XX ASRDA TABIIY GEOGRAFIYA RIVOJLANISHINING ASOSIY YO‘NALISHLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-02

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

63

Faytl hajmi

920,0 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “TUPROQSHUNOSLIK VA GEOGRAFIYA” KAFEDRASI “XX ASRDA TABIIY GEOGRAFIYA RIVOJLANISHINING ASOSIY YO‘NALISHLARI” 5140600- Geografiya ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr kvalifikatsiyasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISHI Kafedra mudiri, dotsent __________ Fakultet dekani, dotsent __________ Ilmiy rahbar, dotsent ______________ BUXORO – 2017 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “TUPROQSHUNOSLIK VA GEOGRAFIYA” KAFEDRASI “XX ASRDA TABIIY GEOGRAFIYA RIVOJLANISHINING ASOSIY YO‘NALISHLARI” 5140600- Geografiya ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr kvalifikatsiyasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISHI Kafedra mudiri, dotsent __________ Fakultet dekani, dotsent __________ Ilmiy rahbar, dotsent ______________ BUXORO – 2017
2 Mundarija Kirish………………………………………………………………………………3 I. Bob. Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi…………………………..5 1.1. Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rni……………...5 1.2. Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmeti……………………….13 II. Bob. XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari…..23 II.1. Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rni………..…23 II.2. XX asrdaTabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari……….38 Xulosa va takliflar……………………………………………………………….49 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………….51 2 Mundarija Kirish………………………………………………………………………………3 I. Bob. Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi…………………………..5 1.1. Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rni……………...5 1.2. Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmeti……………………….13 II. Bob. XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari…..23 II.1. Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rni………..…23 II.2. XX asrdaTabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari……….38 Xulosa va takliflar……………………………………………………………….49 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………….51
3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Geografiya qariyb yigirma ikki asrlik uzoq va murakkab tarixga ega bo‘lgan qadimgi fanlardan biridir. U jamiyatda doimo bir necha vazifalarni bajarib kelgan. Birinchi va muhim vazifasi, geografiya hamma vaqtda insonning haqiqiy ilmiy dunyoqarashining shakllanishi uchun xizmat qilgan. Ikkinchidan, geografiya bugungi kun fani sifatida rivojlanishning tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, jamiyatning turli sostial-iqtisodiy vazifalarni to‘g`ri hal etishida ahamiyati katta. Yuqoridagi vazifalarni bajarishda hamda geografiya fanining hozirgi holatini to‘g`ri baholay olish uchun, uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘nalishlarini oldindan ko‘ra bilish o‘tmishini o‘rganishga to‘g`ri keladi. “Geografiyani, uning tarixini bilmay turib, o‘rganish mumkin emas. Bu mazkur fanning o‘ziga xos xususiyatidir. Boshqa fanlarda o‘z tarixini bilish foydali bo‘lsa, geografiyada bu zarurdir.” XIX asr boshida nemis geografi Fridrix Ratstel (1844-1904) tomonidan aytilgan ushbu jumlalarda geograf – mutaxassis uchun o‘z fani tarixini bilish qanchalik ahamiyatli ekanligi jiddiy ta’kidlangan. Ayrim hollarda yoshlarimiz geografiya tarixini tarixiy geografiya bilan chalkashtiradilar. Aslida tarixiy geografiya o‘tmishdagi tabiiy sharoit, aholi va uning xo‘jalikdagi faoliyatiga, iqtisodiga oid bo‘lgan geografik xususiyatlarni o‘rganadigan va ilmiy tahlil qiladigan fan hisoblanadi. Qisqa va aniq qilib aytganda, tarixiy geografiya – ma’lum bir tarixiy davrning geografiyasidir. Geografiya tarixi esa geografiya fanining o‘tmishdagi shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini, qo‘llagan tadqiqot metodlarini, ilmiy izlanishlar yo‘nalishlarini, ilmiy g`oyalarni o‘rganadi, tahlil qiladi va ilmiy xulosalar chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2017 yil 14 yanvarida mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Geografiya qariyb yigirma ikki asrlik uzoq va murakkab tarixga ega bo‘lgan qadimgi fanlardan biridir. U jamiyatda doimo bir necha vazifalarni bajarib kelgan. Birinchi va muhim vazifasi, geografiya hamma vaqtda insonning haqiqiy ilmiy dunyoqarashining shakllanishi uchun xizmat qilgan. Ikkinchidan, geografiya bugungi kun fani sifatida rivojlanishning tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, jamiyatning turli sostial-iqtisodiy vazifalarni to‘g`ri hal etishida ahamiyati katta. Yuqoridagi vazifalarni bajarishda hamda geografiya fanining hozirgi holatini to‘g`ri baholay olish uchun, uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘nalishlarini oldindan ko‘ra bilish o‘tmishini o‘rganishga to‘g`ri keladi. “Geografiyani, uning tarixini bilmay turib, o‘rganish mumkin emas. Bu mazkur fanning o‘ziga xos xususiyatidir. Boshqa fanlarda o‘z tarixini bilish foydali bo‘lsa, geografiyada bu zarurdir.” XIX asr boshida nemis geografi Fridrix Ratstel (1844-1904) tomonidan aytilgan ushbu jumlalarda geograf – mutaxassis uchun o‘z fani tarixini bilish qanchalik ahamiyatli ekanligi jiddiy ta’kidlangan. Ayrim hollarda yoshlarimiz geografiya tarixini tarixiy geografiya bilan chalkashtiradilar. Aslida tarixiy geografiya o‘tmishdagi tabiiy sharoit, aholi va uning xo‘jalikdagi faoliyatiga, iqtisodiga oid bo‘lgan geografik xususiyatlarni o‘rganadigan va ilmiy tahlil qiladigan fan hisoblanadi. Qisqa va aniq qilib aytganda, tarixiy geografiya – ma’lum bir tarixiy davrning geografiyasidir. Geografiya tarixi esa geografiya fanining o‘tmishdagi shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini, qo‘llagan tadqiqot metodlarini, ilmiy izlanishlar yo‘nalishlarini, ilmiy g`oyalarni o‘rganadi, tahlil qiladi va ilmiy xulosalar chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2017 yil 14 yanvarida mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
