Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya - bu bolalarning ijtimoiylashuvi va bolalarga ijtimoiy ta'lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o'rganuvchi pedagogika fanining tarmog'idir. Ya'ni tarbiya- bu nafaqat o'quv muassasalari balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha jabhalarida o'z ko'rinishiga ega. Ijtimoiy pedagogika - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo'ladigan fikrlar, e'tiqodlar, g'oyalar, qarashlar, his-tuyg'ular, turli xulq-atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda o'ziga o'xshash shaxslar bilan o'rnatadigan murakkab o'zaro munosabatlari va ularning ta'sirida hosil bo'ladigan xodisalarning pedagogik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish-ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy pedagogika O'zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va chuqur an'analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e'tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy-pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy- tadqiqot bazasini ham o'z ichiga oladi. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat birlashmalarda ijtimoiy pedagogik tajribalarni to'plash ishlari shakllantirilgach, maktablarning ijtimoiy institutlar bilan qamkorligi o'zgardi. Shu asosda ijtimoiy 17 Ilmiybaza.uz muqitni pedagoglashtirish jarayoni intensiv tarzda rivojlanib bordi. Demak, ta'lim tarbiya bilan shug'ullanuvchi fanlar va o'quv muassasalaridan farqli o'laroq ijtimoiy pedagogika ijtimoiy hayotimizning barcha jabxalari bilan bog'liqdir. Ijtimoiy pedagogika predmeti sa`natdan shaxsga ta`sir etadigan goyaviy – emostional vositalar kompleksidan keng foydalanish bilan farq qilib turadi. Ijtimoiy pedagogika O’zbekiston ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham oz ok va chukur an`analarga ega. Shunga karamay sovet davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e`tiborga olinmadi. Bunday muammolarni shaxsga, shamkorlik an`analariga, raxm–shavqatga, milliy an`analarga befarq bulish xolatlari bilan izoxlash mumkin. Bu ijtimoiy tarbiya soshasi mutaxassislari oldida turgan vazifalarni murakka`lashtirib yuboradi. Shuning uchun ham ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yunalishda mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy– pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy– pedagogik faoliyatining ilmiy– tadqiqot bazasinni ham oz ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogika yakin kelajakda oqituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim olamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma`naviy –axloqiy ogishini davolash «ijtimoiy epidemiya»ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir. Ijtimoiy pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini anglash uchun uning tadqiqot ob`ekti xususiyatlarini irganmok lozim. Shu sabab fanda tadqiqot obe`kti va predmeti tushunchasi mavjud. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti za predmetini tahlil qilishdan avval ijtimoiy pedagogika terminining oziga ahamiyat bermoq kerak. Bu termin ijtimoy va pedagogika sozlaridan tashkil topib ularni ma`nosini ozida jamlayadi. Bu birlik fanda differentsatsiya va integratsiya xodisalari bilan birgalikda namoyon biladi. Yangi bilimlarni osishi ilmiy fikrlarni real hayotga tatbiq etilishi, yangi mualimmlarni yuzaga kelishi jamiyatni ilmga ehtiyojini yuzaga keltirish darajasi fanning differentsnatsiyasi va maxsuslashtirish tendentsiyasi kozatiladi. Chunonchi asosiy fan mustaqil rivojlanuvchi xususiy 17 Ilmiybaza.uz muqitni pedagoglashtirish jarayoni intensiv tarzda rivojlanib bordi. Demak, ta'lim tarbiya bilan shug'ullanuvchi fanlar va o'quv muassasalaridan farqli o'laroq ijtimoiy pedagogika ijtimoiy hayotimizning barcha jabxalari bilan bog'liqdir. Ijtimoiy pedagogika predmeti sa`natdan shaxsga ta`sir etadigan goyaviy – emostional vositalar kompleksidan keng foydalanish bilan farq qilib turadi. Ijtimoiy pedagogika O’zbekiston ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham oz ok va chukur an`analarga ega. Shunga karamay sovet davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e`tiborga olinmadi. Bunday muammolarni shaxsga, shamkorlik an`analariga, raxm–shavqatga, milliy an`analarga befarq bulish xolatlari bilan izoxlash mumkin. Bu ijtimoiy tarbiya soshasi mutaxassislari oldida turgan vazifalarni murakka`lashtirib yuboradi. Shuning uchun ham ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yunalishda mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy– pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy– pedagogik faoliyatining ilmiy– tadqiqot bazasinni ham oz ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogika yakin kelajakda oqituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim olamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma`naviy –axloqiy ogishini davolash «ijtimoiy epidemiya»ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir. Ijtimoiy pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini anglash uchun uning tadqiqot ob`ekti xususiyatlarini irganmok lozim. Shu sabab fanda tadqiqot obe`kti va predmeti tushunchasi mavjud. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti za predmetini tahlil qilishdan avval ijtimoiy pedagogika terminining oziga ahamiyat bermoq kerak. Bu termin ijtimoy va pedagogika sozlaridan tashkil topib ularni ma`nosini ozida jamlayadi. Bu birlik fanda differentsatsiya va integratsiya xodisalari bilan birgalikda namoyon biladi. Yangi bilimlarni osishi ilmiy fikrlarni real hayotga tatbiq etilishi, yangi mualimmlarni yuzaga kelishi jamiyatni ilmga ehtiyojini yuzaga keltirish darajasi fanning differentsnatsiyasi va maxsuslashtirish tendentsiyasi kozatiladi. Chunonchi asosiy fan mustaqil rivojlanuvchi xususiy 18 Ilmiybaza.uz tarmoqlarga ajratiladi. Shuningdek, bir qator muammolarni hal qilishda tuplam nuqtai nazardan bir ob`ektni urganuvchi mustaqil fan birligini ozida namoyon qiluvchi integratsiya xodisa kozatiladi. Masalan: pedagogikani boshqa fanlar bilan alokasida tadqiqotning mustaqil ob`ektlari alohida kozatiladi: falsafa bilan birgalikda ta`lim falsafa psixologiya bilan oz aro munosabatda psixolo- pedagogika, siyosatshunoslik bilan birlikda. Bunday misollarni Koplab keltirish mumkin. Pedagogikada keyingi vaqtda differentsiya xodisasi etarli darajada kuchaydi. Pedagogikaning mustaqil fan sifatidagi tarmoqlari maktabgacha pedagogika, maxsus pedagogika, professional pedagogika rivojlanib, takomillashib bormoqda. Ijtimoiy pedagogika shular jumlasidandir. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti pedagogika urganadigan jarayon va voqelik bolib, u masalani muayyan, oziga xos aspektda kuradi. Uning oziga xosligi esa «ijtimoiy» degan sizda ifodalangan. Ijtimoiy pedagogikaning ob`ekti insonning ijtimoiylashuv jarayonidir. Xalqning boy merosi, pedagogikasidan, fan, madaniyat, jamiyat yutuqlaridan foydalanib, ijtimoiy pedagogika oz nazariyasini, metodi va texnologiyasini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogiki davlat va jamiyat institutlarining ma`naviy ma`rifiy markazlari faoliyati sohasidir, bu erda yangi qadriyatlar san`ati shakllantiruvchi va birlashtirib turuvchi faoliyat jamlanadi. «Ijtimoiy» tushunchasida odamlarning birga yashashi bilan bogliq jarayonlar ifodalangan, ammo ularning muloqati va oz aro aloqalari turli shakllarda boladi. Demak, pedagogika osib kelayotgan avlod tarbiyasi va ta`limi togrisidagi fan bolib, ijtimoiy pedagogika esa jamiyat a`zosini tarbiyalash va unga ta`lim berish tigrisidagi fandir. Ijtimoiy pedagogika jarayon va xodsalarni ma`lum spetsifik aspektda organadi. Pedagogik bilimlarning bu yangi tarmogi spetsifikasi «ijtimoiy» sozida namoyon boladi. «umuminsoniy tushuncha insonlar hayotiy faoliyati, ularning ozaro muloqat» formalari bilgan narsa-xodisalarpi ozida jamlaydi. Shunday qilib, pedagogika yosh osib kelayotgan avlodni tarbiyalovchi va ta`lim beruvchi fan asoslari ijtimoiy pedagogika ta`lim-tarbiya jarayonida bolaning jamiyat hayotiga kiritishni ta`minlaydigan aspektni tadqiq etadi. Insonni atrofdagi muhit bilan ozaro aloqasiga ta`siri asosida rivojlanishini uning 18 Ilmiybaza.uz tarmoqlarga ajratiladi. Shuningdek, bir qator muammolarni hal qilishda tuplam nuqtai nazardan bir ob`ektni urganuvchi mustaqil fan birligini ozida namoyon qiluvchi integratsiya xodisa kozatiladi. Masalan: pedagogikani boshqa fanlar bilan alokasida tadqiqotning mustaqil ob`ektlari alohida kozatiladi: falsafa bilan birgalikda ta`lim falsafa psixologiya bilan oz aro munosabatda psixolo- pedagogika, siyosatshunoslik bilan birlikda. Bunday misollarni Koplab keltirish mumkin. Pedagogikada keyingi vaqtda differentsiya xodisasi etarli darajada kuchaydi. Pedagogikaning mustaqil fan sifatidagi tarmoqlari maktabgacha pedagogika, maxsus pedagogika, professional pedagogika rivojlanib, takomillashib bormoqda. Ijtimoiy pedagogika shular jumlasidandir. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti pedagogika urganadigan jarayon va voqelik bolib, u masalani muayyan, oziga xos aspektda kuradi. Uning oziga xosligi esa «ijtimoiy» degan sizda ifodalangan. Ijtimoiy pedagogikaning ob`ekti insonning ijtimoiylashuv jarayonidir. Xalqning boy merosi, pedagogikasidan, fan, madaniyat, jamiyat yutuqlaridan foydalanib, ijtimoiy pedagogika oz nazariyasini, metodi va texnologiyasini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogiki davlat va jamiyat institutlarining ma`naviy ma`rifiy markazlari faoliyati sohasidir, bu erda yangi qadriyatlar san`ati shakllantiruvchi va birlashtirib turuvchi faoliyat jamlanadi. «Ijtimoiy» tushunchasida odamlarning birga yashashi bilan bogliq jarayonlar ifodalangan, ammo ularning muloqati va oz aro aloqalari turli shakllarda boladi. Demak, pedagogika osib kelayotgan avlod tarbiyasi va ta`limi togrisidagi fan bolib, ijtimoiy pedagogika esa jamiyat a`zosini tarbiyalash va unga ta`lim berish tigrisidagi fandir. Ijtimoiy pedagogika jarayon va xodsalarni ma`lum spetsifik aspektda organadi. Pedagogik bilimlarning bu yangi tarmogi spetsifikasi «ijtimoiy» sozida namoyon boladi. «umuminsoniy tushuncha insonlar hayotiy faoliyati, ularning ozaro muloqat» formalari bilgan narsa-xodisalarpi ozida jamlaydi. Shunday qilib, pedagogika yosh osib kelayotgan avlodni tarbiyalovchi va ta`lim beruvchi fan asoslari ijtimoiy pedagogika ta`lim-tarbiya jarayonida bolaning jamiyat hayotiga kiritishni ta`minlaydigan aspektni tadqiq etadi. Insonni atrofdagi muhit bilan ozaro aloqasiga ta`siri asosida rivojlanishini uning 19 Ilmiybaza.uz ijtimonylashish jarayoni deb ta`kidlash mumkin. Zero, ijtimoiy norma - madaniyat qadr-qimmatlar egallashi lozim shuningdek bu jamiyatda insonni oz qobiliyatlarini realizatsiya qilinish, nazorat qilish ijtimoiy ijtimoiy tajribani egallash (bilimlar kadr-qimmat xulk-atvor qoidalari jarayoni ijtimoiy xodisa deb nomlanadn. Bolani ijtimoiylashtirish murakkab va davomli xodisadir. Bir tomondan shar qanday jamiyat ozining rivojlanish etapida ma`lum ijtimoiy, ma`naviy kadr- qimmat, iz ini titishi, axloqiy qonun-qoidalar, normalar ishlab chiqadi. Jamiyat bir avlod shu jamiyatdagi konun-qoidalarni egallab