4 ustuvor yo‘nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan yig`ilishida “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” nomli ma’ruzalarida “... umumta’lim maktablari, listey kasb-hunar kollejlari, shuningdek, oliy o‘quv yurtlaridagi o‘qitish sifati bilan bog`liq. Zamonaviy o‘quv reja va usullarini joriy etish talab darajasida emas ” - deb ta’kidlab, mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasini yanada isloh etish va takomillashtirish dolzarb masala ekanligini qayd etib o‘tdilar. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash, taraqqiyot darajalarini o‘rganishdan iborat. Ushbu maqsad yo‘lida quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutilgan:  Birinchi bobda Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixini o‘rganish;  Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rnini tavsiflash;  Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmetini tahlil etish.  Ikkinchi bobda XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini bayon etish;  Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rnini o‘rganish;  XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy (Qiyosiy-tasviriy, tabiiy- tarixiy, ekologik-geografik va regional-landshaftshunoslik) yo‘nalishlarini tahlil etish. Mazkur mavzu yuzasidan ma’lumotlar to‘plash va ularni mazmunan tahlil qilishda yaqindan yordam bergan ilmiy rahbarim X.R.Toshovga, kafedraning dostenti A.Mavlonovga, katta o‘qituvchilar A.Qodirov, A.Ne’matov va I.Mirzaeva, M.Ergasheva, o‘qituvchilar Z.Anvarova, G.Halimova va D.Qalandarovalarga o‘z minnatdorchiligimni bildiraman. 4 ustuvor yo‘nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan yig`ilishida “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” nomli ma’ruzalarida “... umumta’lim maktablari, listey kasb-hunar kollejlari, shuningdek, oliy o‘quv yurtlaridagi o‘qitish sifati bilan bog`liq. Zamonaviy o‘quv reja va usullarini joriy etish talab darajasida emas ” - deb ta’kidlab, mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasini yanada isloh etish va takomillashtirish dolzarb masala ekanligini qayd etib o‘tdilar. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy maqsadi XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash, taraqqiyot darajalarini o‘rganishdan iborat. Ushbu maqsad yo‘lida quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutilgan:  Birinchi bobda Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixini o‘rganish;  Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rnini tavsiflash;  Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmetini tahlil etish.  Ikkinchi bobda XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini bayon etish;  Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rnini o‘rganish;  XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy (Qiyosiy-tasviriy, tabiiy- tarixiy, ekologik-geografik va regional-landshaftshunoslik) yo‘nalishlarini tahlil etish. Mazkur mavzu yuzasidan ma’lumotlar to‘plash va ularni mazmunan tahlil qilishda yaqindan yordam bergan ilmiy rahbarim X.R.Toshovga, kafedraning dostenti A.Mavlonovga, katta o‘qituvchilar A.Qodirov, A.Ne’matov va I.Mirzaeva, M.Ergasheva, o‘qituvchilar Z.Anvarova, G.Halimova va D.Qalandarovalarga o‘z minnatdorchiligimni bildiraman.
5 I. Bob. Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi 1.1. Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rni Geografiya fani o‘z rivojlanish tarixida murakkab bosqichlardan o‘tdi. Shu yillar davomida geografiya fani ham tabiatdan samarali foydalanish, tabiiy resurslarni tejash va muhofaza qilish bo‘yicha jamiyat qo‘ygan vazifalarni hal qilmoqda. Biroq fanning barcha imkoniyatlaridan foydalanilmayapti. Buning sabablaridan biri uning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaga bo‘linishi bo‘lsa, ikkinchisi bu ikki tarmoq fanlari orasidagi aloqalarning nisbatan zaifligidir. Uchinchidan, bugungi kunda oliy ta’lim tizimida o‘qitilayotgan ba’zi mutaxassislik fanlarini rejalashtirishda turdosh fanlar aloqalarining etarli darajada emasligi deb hisoblaymiz. Akademik V.P.Maksakovskiy o‘zining mumtoz “Geografik madaniyat (Geograficheskaya kultura)” asarining uchinchi bobini “Geografiya fanlar tizimi” deb nomlab, uning 7 bo‘limida mazkur fan tizimiga oid o‘z fikr mulohazalarini bildirgan. Jumladan,  Fanning umumiy tarkibi muammolari;  Tabiiy geografiya;  Sostial-iqtisodiy (ijtimoiy) geografiya;  Kartografiya;  Mamlakatshunoslik;  Oraliq fanlar;  Geografiyada ilmiy maktablar. Geografiya fanlarining tuzilishi to‘g`risidagi munozaralar 20-asrning qator o‘n yilliklarida avj olganligini akademik V.P.Maksakovskiy ta’kidlaydi. Hozirgi davrda geografiya o‘rniga geografiya fanlari sistemasi iborasini qo‘llash ilmiy jihatdan to‘g`riroqdir. Rus olimi Ya. G. Mashbist geografiya fanlari tizimiga 88 ta ilmiy yo‘nalish kirishini hisoblab chiqqan. 5 I. Bob. Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi 1.1. Tabiiy geografiyani geografiya fanlari tizimida tutgan o‘rni Geografiya fani o‘z rivojlanish tarixida murakkab bosqichlardan o‘tdi. Shu yillar davomida geografiya fani ham tabiatdan samarali foydalanish, tabiiy resurslarni tejash va muhofaza qilish bo‘yicha jamiyat qo‘ygan vazifalarni hal qilmoqda. Biroq fanning barcha imkoniyatlaridan foydalanilmayapti. Buning sabablaridan biri uning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaga bo‘linishi bo‘lsa, ikkinchisi bu ikki tarmoq fanlari orasidagi aloqalarning nisbatan zaifligidir. Uchinchidan, bugungi kunda oliy ta’lim tizimida o‘qitilayotgan ba’zi mutaxassislik fanlarini rejalashtirishda turdosh fanlar aloqalarining etarli darajada emasligi deb hisoblaymiz. Akademik V.P.Maksakovskiy o‘zining mumtoz “Geografik madaniyat (Geograficheskaya kultura)” asarining uchinchi bobini “Geografiya fanlar tizimi” deb nomlab, uning 7 bo‘limida mazkur fan tizimiga oid o‘z fikr mulohazalarini bildirgan. Jumladan,  Fanning umumiy tarkibi muammolari;  Tabiiy geografiya;  Sostial-iqtisodiy (ijtimoiy) geografiya;  Kartografiya;  Mamlakatshunoslik;  Oraliq fanlar;  Geografiyada ilmiy maktablar. Geografiya fanlarining tuzilishi to‘g`risidagi munozaralar 20-asrning qator o‘n yilliklarida avj olganligini akademik V.P.Maksakovskiy ta’kidlaydi. Hozirgi davrda geografiya o‘rniga geografiya fanlari sistemasi iborasini qo‘llash ilmiy jihatdan to‘g`riroqdir. Rus olimi Ya. G. Mashbist geografiya fanlari tizimiga 88 ta ilmiy yo‘nalish kirishini hisoblab chiqqan.
6 1 - rasm. Geografiya fanlari tizimi (akademik V.P.Maksakovskiy bo‘yicha) Geografiya fanlari tizimi - sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo‘linadi: a) tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy er bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o‘z ichiga oladi), geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyastiologiya, geokriologiya, tuproklar geografiyasi va biogeografiya kiradi; b) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy geografiya, xo‘jalik tarmoqlari geografiyasi (sanoat geografiyasi, q. x. geografiyasi, transport geografiyasi va b.), aholi geografiyasi, siyosiy geografiya; v) xaritagrafiya. Undan tashqari geografiyaga mamlakatshunoslik, tibbiy geografiya, rekreastiya va harbiy Fanning umumiy tarkibi muammolari Geografiya da ilmiy maktablar Oraliq fanlar Mamlakat shunoslik Kartografi ya Satsial iqtisodiy (ijtimoiy geografiya Tabiiy geografiya GEOGRAFI YA FANLAR TIZIMI 6 1 - rasm. Geografiya fanlari tizimi (akademik V.P.Maksakovskiy bo‘yicha) Geografiya fanlari tizimi - sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo‘linadi: a) tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy er bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o‘z ichiga oladi), geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyastiologiya, geokriologiya, tuproklar geografiyasi va biogeografiya kiradi; b) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy geografiya, xo‘jalik tarmoqlari geografiyasi (sanoat geografiyasi, q. x. geografiyasi, transport geografiyasi va b.), aholi geografiyasi, siyosiy geografiya; v) xaritagrafiya. Undan tashqari geografiyaga mamlakatshunoslik, tibbiy geografiya, rekreastiya va harbiy Fanning umumiy tarkibi muammolari Geografiya da ilmiy maktablar Oraliq fanlar Mamlakat shunoslik Kartografi ya Satsial iqtisodiy (ijtimoiy geografiya Tabiiy geografiya GEOGRAFI YA FANLAR TIZIMI
7 geografiya ham kiradi. Keyingi yillarda, koinotni o‘rganish rivojlanishi bilan selenografiya (Oy geografiyasi) kosmos ershunosligi kabi sohalar ham vujudga keldi. Er sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik kemadan turib Er yuzasining suratini olish va xaritasini tuzish usullari ham yaratildi. Quyida geografiya fanlar tizimi (sistemasi) rus olimi B. N. Semevskiy tomonidan taklif etilgan (1-chizma). 1-rasm. Geografiya fanlar tizimi (B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan sxema). B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan mazkur sxema ham ko‘pgina olimlar tomonidan munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, V.P.Semenov-Tyanshanskiy (1913) va N.N.Baranskiy tomondan bildirilgan fikrlar olimlar o‘rtasida ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘ldi. Ammo FAN TABIIY FANLAR DUNYONI BILISH HAQIDAGI FANLAR IJTIMOIY FANLAR TABIIY GEOGRAFIYA GEOGRAFIK SINTEZ KARTOGRAFIYA IQTISODIY GEOGRAFIYA GEOGRAFIYA 7 geografiya ham kiradi. Keyingi yillarda, koinotni o‘rganish rivojlanishi bilan selenografiya (Oy geografiyasi) kosmos ershunosligi kabi sohalar ham vujudga keldi. Er sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik kemadan turib Er yuzasining suratini olish va xaritasini tuzish usullari ham yaratildi. Quyida geografiya fanlar tizimi (sistemasi) rus olimi B. N. Semevskiy tomonidan taklif etilgan (1-chizma). 1-rasm. Geografiya fanlar tizimi (B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan sxema). B. N. Semevskiy tomonidan taklif etgan mazkur sxema ham ko‘pgina olimlar tomonidan munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, V.P.Semenov-Tyanshanskiy (1913) va N.N.Baranskiy tomondan bildirilgan fikrlar olimlar o‘rtasida ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘ldi. Ammo FAN TABIIY FANLAR DUNYONI BILISH HAQIDAGI FANLAR IJTIMOIY FANLAR TABIIY GEOGRAFIYA GEOGRAFIK SINTEZ KARTOGRAFIYA IQTISODIY GEOGRAFIYA GEOGRAFIYA
8 “Yagona geografiya” g`oyasi tarafdorlari bo‘lgan qator tabiiy geograf va ijtimoiy- geograf olimlar geografiyani nufuzini ko‘tarish, geografiyani bir butun fan sifatida saqlab qolish to‘g`risida qator maqolalar yozishdi, o‘z munosabatlarini bildirishdi. Geografiyaning nufuzi to‘g`risida geograf olim I.Q.Nazarov quyidagi fikrlarni bildirganlar (2010): “Geografiya fanida esa qator nodir imkoniyatlar mavjud. Ulardan biri, uning majmuali – kompleks mazmundagi fan ekanligi, ya’ni tabiiy va ijtimoiy fanlar qirrasida joylashganligidir. Ikkinchi imkoniyati esa uning insonlarga rizq – ro‘z beruvchi makon – hududlarga bag`ishlanganligidir. Uchinchidan, mazkur fanni hududiy ekologik muammolarni echish yo‘lidagi imkoniyatlaridir. Shu bois geografik tadqiqotlarning mag`zida falsafiy – dialektik ya’ni tizimli yondoshuv yotishi zarur. Tizimli yondoshuvsiz – geografiya yo‘q. Geografiya fanining “noni” hududiy va tizimli yondoshuvda (I.Q.Nazarov, 2010). Aks holda geografik tadqiqotlar biryoqlama bo‘ladi va uning kundalik amaliyot bilan bog`langanlik darajasi ko‘ngildagidek samara bermaydi. Buning uchun geograf falsafiy dunyoqarashga, yuqori saviyadagi sintez