uning teng xuquqli a`zosi sifatida yashab, faoliyat kirsatishni kozda tutadi. Buning uchun jamiyat ta`lim-tarbiya normasi orqali shaxsga ta`sir kursatadi Ikkinchi tomondan, atrofdagi olamda sodir etilayotgan turli xodisalar uning shakllanishga ta`sirini kursatmay qolmaydi. Jamiyat ozaro munosabatda bilgan izaro sharakatlanadigan xilma-xil ijtimoiyi institutlarni izida namoyon qiladi. Shular orqali bola tomonidan ijtimoiy normalarni egallash jarayoni amalga oshadi. Bulardan ba`zilari bolani rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishiga ta`sir kursatadi, boshqalari esa uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bunday ijtimoiy institutlar qatoriga oila,ta`lim, madaniyat va din kiradi. Oz qobiliyatini inson tomonidan jamiyatda koplab kuydagi jarayonlarda amalga oshadi; Insonni jamiyat bilan stixiyali izaro munosabatda va uning shayotiy jabshalariga stixiyali ta`lim jarayonida. Insonlarni u yoki bu kategoriyasiga davlat tomonidan pedagogika nimani urgatadiq Ijtimoiy pedagogika insonlarning butun egalayotganayotgan davom etayotgan amalga oshiradigan ijtimoiy tarbiyani tadkik ta`sir kirsatish jarayonida. V) Inson rivojlanishi, uni tarbiyalash uchun qulay shart—sharoitlar yaratish. G) Inson oz ini tarbiyalashi va rivojlantirish jarayonida. Shunday qilib, rivojlanish insonni shakllanish jarayoni, ijtimoiylashtirish- konkret ijtimoiy sharoitlar asosida rivojlantirishdir. Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika ob`ekti bilgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz. 19 Ilmiybaza.uz ijtimonylashish jarayoni deb ta`kidlash mumkin. Zero, ijtimoiy norma - madaniyat qadr-qimmatlar egallashi lozim shuningdek bu jamiyatda insonni oz qobiliyatlarini realizatsiya qilinish, nazorat qilish ijtimoiy ijtimoiy tajribani egallash (bilimlar kadr-qimmat xulk-atvor qoidalari jarayoni ijtimoiy xodisa deb nomlanadn. Bolani ijtimoiylashtirish murakkab va davomli xodisadir. Bir tomondan shar qanday jamiyat ozining rivojlanish etapida ma`lum ijtimoiy, ma`naviy kadr- qimmat, iz ini titishi, axloqiy qonun-qoidalar, normalar ishlab chiqadi. Jamiyat bir avlod shu jamiyatdagi konun-qoidalarni egallab uning teng xuquqli a`zosi sifatida yashab, faoliyat kirsatishni kozda tutadi. Buning uchun jamiyat ta`lim-tarbiya normasi orqali shaxsga ta`sir kursatadi Ikkinchi tomondan, atrofdagi olamda sodir etilayotgan turli xodisalar uning shakllanishga ta`sirini kursatmay qolmaydi. Jamiyat ozaro munosabatda bilgan izaro sharakatlanadigan xilma-xil ijtimoiyi institutlarni izida namoyon qiladi. Shular orqali bola tomonidan ijtimoiy normalarni egallash jarayoni amalga oshadi. Bulardan ba`zilari bolani rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishiga ta`sir kursatadi, boshqalari esa uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bunday ijtimoiy institutlar qatoriga oila,ta`lim, madaniyat va din kiradi. Oz qobiliyatini inson tomonidan jamiyatda koplab kuydagi jarayonlarda amalga oshadi; Insonni jamiyat bilan stixiyali izaro munosabatda va uning shayotiy jabshalariga stixiyali ta`lim jarayonida. Insonlarni u yoki bu kategoriyasiga davlat tomonidan pedagogika nimani urgatadiq Ijtimoiy pedagogika insonlarning butun egalayotganayotgan davom etayotgan amalga oshiradigan ijtimoiy tarbiyani tadkik ta`sir kirsatish jarayonida. V) Inson rivojlanishi, uni tarbiyalash uchun qulay shart—sharoitlar yaratish. G) Inson oz ini tarbiyalashi va rivojlantirish jarayonida. Shunday qilib, rivojlanish insonni shakllanish jarayoni, ijtimoiylashtirish- konkret ijtimoiy sharoitlar asosida rivojlantirishdir. Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika ob`ekti bilgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz. 20 Ilmiybaza.uz Tarbiyalash diniy idoralar orkali amalga oshadi. Bunda konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadida tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot ob`ekti bilgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy: jarayonining tarkibiy kismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan borish oldida urganadi ya`ni, planeta, mamlakat maktablardagi inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta`sir etish ishlab chiqarish tarbiyasida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan mulokot ornini kurib chiqadi. Ijtimoiy pedagogikani nima uchun urganish lozim: Ijtimoiy pedagogika - fanning shunday tarkibiki uning vositasida: Birinchidan inson hayotda ma`lum sabablar asos ichida yuzaga kelgan xodislar urganiladi. Ikkinchidan insonning rivojlanishi uchun qillay sharoitlar yaratishni kozda titadi. Uchinchidan ta`sir etuvchi xodisalarni oldini oladi. 20 Ilmiybaza.uz Tarbiyalash diniy idoralar orkali amalga oshadi. Bunda konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadida tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot ob`ekti bilgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy: jarayonining tarkibiy kismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan borish oldida urganadi ya`ni, planeta, mamlakat maktablardagi inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta`sir etish ishlab chiqarish tarbiyasida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan mulokot ornini kurib chiqadi. Ijtimoiy pedagogikani nima uchun urganish lozim: Ijtimoiy pedagogika - fanning shunday tarkibiki uning vositasida: Birinchidan inson hayotda ma`lum sabablar asos ichida yuzaga kelgan xodislar urganiladi. Ikkinchidan insonning rivojlanishi uchun qillay sharoitlar yaratishni kozda titadi. Uchinchidan ta`sir etuvchi xodisalarni oldini oladi. 