qudratiga ega bo‘lmog`i zarur. “Geografiya hududlar falsafasi” (Nazarov, 2006) degan hikmatomuz xulosaga kelishimizning mohiyati ham shundadir. Ushbu muammolarni hal qilish uchun birinchi navbatda geograflarning savodxonlik darajasini yuksaltirish zarur. Buning uchun dastavval geograf kadrlar tayyorlab beradigan oliy geografik ta’limga tegishli o‘quv rejalarini takomillashtirish lozim. Geograf dialektik, tabiiy, iqtisodiy – ijtimoiy qonuniyatlarni yaxshi bilmog`i shart. Harakatdagi namunaviy o‘quv rejalariga tuproqshunoslik, biogeografiya, geografik axborot tizimlari kabi fanlar kiritilishi zarur. Shular qatorida bo‘lg`usi geograflarga tizimli yondoshuvlarga metodologik asos bo‘ladigan “Geografiya fanining falsafiy asoslari” kabi fanlar mukammal o‘qitilmog`i lozim.” O‘tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab mazkur masalalarga bag`ishlangan ilmiy maqolalar ko‘plab chop etilgan, ilmiy anjumanlar o‘tkazilgan. Ammo bu sohalarga tegishli muammolar hali o‘z echimini to‘liq topgan emas. 8 “Yagona geografiya” g`oyasi tarafdorlari bo‘lgan qator tabiiy geograf va ijtimoiy- geograf olimlar geografiyani nufuzini ko‘tarish, geografiyani bir butun fan sifatida saqlab qolish to‘g`risida qator maqolalar yozishdi, o‘z munosabatlarini bildirishdi. Geografiyaning nufuzi to‘g`risida geograf olim I.Q.Nazarov quyidagi fikrlarni bildirganlar (2010): “Geografiya fanida esa qator nodir imkoniyatlar mavjud. Ulardan biri, uning majmuali – kompleks mazmundagi fan ekanligi, ya’ni tabiiy va ijtimoiy fanlar qirrasida joylashganligidir. Ikkinchi imkoniyati esa uning insonlarga rizq – ro‘z beruvchi makon – hududlarga bag`ishlanganligidir. Uchinchidan, mazkur fanni hududiy ekologik muammolarni echish yo‘lidagi imkoniyatlaridir. Shu bois geografik tadqiqotlarning mag`zida falsafiy – dialektik ya’ni tizimli yondoshuv yotishi zarur. Tizimli yondoshuvsiz – geografiya yo‘q. Geografiya fanining “noni” hududiy va tizimli yondoshuvda (I.Q.Nazarov, 2010). Aks holda geografik tadqiqotlar biryoqlama bo‘ladi va uning kundalik amaliyot bilan bog`langanlik darajasi ko‘ngildagidek samara bermaydi. Buning uchun geograf falsafiy dunyoqarashga, yuqori saviyadagi sintez qudratiga ega bo‘lmog`i zarur. “Geografiya hududlar falsafasi” (Nazarov, 2006) degan hikmatomuz xulosaga kelishimizning mohiyati ham shundadir. Ushbu muammolarni hal qilish uchun birinchi navbatda geograflarning savodxonlik darajasini yuksaltirish zarur. Buning uchun dastavval geograf kadrlar tayyorlab beradigan oliy geografik ta’limga tegishli o‘quv rejalarini takomillashtirish lozim. Geograf dialektik, tabiiy, iqtisodiy – ijtimoiy qonuniyatlarni yaxshi bilmog`i shart. Harakatdagi namunaviy o‘quv rejalariga tuproqshunoslik, biogeografiya, geografik axborot tizimlari kabi fanlar kiritilishi zarur. Shular qatorida bo‘lg`usi geograflarga tizimli yondoshuvlarga metodologik asos bo‘ladigan “Geografiya fanining falsafiy asoslari” kabi fanlar mukammal o‘qitilmog`i lozim.” O‘tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab mazkur masalalarga bag`ishlangan ilmiy maqolalar ko‘plab chop etilgan, ilmiy anjumanlar o‘tkazilgan. Ammo bu sohalarga tegishli muammolar hali o‘z echimini to‘liq topgan emas.
9 Tabiiy geografiya fani mustaqil rivojlanishining to‘rt sharti bor bo‘lib, 1) predmeti; 2) tadqiqot uslublari; 3) nazariy asoslari; 4) vazifalarining o‘ziga xosligi hisoblanadi. Tabiiy geografiyaning etakchi tamoyillari: komplekslilik (majmuali, tizimlilik), hududiylik, sababiylik (determinizm), tarixiylik, ekologizm, ko‘p funkstiyalilik, xaritashunoslik va boshqalar. Har qanday mustaqil fan o‘z tadqiqot obyektiga ega bo‘lgani kabi tabiiy geografiya ham o‘z tadqiqot obyektiga egadir. Uning obyekti juda murakkab tuzilgan ko‘p tavsifli tabiat hosilasidir. Har bir fanning nazariyasi, metodologiyasi rivojlanib, izlanish metodlari takomillashib borgani sari uning tadqiqot obyekti, predmeti va vazifalari haqidagi tushunchalar ham aniqlashib, muayyanlashib borishi tabiiydir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, tabiiy geografiya fanining hozirgi rivojlanish Tabiiy geografiya fani mustaqil rivojlanishining to’rt sharti Tadqiqot obyekti va predmeti Tadqiqot uslublari Nazariy asoslari Vazifalari 9 Tabiiy geografiya fani mustaqil rivojlanishining to‘rt sharti bor bo‘lib, 1) predmeti; 2) tadqiqot uslublari; 3) nazariy asoslari; 4) vazifalarining o‘ziga xosligi hisoblanadi. Tabiiy geografiyaning etakchi tamoyillari: komplekslilik (majmuali, tizimlilik), hududiylik, sababiylik (determinizm), tarixiylik, ekologizm, ko‘p funkstiyalilik, xaritashunoslik va boshqalar. Har qanday mustaqil fan o‘z tadqiqot obyektiga ega bo‘lgani kabi tabiiy geografiya ham o‘z tadqiqot obyektiga egadir. Uning obyekti juda murakkab tuzilgan ko‘p tavsifli tabiat hosilasidir. Har bir fanning nazariyasi, metodologiyasi rivojlanib, izlanish metodlari takomillashib borgani sari uning tadqiqot obyekti, predmeti va vazifalari haqidagi tushunchalar ham aniqlashib, muayyanlashib borishi tabiiydir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, tabiiy geografiya fanining hozirgi rivojlanish Tabiiy geografiya fani mustaqil rivojlanishining to’rt sharti Tadqiqot obyekti va predmeti Tadqiqot uslublari Nazariy asoslari Vazifalari
10 bosqichida uning tadqiqot obyekti haqida to‘rtta tushuncha hosil bo‘lganligini e'tirof etish mumkin. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi birinchi va eng keng tarqalgan tushuncha geografik qobiq haqidagi tushunchadir. Bu tushunchaga asos bo‘lgan dastlabki fikr P. I. Brounov (1910) tomonidan, uning tabiiy geografiyadan tuzgan o‘quv qo‘llanmasida bildirilgan edi. Unda yozilishicha, tabiiy geografiya Yerning qiyofasini, ya'ni Yerning turli hodisalar va organik hayotga makon bo‘lgan tashqi qobig‘ini o‘rganadi. Bu qobiq bir-biriga tutash bo‘lgan, o‘zaro ta'sir va aloqadorlikda bo‘lgan sferalar, ya'ni litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadan tashkil topgandir. P. I. Brounov bu sferalarning barchasi bir-biriga kirishib, o‘zaro ta'sirlari bilan ham Yerning tashqi qobig‘ini, ham Yerdagi barcha hodisalarni keltirib chiqaradi. Shu o‘zaro ta'sirlarni o‘rganish tabiiy geografiyaning eng asosiy vazifalaridan birini tashkil qiladi, deb yozgan edi. Ushbu muallif fanda birinchi bo‘lib, tabiiy geografiyaning obyektini o‘z mazmuniga mos nom bilan, ya'ni Yerning tashqi qobig‘i deb, atagan edi. Uning fikrlari keyinchalik A. A. Grigoryev tomonidan rivojlantirildi va natijada geografik qobiq haqidagi ta'limot yuzaga keldi. Bu ta'limotning asosiy mazmuni Yerning ustki qismi sifat jihatidan boshqa sferalardan farq qiladigan, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan qobiqdan tuzilganligi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, bir-biriga faol ta'sir etib turadigan turli geosferalardan tashkil topganligi hamda o‘zida organik hayot va murakkab tabiiy geografik jarayonning mavjudligi bilan ifodalanadi. Geosferalarning har biri moddaning u yoki bu agregat holatini aks ettirib, geografik qobiqning u yoki bu komponentini tashkil qiladi. Masalan, atmosfera moddaning gaz holatidagi ko‘rinishi bo‘lib, geografik qobiqning havo komponentini, gidrosfera esa moddaning suyuq holatidagi suv komponentini tashkil qiladi va h.k. Geografik qobiqni tashkil qiluvchi va uni rivojlantiruvchi komponentlarning o‘zaro ta'sir va aloqadorliklari ular orasida muttasil ro‘y berib turadigan modda va energiya almashinishining natijasi bo‘lib, bu almashinish moddaning aylanishi va energiya oqimi shaklida bo‘ladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning harakati uning tarkibiy qismlarini bog‘lab turadi va bir butunligini ta'minlaydi. 10 bosqichida uning tadqiqot obyekti haqida to‘rtta tushuncha hosil bo‘lganligini e'tirof etish mumkin. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi birinchi va eng keng tarqalgan tushuncha geografik qobiq haqidagi tushunchadir. Bu tushunchaga asos bo‘lgan dastlabki fikr P. I. Brounov (1910) tomonidan, uning tabiiy geografiyadan tuzgan o‘quv qo‘llanmasida bildirilgan edi. Unda yozilishicha, tabiiy geografiya Yerning qiyofasini, ya'ni Yerning turli hodisalar va organik hayotga makon bo‘lgan tashqi qobig‘ini o‘rganadi. Bu qobiq bir-biriga tutash bo‘lgan, o‘zaro ta'sir va aloqadorlikda bo‘lgan sferalar, ya'ni litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadan tashkil topgandir. P. I. Brounov bu sferalarning barchasi bir-biriga kirishib, o‘zaro ta'sirlari bilan ham Yerning tashqi qobig‘ini, ham Yerdagi barcha hodisalarni keltirib chiqaradi. Shu o‘zaro ta'sirlarni o‘rganish tabiiy geografiyaning eng asosiy vazifalaridan birini tashkil qiladi, deb yozgan edi. Ushbu muallif fanda birinchi bo‘lib, tabiiy geografiyaning obyektini o‘z mazmuniga mos nom bilan, ya'ni Yerning tashqi qobig‘i deb, atagan edi. Uning fikrlari keyinchalik A. A. Grigoryev tomonidan rivojlantirildi va natijada geografik qobiq haqidagi ta'limot yuzaga keldi. Bu ta'limotning asosiy mazmuni Yerning ustki qismi sifat jihatidan boshqa sferalardan farq qiladigan, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan qobiqdan tuzilganligi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, bir-biriga faol ta'sir etib turadigan turli geosferalardan tashkil topganligi hamda o‘zida organik hayot va murakkab tabiiy geografik jarayonning mavjudligi bilan ifodalanadi. Geosferalarning har biri moddaning u yoki bu agregat holatini aks ettirib, geografik qobiqning u yoki bu komponentini tashkil qiladi. Masalan, atmosfera moddaning gaz holatidagi ko‘rinishi bo‘lib, geografik qobiqning havo komponentini, gidrosfera esa moddaning suyuq holatidagi suv komponentini tashkil qiladi va h.k. Geografik qobiqni tashkil qiluvchi va uni rivojlantiruvchi komponentlarning o‘zaro ta'sir va aloqadorliklari ular orasida muttasil ro‘y berib turadigan modda va energiya almashinishining natijasi bo‘lib, bu almashinish moddaning aylanishi va energiya oqimi shaklida bo‘ladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning harakati uning tarkibiy qismlarini bog‘lab turadi va bir butunligini ta'minlaydi.