21 Ilmiybaza.uz II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyati Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat tasvirini xarakterlaydigan vazifasini amalga oshiradi. Bu vazifani amalga oshirish ijtimoiy pedagogikani urganish jarayonida talabalar tomonidan bir qator maqsadlarni amalga oshirshni kozda totadi: ma`lum doiradagi nazariy bilimlarni egallash va bularni amalda qullash muammoni oldindan kurish va echishga sub`ekt va ijtimoiy jarayonga kura ijtimoiy gumanitik munosabatlarni shakllantirish. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy tarbiya muammosini urganadi. Bu ijtimoiy peagogika ukuv kursini tuzilishini ozida aks ettiradi. U ijtimoiylashtirish jaryonini ijtimoyi pedagogik xodisa sifatida urganadi. Ijtimoiy pedagogika pedagogikaning mustaqil bir bulagi bolib u kishilar jamoasi shamda aloshida shaxslarga ta`lim tarbiya jarayonidagi ijtimoiy muammolar ularning kelib chiqish sabablari hamda bu muammolarning bartaraf etilishining nazariy va amaliy jihatlarini orgatadi. Ijtimoiy pedagogika fani ijtimoiy shaxsning oziga xos milliylik tomonlarini tarbiya jarayonida orgatib boradi. Pedagogika va sotsial pedagogika bir-biriga juda bogliq, lekin ularning farqi shundaki, Pedagogika fani ijtimoiy shaxsning faqat ta`lim va tarbiyasi bilan shugullanadi. Ijtimoiy pedagogika esa bola shaxsini va uning bolaligini himoya qiladi. Ijtimoiy pedagogika fanining maqsadi va vazifasi. Pedagogik sotsiologiya faning maqsadi jamiyatdagi har bir shaxsning shayotida 21 Ilmiybaza.uz II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA VA PEDAGOGIK SOTSIOLOGIYA 2.2.Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyati Ijtimoiy pedagogika o’quv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat tasvirini xarakterlaydigan vazifasini amalga oshiradi. Bu vazifani amalga oshirish ijtimoiy pedagogikani urganish jarayonida talabalar tomonidan bir qator maqsadlarni amalga oshirshni kozda totadi: ma`lum doiradagi nazariy bilimlarni egallash va bularni amalda qullash muammoni oldindan kurish va echishga sub`ekt va ijtimoiy jarayonga kura ijtimoiy gumanitik munosabatlarni shakllantirish. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy tarbiya muammosini urganadi. Bu ijtimoiy peagogika ukuv kursini tuzilishini ozida aks ettiradi. U ijtimoiylashtirish jaryonini ijtimoyi pedagogik xodisa sifatida urganadi. Ijtimoiy pedagogika pedagogikaning mustaqil bir bulagi bolib u kishilar jamoasi shamda aloshida shaxslarga ta`lim tarbiya jarayonidagi ijtimoiy muammolar ularning kelib chiqish sabablari hamda bu muammolarning bartaraf etilishining nazariy va amaliy jihatlarini orgatadi. Ijtimoiy pedagogika fani ijtimoiy shaxsning oziga xos milliylik tomonlarini tarbiya jarayonida orgatib boradi. Pedagogika va sotsial pedagogika bir-biriga juda bogliq, lekin ularning farqi shundaki, Pedagogika fani ijtimoiy shaxsning faqat ta`lim va tarbiyasi bilan shugullanadi. Ijtimoiy pedagogika esa bola shaxsini va uning bolaligini himoya qiladi. Ijtimoiy pedagogika fanining maqsadi va vazifasi. Pedagogik sotsiologiya faning maqsadi jamiyatdagi har bir shaxsning shayotida 22 Ilmiybaza.uz uchraydigan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va shal qilishdan iborat. Ta`lim va tarbiya masalalari bilan shugullanish, keksalar, qariyalar, kasal va boquvchisini yuqotganlar, meshribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalar holidan xabar olish. Shu jumladan foxishabozlik, narkomaniya va qonunbizarlikka qarshi kurashish. Bu illatlardan jamiyatni, ayniqsa kelajak avlodni himoya qilish zarur. Ijtimoiy pedagogika faning vazifasi quyidagi 4 bosqichni ozichiga oladi. Bolani va usmirni xaqikatguy qilib tarbiyalash va voyaga etkazish; Shaxsning mustaqil fikrlay olishi, muammoga duch kelganida uni mustaqil ravishda shal qila olishi va oz munosabatini bildirishi; Atrofdagi kishilar bilan erkin va madaniy holda muomala qilishni orgatish; hayotdagi oz oldiga qiygan maqsad va vazifalarini ongli ravishda tushunishga orgatish; Ijtimoiy ishchilar tobora ko'proq sotsializatsiya va shaxsni shakllantirish jarayonida qatnashmoqdalar. Mamlakatimizda bolalar va kattalarga ma'lum hayotiy qiyinchiliklarni engishga yordam beradigan ijtimoiy o'qituvchilar ham, ijtimoiy soha xodimlari ham ishlaydi. Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sifatida asosan bolalar va oilalar bilan ishlashga yo'naltirilgan. Agar ota-onalar biron sababga ko'ra bolaga muammolarini hal qilishda yordam bera olmasalar, ijtimoiy pedagog bu vazifani bajarishga intiladi. Maktabdagi ijtimoiy ish asosan o'qituvchilar, o'quvchilar va ularning ota-onalari ta'kidlagan kamchiliklarga qaratilgan bo'lib, ularni bartaraf etish uchun muqobil tushunchalarni qo'llaydi. Profilga qarab, ijtimoiy o'qituvchining ish joyi quyidagilar bo'lishi mumkin: • ta'lim muassasalarining ijtimoiy-pedagogik xizmatlari (maktabgacha ta'lim muassasalari, qo'shimcha ta'lim muassasalari, umumiy ta'lim maktablari, maxsus axloq tuzatish muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, maktab-internatlar, bolalar uylari, o'rta maxsus ta'lim muassasalari, universitetlar); • ixtisoslashtirilgan muassasalarning ijtimoiy xizmatlari (reabilitatsiya 22 Ilmiybaza.uz uchraydigan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va shal qilishdan iborat. Ta`lim va tarbiya masalalari bilan shugullanish, keksalar, qariyalar, kasal va boquvchisini yuqotganlar, meshribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalar holidan xabar olish. Shu jumladan foxishabozlik, narkomaniya va qonunbizarlikka qarshi kurashish. Bu illatlardan jamiyatni, ayniqsa kelajak avlodni himoya qilish zarur. Ijtimoiy pedagogika faning vazifasi quyidagi 4 bosqichni ozichiga oladi. Bolani va usmirni xaqikatguy qilib tarbiyalash va voyaga etkazish; Shaxsning mustaqil fikrlay olishi, muammoga duch kelganida uni mustaqil ravishda shal qila olishi va oz munosabatini bildirishi; Atrofdagi kishilar bilan erkin va madaniy holda muomala qilishni orgatish; hayotdagi oz oldiga qiygan maqsad va vazifalarini ongli ravishda tushunishga orgatish; Ijtimoiy ishchilar tobora ko'proq sotsializatsiya va shaxsni shakllantirish jarayonida qatnashmoqdalar. Mamlakatimizda bolalar va kattalarga ma'lum hayotiy qiyinchiliklarni engishga yordam beradigan ijtimoiy o'qituvchilar ham, ijtimoiy soha xodimlari ham ishlaydi. Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sifatida asosan bolalar va oilalar bilan ishlashga yo'naltirilgan. Agar ota-onalar biron sababga ko'ra bolaga muammolarini hal qilishda yordam bera olmasalar, ijtimoiy pedagog bu vazifani bajarishga intiladi. Maktabdagi ijtimoiy ish asosan o'qituvchilar, o'quvchilar va ularning ota-onalari ta'kidlagan kamchiliklarga qaratilgan bo'lib, ularni bartaraf etish uchun muqobil tushunchalarni qo'llaydi. Profilga qarab, ijtimoiy o'qituvchining ish joyi quyidagilar bo'lishi mumkin: • ta'lim muassasalarining ijtimoiy-pedagogik xizmatlari (maktabgacha ta'lim muassasalari, qo'shimcha ta'lim muassasalari, umumiy ta'lim maktablari, maxsus axloq tuzatish muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, maktab-internatlar, bolalar uylari, o'rta maxsus ta'lim muassasalari, universitetlar); • ixtisoslashtirilgan muassasalarning ijtimoiy xizmatlari (reabilitatsiya 23 Ilmiybaza.uz markazlari, ijtimoiy boshpanalar) • shahar organlari xizmatlari (vasiylik va homiylik organlari, ijtimoiy psixologik va pedagogik yordam markazlari, aholini ijtimoiy himoya qilish bo'limlari, oilalar va bolalarga ijtimoiy yordam bo'limlari).Shunday qilib, ijtimoiy o'qituvchi:• sinfda, guruhda, yotoqxonada, ta'lim muassasalarining vzvodida, kursda, oqimda, shaxsning umumiy madaniyatini shakllantirishga, shaxsni jamiyat hayotiga moslashtirishga, atrofdagi tabiatga hurmat ko'rsatishga qaratilgan tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi. ; • shaxsning psixologik-pedagogik xususiyatlarini va uning mikromuhitini, yashash sharoitlarini o'rganadi, qiziqishlari va ehtiyojlarini, qiyinchiliklari va muammolarini, ziddiyatli vaziyatlarni, xulq-atvoridagi og'ishlarni aniqlaydi va talabalar va o'quvchilarga o'z vaqtida ijtimoiy yordam va qo'llab-quvvatlaydi;• shaxs va ta'lim muassasasi, oila, atrof-muhit, hokimiyat o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi; • talabalarning huquqlari va erkinliklarini ro 'yobga chiqarishga, qulay va xavfsiz muhitni yaratishga, ularning hayoti va sog'lig'ini muhofaza qilishni ta'minlashga yordam beradi; • sinfdan tashqari o'quvchilarning iste'dodi, aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi;• o'qituvchilar, ota-onalar (ularni almashtiradigan shaxslar), ijtimoiy xizmatlar, oila va yoshlarni ish bilan ta'minlash xizmatlari mutaxassislari va talabalar, homiylik va homiylikka muhtoj bolalar, nogiron bolalar, shuningdek o'ta og'ir vaziyatda bo'lganlarga yordam berishda o'zaro aloqada bo'ladi; • muassasa ta'lim dasturlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va amalga oshirishda qatnashadi, o'z vakolati doirasida ularni sifatli amalga oshirish uchun javobgardir. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu bolaga (o'spirin) o'zini tashkil qilishda, uning psixologik holatida, oilada, maktabda, jamiyatda normal munosabatlarni o 'rnatishda yordam berishga qaratilgan ijtimoiy ish, shu jumladan pedagogik faoliyat. ijtimoiy himoya sohasida ijtimoiy o'qituvchi ham ishtirok etadigan ijtimoiy ishning asosiy yo'nalishlari aniqlandi.• moddiy yordam ko'rsatish (naqd pul, homiylik, imtiyozlar va imtiyozlar, kundalik hayotda yordam);• ijtimoiy 23 Ilmiybaza.uz markazlari, ijtimoiy boshpanalar) • shahar organlari xizmatlari (vasiylik va homiylik organlari, ijtimoiy psixologik va pedagogik yordam markazlari, aholini ijtimoiy himoya qilish bo'limlari, oilalar va bolalarga ijtimoiy yordam bo'limlari).Shunday qilib, ijtimoiy o'qituvchi:• sinfda, guruhda, yotoqxonada, ta'lim muassasalarining vzvodida, kursda, oqimda, shaxsning umumiy madaniyatini shakllantirishga, shaxsni jamiyat hayotiga moslashtirishga, atrofdagi tabiatga hurmat ko'rsatishga qaratilgan tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi. ; • shaxsning psixologik-pedagogik xususiyatlarini va uning mikromuhitini, yashash sharoitlarini o'rganadi, qiziqishlari va ehtiyojlarini, qiyinchiliklari va muammolarini, ziddiyatli vaziyatlarni, xulq-atvoridagi og'ishlarni aniqlaydi va talabalar va o'quvchilarga o'z vaqtida ijtimoiy yordam va qo'llab-quvvatlaydi;• shaxs va ta'lim muassasasi, oila, atrof-muhit, hokimiyat o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi; • talabalarning huquqlari va erkinliklarini ro 'yobga chiqarishga, qulay va xavfsiz muhitni yaratishga, ularning hayoti va sog'lig'ini muhofaza qilishni ta'minlashga yordam beradi; • sinfdan tashqari o'quvchilarning iste'dodi, aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi;• o'qituvchilar, ota-onalar (ularni almashtiradigan shaxslar), ijtimoiy xizmatlar, oila va yoshlarni ish bilan ta'minlash xizmatlari mutaxassislari va talabalar, homiylik va homiylikka muhtoj bolalar, nogiron bolalar, shuningdek o'ta og'ir vaziyatda bo'lganlarga yordam berishda o'zaro aloqada bo'ladi; • muassasa ta'lim dasturlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va amalga oshirishda qatnashadi, o'z vakolati doirasida ularni sifatli amalga oshirish uchun javobgardir. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu bolaga (o'spirin) o'zini tashkil qilishda, uning psixologik holatida, oilada, maktabda, jamiyatda normal munosabatlarni o 'rnatishda yordam berishga qaratilgan ijtimoiy ish, shu jumladan pedagogik faoliyat. ijtimoiy himoya sohasida ijtimoiy o'qituvchi ham ishtirok etadigan ijtimoiy ishning asosiy yo'nalishlari aniqlandi.• moddiy yordam ko'rsatish (naqd pul, homiylik, imtiyozlar va imtiyozlar, kundalik hayotda yordam);• ijtimoiy 24 Ilmiybaza.uz yordamni tashkil qilish (odamlar bilan ishlash, xodimlarni jalb qilish, tekshirish, ilg'or tajribalarni targ'ib qilish); • insonga ta'sir. Shaxsga ta'sir o'tkazish jarayoni bu pedagogik va psixologik ta'sir jarayonidir. Bu ijtimoiy ishchi, ijtimoiy o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Malaka xususiyatlariga muvofiq ijtimoiy o'qituvchi ishining mazmuni uning pedagogic yo'nalishi bilan belgilanadi. Demak, uning barcha kasbiy faoliyati mohiyatan o'quvchilarni muassasalarida va yashash joyida tarbiyalash, o'qitish, rivojlantirish va ijtimoiy himoya qilish bo'yicha chora-tadbirlar majmuidir. 24 Ilmiybaza.uz yordamni tashkil qilish (odamlar bilan ishlash, xodimlarni jalb qilish, tekshirish, ilg'or tajribalarni targ'ib qilish); • insonga ta'sir. Shaxsga ta'sir o'tkazish jarayoni bu pedagogik va psixologik ta'sir jarayonidir. Bu ijtimoiy ishchi, ijtimoiy o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Malaka xususiyatlariga muvofiq ijtimoiy o'qituvchi ishining mazmuni uning pedagogic yo'nalishi bilan belgilanadi. Demak, uning barcha kasbiy faoliyati mohiyatan o'quvchilarni muassasalarida va yashash joyida tarbiyalash, o'qitish, rivojlantirish va ijtimoiy himoya qilish bo'yicha chora-tadbirlar majmuidir. 25 Ilmiybaza.uz Xulosa Demak, zamonaviy umumiy ta'lim maktabining faoliyati ochiq ijtimoiy- pedagogik tizim sifatida uni tarbiyalash va tarbiyalash funktsiyalarini kengaytirish, bolani o'rab turgan muhitni insonparvarlashtirishga g'amxo'rlik qilish, mikrorayonda ijtimoiy-pedagogik faoliyatda tashabbuskorlikni nazarda tutadi. Ta'lim muassasalari istiqbolli madaniy va ta'lim modellarini shakllantirishga hissa qo'shib, yangi ijtimoiy rolga ega bo'lmoqdalar. Aynan ijtimoiy pedagogik ish bolalar va o'spirinlarni tarbiyalash tizimida ularning shaxsiy rivojlanishi, ijtimoiy himoyalanishi, ijtimoiy himoyalanishi uchun BMTning bolalar huquqlari to'g'risidagi konvensiyasiga muvofiq optimal sharoitlarni ta'minlaydigan bunday o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradi. Ijtimoiy pedagog ijtimoiy ish, shu jumladan bolalarning o'zlari va ularning ota- onalari ijtimoiy ishda faol bo'lishini ta'minlaydi.Ijtimoiy pedagog bolalarning qiziqishlarini, turli xil turmush tarzidagi oilaviy munosabatlar muammolarini o'rganadi, - u oilani o'rganadi, inqirozli vaziyatlarda unga yordam beradi, atrof- muhitni yaxshilashda, atrof-muhitning psixologik va pedagogik madaniyatini oshirishda, manfaatlarini himoya qiladi bolaning va aloqalarni o'rnatadi. Ammo, afsuski, bugungi kunda hanuzgacha ijtimoiy o'qituvchilarga ega bo'lmagan maktablar mavjud. Ammo yaxshi xabar shundaki, uning 25 Ilmiybaza.uz Xulosa Demak, zamonaviy umumiy ta'lim maktabining faoliyati ochiq ijtimoiy- pedagogik tizim sifatida uni tarbiyalash va tarbiyalash funktsiyalarini kengaytirish, bolani o'rab turgan muhitni insonparvarlashtirishga g'amxo'rlik qilish, mikrorayonda ijtimoiy-pedagogik faoliyatda tashabbuskorlikni nazarda tutadi. Ta'lim muassasalari istiqbolli madaniy va ta'lim modellarini shakllantirishga hissa qo'shib, yangi ijtimoiy rolga ega bo'lmoqdalar. Aynan ijtimoiy pedagogik ish bolalar va o'spirinlarni tarbiyalash tizimida ularning shaxsiy rivojlanishi, ijtimoiy himoyalanishi, ijtimoiy himoyalanishi uchun BMTning bolalar huquqlari to'g'risidagi konvensiyasiga muvofiq optimal sharoitlarni ta'minlaydigan bunday o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradi. Ijtimoiy pedagog ijtimoiy ish, shu jumladan bolalarning o'zlari va ularning ota- onalari ijtimoiy ishda faol bo'lishini ta'minlaydi.Ijtimoiy pedagog bolalarning qiziqishlarini, turli xil turmush tarzidagi oilaviy munosabatlar muammolarini o'rganadi, - u oilani o'rganadi, inqirozli vaziyatlarda unga yordam beradi, atrof- muhitni yaxshilashda, atrof-muhitning psixologik va pedagogik madaniyatini oshirishda, manfaatlarini himoya qiladi bolaning va aloqalarni o'rnatadi. Ammo, afsuski, bugungi kunda hanuzgacha ijtimoiy o'qituvchilarga ega bo'lmagan maktablar mavjud. Ammo yaxshi xabar shundaki, uning 26 Ilmiybaza.uz funktsiyalarini direktorning o'quv ishlari bo'yicha o'rinbosari yoki ba'zi sinf rahbarlari qisman bajaradilar. Masalan, ular talabalarning oilalariga tashrif buyurishlari mumkin, ular o'zlari uchun kam ta'minlangan oilalarning hisobini yuritishi, bunday oilalar bilan uchrashuvlar va suhbatlar o'tkazishi mumkin, ammo talabalarga rasmiy ijtimoiy yordam ko'rsatishga haqlari yo'q. Ijtimoiy o'qituvchilar bunday huquqlarga ega. Shuning uchun, ularning maktabda mavjudligi o'zgarmasdir. Ammo bu kasb nisbatan yosh bo'lganligi sababli, hali ijtimoiy o'qituvchisi bo'lmagan maktablarni uzoq kutishmaydi degan umid bor, men bu kasbga talab katta bo'lishiga ishonishni istayman. Va kelajakdagi maktab ijtimoiy o'qituvchilari ulardan kutilayotgan va zarurligini bilishlari kerak. Pedagogika ilmining ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash bilimli qilish va o`qitishning real jarayonlarga xos bo`lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo`llari, uslublari va vositalari majmui tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to`g’ri tanlansa, ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish Shu darajada rivojlanadi. Ammo, Shuni ta`kidlamoq lozimki, ilmiy tadqiqot metodlari tizimi hali hozirgacha fanda to`la hal etilgan emas, mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy - tadqiqot usullariga tayanib fikr yuritish mumkin. Pedagogikada quyidagi ilmiy tadqiqot metodlari mavjud: Adabiyotlar bilan ishlash metodi. Kuzatish metodi. Suhbat metodi. Anketalashtirish. 