11 Geografik qobiqning mavjudligi va u o‘ziga xos xususiyatlari bilan tabiiy geografiyaning obyekti ekanligi ko‘pchilik geograflar tomonidan tan olingan. Ammo uning nomlanishi, uning yuqori va quyi chegaralari hamda ularga bog‘liq holda, qalinligi haqida turlicha fikrlar yuzaga kelgan. Geografik qobiq haqidagi ta'limotning asoschisi hisoblangan A. A. Grigoryevning o‘zi ham uni turlicha nom bilan atagan. Masalan, 1930-yilda "geografik muhit", 1937-yilda "tabiiy geografik qobiq" va 1964- yilda esa "geografik qobiq", - deb atagan. Geografik qobiq haqidagi ta'limotning ommalashtirilishida, oliy geografik ta'limga joriy qilinishida, o‘rta maktab dasturlariga kiritilishida xizmatlari beqiyos bo‘lgan S. V. Kalesnik 1940-yilda birinchi bo‘lib "geografik qobiq" atamasini ishlatgan bo‘lsa ham, keyinchalik 1955, 1970-yillarda u sinonim sifatida "landshaft qobig‘i" atamasidan foydalana boshladi. Yerning tashqi qobig‘ini geografik adabiyotda "landshaft qobig‘i" (Y. K. Yefremov, 1950; V. B. Sochava, 1956), "landshaft sferasi" (Y. K. Yefremov, 1959; D. L. Armand, 1975), "biogenosfera" (I.M.Zabelin, 1959, 1978), "epigeosfera" (A. G. Isachenko, 1965, 1991) yoki "geosfera" (A. M. Ryabchikov, 1978) deb nomlash hollari uchraydi. Bir vaqtlar V. I. Vernadskiy (1926) aytgan "biosfera" ham o‘z chegaralari bilan geografik qobiqqa mos keladi. Bu haqda, A. E. Krivolutskiy (1985) tomonidan tuzilgan va tabiiy geografiyaning obyektiga nisbatan bildirilgan turli qarashlarni aks ettiruvchi ko‘rgazmali jadval yaxshi tasavvur hosil qilishi mumkin. N. A. Gvozdetskiy (1979) tabiiy geografiyaning predmeti haqida so‘z yuritar ekan, Y. K. Yefremov (1959) va S. V. Kalesnik (1970) kabi geografik qobiq atamasining o‘rniga F. N. Milkov (1970) tavsiya etganidek, alohida qobiqni landshaft sferasini ajratish to‘g‘riroq bo‘lar edi, deb hisoblaydi. Yerning landshaft sferasi deganda F. N. Milkov, ayrim tabiiy geograflar kabi geografik qobiqning aynan o‘zini emas, balki uning ichida mavjud bo‘lgan, nisbatan yupqa, o‘ziga xos o‘rtaliq qobiqni tushunadi. U geografik qobiqda: 1) yuqorigi havo qatlami; 2) o‘rta landshaft qatlami; 3) landshaftlararo suv qatlami; 4) quyi (litosfera) tog‘ jinslari qatlami kabi to‘rtta qatlamni farqlash mumkinligini hamda ulardan 11 Geografik qobiqning mavjudligi va u o‘ziga xos xususiyatlari bilan tabiiy geografiyaning obyekti ekanligi ko‘pchilik geograflar tomonidan tan olingan. Ammo uning nomlanishi, uning yuqori va quyi chegaralari hamda ularga bog‘liq holda, qalinligi haqida turlicha fikrlar yuzaga kelgan. Geografik qobiq haqidagi ta'limotning asoschisi hisoblangan A. A. Grigoryevning o‘zi ham uni turlicha nom bilan atagan. Masalan, 1930-yilda "geografik muhit", 1937-yilda "tabiiy geografik qobiq" va 1964- yilda esa "geografik qobiq", - deb atagan. Geografik qobiq haqidagi ta'limotning ommalashtirilishida, oliy geografik ta'limga joriy qilinishida, o‘rta maktab dasturlariga kiritilishida xizmatlari beqiyos bo‘lgan S. V. Kalesnik 1940-yilda birinchi bo‘lib "geografik qobiq" atamasini ishlatgan bo‘lsa ham, keyinchalik 1955, 1970-yillarda u sinonim sifatida "landshaft qobig‘i" atamasidan foydalana boshladi. Yerning tashqi qobig‘ini geografik adabiyotda "landshaft qobig‘i" (Y. K. Yefremov, 1950; V. B. Sochava, 1956), "landshaft sferasi" (Y. K. Yefremov, 1959; D. L. Armand, 1975), "biogenosfera" (I.M.Zabelin, 1959, 1978), "epigeosfera" (A. G. Isachenko, 1965, 1991) yoki "geosfera" (A. M. Ryabchikov, 1978) deb nomlash hollari uchraydi. Bir vaqtlar V. I. Vernadskiy (1926) aytgan "biosfera" ham o‘z chegaralari bilan geografik qobiqqa mos keladi. Bu haqda, A. E. Krivolutskiy (1985) tomonidan tuzilgan va tabiiy geografiyaning obyektiga nisbatan bildirilgan turli qarashlarni aks ettiruvchi ko‘rgazmali jadval yaxshi tasavvur hosil qilishi mumkin. N. A. Gvozdetskiy (1979) tabiiy geografiyaning predmeti haqida so‘z yuritar ekan, Y. K. Yefremov (1959) va S. V. Kalesnik (1970) kabi geografik qobiq atamasining o‘rniga F. N. Milkov (1970) tavsiya etganidek, alohida qobiqni landshaft sferasini ajratish to‘g‘riroq bo‘lar edi, deb hisoblaydi. Yerning landshaft sferasi deganda F. N. Milkov, ayrim tabiiy geograflar kabi geografik qobiqning aynan o‘zini emas, balki uning ichida mavjud bo‘lgan, nisbatan yupqa, o‘ziga xos o‘rtaliq qobiqni tushunadi. U geografik qobiqda: 1) yuqorigi havo qatlami; 2) o‘rta landshaft qatlami; 3) landshaftlararo suv qatlami; 4) quyi (litosfera) tog‘ jinslari qatlami kabi to‘rtta qatlamni farqlash mumkinligini hamda ulardan
12 uchtasining qalinligi kilometrlab o‘lchansa, o‘rta landshaft qatlamining qalinligi esa bir necha o‘nlab metrdan bir necha yuz metrgacha borishini yozadi. Yerning landshaft sferasi atmosfera, litosfera va gidrosferalarning tutashgan, bir- biriga faol ta'sir etib turadigan modda va energiya almashinishi nihoyatda jadal ro‘y beradigan hamda organik hayot "qaynagan" qismida hosil bo‘ladi (2 rasm). F. N. Milkov ta'biri bilan aytganda, Yerning landshaft sferasi geografik qobiqning "biologik fokusi" hisoblanadi va mazmun jihatidan R. I. Abolin (1914) aytgan "epegenema" ga, V. I. Vernadskiy (1926) ajratgan biosferaning "hayot quyuqlashgan" qatlamiga yoki Y. M. Lavrenko (1949) "fitogeosfera" deb nomlagan qatlamga mos keladi. Geografik qobiqning aynan ana shu bir necha o‘n metrlik "o‘rtaliq" yoki "markaziy" qatlami alohida e'tiborga loyiq ekanligini A. A. Krauklis (1979) ham ta'kidlaydi. U moddaning asosiy qismi to‘plangan, jonli va jonsiz modda o‘rtasidagi eng muhim o‘zaro ta'sirlar bo‘lib turadigan bu qatlamni fatsiyalar yoki toplarning chegaralari yaxshi namoyon bo‘lishini e'tiborga olib "toplar sferasi" deb ataydi. Eng kichik hududiy birlikni nomlashda nemis geograflari (Neef, Xaaze va b.) "top" atamasidan ko‘proq foydalanganlar. Top – grekcha "topos" – joy, o‘rin ma'nosini anglatadi. O‘z vaqtida bu atamadan L. G. Ramenskiy (1938), M. A. Pervuxin (1938) lar keng foydalanishgan. A. A. Krauklisning fikricha, A. A. Grigoryev aytgan tabiiy geografik jarayonlarning manbalari ana shu toplar sferasida joylashgandir. Geografik qobiqni inkor etmagan holda, uning o‘rtaliq qismida landshaft sferasi mavjudligini ta'kidlar ekan, F.N.Milkov tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti geografik qobiq bo‘lsa, landshaftshunoslikning predmeti ana shu landshaft sferasidir, degan xulosaga keladi. Yerning landshaft sferasi haqidagi tushunchani hozirgi vaqtda keng tan olinayotganligi va landshaftshunoslikning nazariyasi va metodologiyasida asosiy tushunchalardan ekanligini e'tirof etgan V. A. Nikolayev (2006), Yerning landshaft qobig‘i (sferasi) geografik qobiqning yer yuzasiga yaqin, yupqa qatlami ekanligi va litosfera, atmosfera, gidrosfera hamda biosferalarning faol modda va energiya almashinib turadigan, bir-biriga bevosita tegib turadigan markaziy qismi ekanligi 12 uchtasining qalinligi kilometrlab o‘lchansa, o‘rta landshaft qatlamining qalinligi esa bir necha o‘nlab metrdan bir necha yuz metrgacha borishini yozadi. Yerning landshaft sferasi atmosfera, litosfera va gidrosferalarning tutashgan, bir- biriga faol ta'sir etib turadigan modda va energiya almashinishi nihoyatda jadal ro‘y beradigan hamda organik hayot "qaynagan" qismida hosil bo‘ladi (2 rasm). F. N. Milkov ta'biri bilan aytganda, Yerning landshaft sferasi geografik qobiqning "biologik fokusi" hisoblanadi va mazmun jihatidan R. I. Abolin (1914) aytgan "epegenema" ga, V. I. Vernadskiy (1926) ajratgan biosferaning "hayot quyuqlashgan" qatlamiga yoki Y. M. Lavrenko (1949) "fitogeosfera" deb nomlagan qatlamga mos keladi. Geografik qobiqning aynan ana shu bir necha o‘n metrlik "o‘rtaliq" yoki "markaziy" qatlami alohida e'tiborga loyiq ekanligini A. A. Krauklis (1979) ham ta'kidlaydi. U moddaning asosiy qismi to‘plangan, jonli va jonsiz modda o‘rtasidagi eng muhim o‘zaro ta'sirlar bo‘lib turadigan bu qatlamni fatsiyalar yoki toplarning chegaralari yaxshi namoyon bo‘lishini e'tiborga olib "toplar sferasi" deb ataydi. Eng kichik hududiy birlikni nomlashda nemis geograflari (Neef, Xaaze va b.) "top" atamasidan ko‘proq foydalanganlar. Top – grekcha "topos" – joy, o‘rin ma'nosini anglatadi. O‘z vaqtida bu atamadan L. G. Ramenskiy (1938), M. A. Pervuxin (1938) lar keng foydalanishgan. A. A. Krauklisning fikricha, A. A. Grigoryev aytgan tabiiy geografik jarayonlarning manbalari ana shu toplar sferasida joylashgandir. Geografik qobiqni inkor etmagan holda, uning o‘rtaliq qismida landshaft sferasi mavjudligini ta'kidlar ekan, F.N.Milkov tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti geografik qobiq bo‘lsa, landshaftshunoslikning predmeti ana shu landshaft sferasidir, degan xulosaga keladi. Yerning landshaft sferasi haqidagi tushunchani hozirgi vaqtda keng tan olinayotganligi va landshaftshunoslikning nazariyasi va metodologiyasida asosiy tushunchalardan ekanligini e'tirof etgan V. A. Nikolayev (2006), Yerning landshaft qobig‘i (sferasi) geografik qobiqning yer yuzasiga yaqin, yupqa qatlami ekanligi va litosfera, atmosfera, gidrosfera hamda biosferalarning faol modda va energiya almashinib turadigan, bir-biriga bevosita tegib turadigan markaziy qismi ekanligi
13 haqida yana bir bor ta'kidlab o‘tadi. Shu bilan birga u Yerning landshaft qobig‘ini Yerning organik-mineral "terisi" ga, ya'ni "biogeoderma"ga o‘xshatadi. Demak, adabiyotda, shu jumladan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ham keng ishlatilib kelinayotgan "geografik qobiq" atamasini saqlash va tabiiy geografiyaning obyekti haqida so`z borganda, uni boshqa atamalar bilan chalkashtirmaslik lozim bo‘ladi. Geografik qobiqning eng muhim xususiyatlaridan yana biri shundaki, uning komponentlari o‘zining tuzilishi va rivojlanishi bilan o‘zaro yaqin bog‘liqlikda va chuqur aloqadorlikdaki, alohida tabiat hodisasi hisoblanmish bir butunlikni, yaxlitlikni hosil qilgan. Shu bilan birga u murakkab hududiy tabaqalangandir, ya'ni turli katta-kichiklikdagi tabiiy geografik komplekslardan tashkil topgandir. Bu, o‘z navbatida, tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti haqidagi ikkinchi tushunchaning shakllanishiga olib keladi. 1.2. Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmeti Tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti aynan ana shu tabiiy geografik komplekslar bo‘lishi kerakligini B. P. Orlov (1945), A. G. Isachenko (1953), N. A. Solnsev (1955), V. P. Lidov, L. Y. Setunskaya (1956), K. K. Markov (1970) va boshqalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'kidlab o‘tganlar. Ammo geografiya fani tarixida bunday fikrni birinchi bo‘lib A. N. Krasnov (1895) bildirgan edi. Uning fikricha, geografiyaning eng asosiy vazifasi geografik komplekslarni aniqlash, ularning xususiyatlari va tarqalish sabablarini o‘rganishdan iborat bo‘lishi kerak. 