26 Ilmiybaza.uz funktsiyalarini direktorning o'quv ishlari bo'yicha o'rinbosari yoki ba'zi sinf rahbarlari qisman bajaradilar. Masalan, ular talabalarning oilalariga tashrif buyurishlari mumkin, ular o'zlari uchun kam ta'minlangan oilalarning hisobini yuritishi, bunday oilalar bilan uchrashuvlar va suhbatlar o'tkazishi mumkin, ammo talabalarga rasmiy ijtimoiy yordam ko'rsatishga haqlari yo'q. Ijtimoiy o'qituvchilar bunday huquqlarga ega. Shuning uchun, ularning maktabda mavjudligi o'zgarmasdir. Ammo bu kasb nisbatan yosh bo'lganligi sababli, hali ijtimoiy o'qituvchisi bo'lmagan maktablarni uzoq kutishmaydi degan umid bor, men bu kasbga talab katta bo'lishiga ishonishni istayman. Va kelajakdagi maktab ijtimoiy o'qituvchilari ulardan kutilayotgan va zarurligini bilishlari kerak. Pedagogika ilmining ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash bilimli qilish va o`qitishning real jarayonlarga xos bo`lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo`llari, uslublari va vositalari majmui tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to`g’ri tanlansa, ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish Shu darajada rivojlanadi. Ammo, Shuni ta`kidlamoq lozimki, ilmiy tadqiqot metodlari tizimi hali hozirgacha fanda to`la hal etilgan emas, mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy - tadqiqot usullariga tayanib fikr yuritish mumkin. Pedagogikada quyidagi ilmiy tadqiqot metodlari mavjud: Adabiyotlar bilan ishlash metodi. Kuzatish metodi. Suhbat metodi. Anketalashtirish. 27 Ilmiybaza.uz Maktab hujjatlarini o’rganish. Matematik metod. Tadqiqot natijalari va ularni amalda tatbiq etish va boshq. Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyotini o’rgatuvchi va milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar bor. Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud. Yuqorida keltirganimizdek, metod lotincha “metodos”- yo’l so’zidan olingan bo’lib, ilmiy tadqiqot esa, Shu metodlar orqali nazariy, mafkuraviy, ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot hodisalarini ularning qonuniyatlarini bilishga xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot metodlari olimlar tomonidan turlicha asoslab berilgan: Akademik S.Rajabov tahriri ostidagi pedagogikada kuzatish, suhbat, maktab hujjatlarini tahlil qilish, eksperimentlar metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va sintez qilish, anketalar, hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari asoslab berilgan. I.F.Harlamovning “Pedagogika” o’quv qo’llanmasida pedagogik kuzatish, suhbat, tajriba eksperiment, maktab hujjatlarini o’rganish, ilg’or tajribalarni umumlashtirish, matematik hisoblash metodlari asoslab berilgan.S.P.Baranov va boshqalar yaratgan "Pedagogika" qo’llanmasida esa: kuzatish, savol-javob, maktab hujjatlarini o’rganish, eksperiment tajriba, modellashtirish metodlari berilgan. A.K.Munavvarov tahriri ostidagi "Pedagogika" o’quv qo’llanmasida kuzatish, suhbat, bolalar ijodini o’rganish, test-so’rovnomalar, maktab hujjatlarini tahlil qilish, matematika va kibernetika metodlari berilgan. Mavjud pedagogik darsliklarning deyarli hammasida metodlarni tavsiflab chiqishning bir xillik holati mavjud. Ilmiy tadqiqot faoliyatimizda bulardan foydalanish bizdan ijodiy yondoshishni talab qiladi. Ilmiy pedagogik tadqiqot metodlarida biror pedagogik muammoni hal qilish maqsadida tinglovchi, o’qituvchi-tarbiyachi, stajor-tadqiqotchi va ilmiy 27 Ilmiybaza.uz Maktab hujjatlarini o’rganish. Matematik metod. Tadqiqot natijalari va ularni amalda tatbiq etish va boshq. Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyotini o’rgatuvchi va milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar bor. Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud. Yuqorida keltirganimizdek, metod lotincha “metodos”- yo’l so’zidan olingan bo’lib, ilmiy tadqiqot esa, Shu metodlar orqali nazariy, mafkuraviy, ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot hodisalarini ularning qonuniyatlarini bilishga xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot metodlari olimlar tomonidan turlicha asoslab berilgan: Akademik S.Rajabov tahriri ostidagi pedagogikada kuzatish, suhbat, maktab hujjatlarini tahlil qilish, eksperimentlar metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va sintez qilish, anketalar, hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari asoslab berilgan. I.F.Harlamovning “Pedagogika” o’quv qo’llanmasida pedagogik kuzatish, suhbat, tajriba eksperiment, maktab hujjatlarini o’rganish, ilg’or tajribalarni umumlashtirish, matematik hisoblash metodlari asoslab berilgan.S.P.Baranov va boshqalar yaratgan "Pedagogika" qo’llanmasida esa: kuzatish, savol-javob, maktab hujjatlarini o’rganish, eksperiment tajriba, modellashtirish metodlari berilgan. A.K.Munavvarov tahriri ostidagi "Pedagogika" o’quv qo’llanmasida kuzatish, suhbat, bolalar ijodini o’rganish, test-so’rovnomalar, maktab hujjatlarini tahlil qilish, matematika va kibernetika metodlari berilgan. Mavjud pedagogik darsliklarning deyarli hammasida metodlarni tavsiflab chiqishning bir xillik holati mavjud. Ilmiy tadqiqot faoliyatimizda bulardan foydalanish bizdan ijodiy yondoshishni talab qiladi. Ilmiy pedagogik tadqiqot metodlarida biror pedagogik muammoni hal qilish maqsadida tinglovchi, o’qituvchi-tarbiyachi, stajor-tadqiqotchi va ilmiy 28 Ilmiybaza.uz xodimlardan foydalanadilar. Ilmiy izlanishning dastlabki debochasi adabiyotlarni o’rganib, tahlil qilishdan boshlanadi.Adabiyotlarni o’rganish metodi - Pedagogik adabiyotlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, mustaqil O’zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasiga va ma’naviyatga doir adabiyotlar, O’zbekistonning Birinchi yurtboshchisi I.A.Karimov asarlarida tadqiqot mavzusiga doir darsliklar, monografiyalar, risolalar va maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar o’rganiladi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi.Kuzatish metodlari-Kuzatish adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror maqsadni ko’zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko’ra ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish - qisqa kuzatish ob’ektning kundalik faoliyatdagi o’zgarishlaridan ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish-qo’yilgan maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy qayd qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to’g’ri foydalanish o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi. Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni, yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida mas’ul shaxslar bilan og’zaki savollar berilib, ulardan axborot olish jarayonidir. So’roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli, aniq ifodaga ega bo’lishi lozim va uni to’g’ri yoki noto’g’rililigiga qarab jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O’rinli, mantiqan yuksak javoblar, yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi.Pedagogik eksperiment - Har qanday pedagogik tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi tekshiriladi, pedagogik jarayonlarning ayrim elementlari o’rtasidagi bog’liqlik va munosabatlari aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga 28 Ilmiybaza.uz xodimlardan foydalanadilar. Ilmiy izlanishning dastlabki debochasi adabiyotlarni o’rganib, tahlil qilishdan boshlanadi.Adabiyotlarni o’rganish metodi - Pedagogik adabiyotlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, mustaqil O’zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasiga va ma’naviyatga doir adabiyotlar, O’zbekistonning Birinchi yurtboshchisi I.A.Karimov asarlarida tadqiqot mavzusiga doir darsliklar, monografiyalar, risolalar va maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar o’rganiladi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi.Kuzatish metodlari-Kuzatish adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror maqsadni ko’zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko’ra ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish - qisqa kuzatish ob’ektning kundalik faoliyatdagi o’zgarishlaridan ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish-qo’yilgan maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy qayd qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to’g’ri foydalanish o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi. Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni, yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida mas’ul shaxslar bilan og’zaki savollar berilib, ulardan axborot olish jarayonidir. So’roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli, aniq ifodaga ega bo’lishi lozim va uni to’g’ri yoki noto’g’rililigiga qarab jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O’rinli, mantiqan yuksak javoblar, yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi.Pedagogik eksperiment - Har qanday pedagogik tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi tekshiriladi, pedagogik jarayonlarning ayrim elementlari o’rtasidagi bog’liqlik va munosabatlari aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga 29 Ilmiybaza.uz bo’linadi: qayd qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali ta’lim, yoki tarbiya jarayonidagi mavjud muammolar aniqlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda esa, zaruriy ma’lumotlar o’quvchilarda shakllantiriladi. Pedagogik jarayonni aniqroq o’rganish maqsadida eksperimentator o’zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayonga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni, aniq sharoitlarni va o’qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, Shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni talab etadi. Foydalanilgan adabiyotlar O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. 29 Ilmiybaza.uz bo’linadi: qayd qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali ta’lim, yoki tarbiya jarayonidagi mavjud muammolar aniqlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda esa, zaruriy ma’lumotlar o’quvchilarda shakllantiriladi. Pedagogik jarayonni aniqroq o’rganish maqsadida eksperimentator o’zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayonga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni, aniq sharoitlarni va o’qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, Shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni talab etadi. Foydalanilgan adabiyotlar O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. 30 Ilmiybaza.uz Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980 30 Ilmiybaza.uz Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980