13 haqida yana bir bor ta'kidlab o‘tadi. Shu bilan birga u Yerning landshaft qobig‘ini Yerning organik-mineral "terisi" ga, ya'ni "biogeoderma"ga o‘xshatadi. Demak, adabiyotda, shu jumladan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ham keng ishlatilib kelinayotgan "geografik qobiq" atamasini saqlash va tabiiy geografiyaning obyekti haqida so`z borganda, uni boshqa atamalar bilan chalkashtirmaslik lozim bo‘ladi. Geografik qobiqning eng muhim xususiyatlaridan yana biri shundaki, uning komponentlari o‘zining tuzilishi va rivojlanishi bilan o‘zaro yaqin bog‘liqlikda va chuqur aloqadorlikdaki, alohida tabiat hodisasi hisoblanmish bir butunlikni, yaxlitlikni hosil qilgan. Shu bilan birga u murakkab hududiy tabaqalangandir, ya'ni turli katta-kichiklikdagi tabiiy geografik komplekslardan tashkil topgandir. Bu, o‘z navbatida, tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti haqidagi ikkinchi tushunchaning shakllanishiga olib keladi. 1.2. Tabiiy geografiyani o‘rganish ob’ekti va predmeti Tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti aynan ana shu tabiiy geografik komplekslar bo‘lishi kerakligini B. P. Orlov (1945), A. G. Isachenko (1953), N. A. Solnsev (1955), V. P. Lidov, L. Y. Setunskaya (1956), K. K. Markov (1970) va boshqalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'kidlab o‘tganlar. Ammo geografiya fani tarixida bunday fikrni birinchi bo‘lib A. N. Krasnov (1895) bildirgan edi. Uning fikricha, geografiyaning eng asosiy vazifasi geografik komplekslarni aniqlash, ularning xususiyatlari va tarqalish sabablarini o‘rganishdan iborat bo‘lishi kerak.
14 - rasm. Tabiiy geografiyaning tabaqalanishi Umumiy tabiiy geografiya – Yer geografik qobig’ining evolyustiyasi, taraqqiyoti, tarkibi, funkstiyasi qonuniyatlarini o’rganadi, shuningdek, geografik qobig’ining hududiy tabaqalanishi (zonallik, azonallik, tabiiy rayonlarining turli darajalari) muammolari bilan ham shug’ullanadi. Umumiy tabiiy geografiyaning vazifalariga yana quyidagilar kiradi:  hududiy tabiiy geografik birliklarning sistematikasi;  hududiy tabiiy geografik birliklarni tasniflash;  hududiy tabiiy geografik birliklarni tiplashtirish;  hududiy tabiiy geografik birliklarni taksonomik pog’onalash. Tabiiy geografiya Umumiy tabiiy geografiya Regional tabiiy geografiya Tabiiy geografiya fandagi tarmoq fanlar 14 - rasm. Tabiiy geografiyaning tabaqalanishi Umumiy tabiiy geografiya – Yer geografik qobig’ining evolyustiyasi, taraqqiyoti, tarkibi, funkstiyasi qonuniyatlarini o’rganadi, shuningdek, geografik qobig’ining hududiy tabaqalanishi (zonallik, azonallik, tabiiy rayonlarining turli darajalari) muammolari bilan ham shug’ullanadi. Umumiy tabiiy geografiyaning vazifalariga yana quyidagilar kiradi:  hududiy tabiiy geografik birliklarning sistematikasi;  hududiy tabiiy geografik birliklarni tasniflash;  hududiy tabiiy geografik birliklarni tiplashtirish;  hududiy tabiiy geografik birliklarni taksonomik pog’onalash. Tabiiy geografiya Umumiy tabiiy geografiya Regional tabiiy geografiya Tabiiy geografiya fandagi tarmoq fanlar
15 - chizma. Umumiy tabiiy geografiyaning vazifalari Umumiy tabiiy geografiyaga tabiiy geografik rayonlashtirish nazariyasi masalalari, landshaftshunoslikning umumiy nazariy masalalari va paleogeografiya ham kiritilgan. Regional tabiiy geografiya – aniq hudud tabiatining xususiyatlari, tabiiy resurslarining shakllanishi, rivojlanishi jarayonlarini o’rganadi. Bu erda hudud turli ko’lamdagi – materik, rayon, okrug, landshaft tipi hisoblanadi. N. A. Gvozdestkiy regional landshaftshunoslikni regional tabiiy geografiya va tabiiy geografik mamlakatshunoslikka kiritgan. A. G. Isachenkoning (1991) fikricha, hozirgi zamon tabiiy geografiyasidagi asosiy g‘oya planetamizning tashqi sferalarini hosil qiluvchi tabiiy komponentlarning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi g‘oyasidir. Bu g‘oyaning ildizlari A. Gumboldt va Hududiy tabiiy geografik birliklarni tasniflash Hududiy tabiiy geografik birliklarni taksonomik pog’onalash Hududiy tabiiy geografik birliklarning sistematikasi Hududiy tabiiy geografik birliklarni tiplashtirish 15 - chizma. Umumiy tabiiy geografiyaning vazifalari Umumiy tabiiy geografiyaga tabiiy geografik rayonlashtirish nazariyasi masalalari, landshaftshunoslikning umumiy nazariy masalalari va paleogeografiya ham kiritilgan. Regional tabiiy geografiya – aniq hudud tabiatining xususiyatlari, tabiiy resurslarining shakllanishi, rivojlanishi jarayonlarini o’rganadi. Bu erda hudud turli ko’lamdagi – materik, rayon, okrug, landshaft tipi hisoblanadi. N. A. Gvozdestkiy regional landshaftshunoslikni regional tabiiy geografiya va tabiiy geografik mamlakatshunoslikka kiritgan. A. G. Isachenkoning (1991) fikricha, hozirgi zamon tabiiy geografiyasidagi asosiy g‘oya planetamizning tashqi sferalarini hosil qiluvchi tabiiy komponentlarning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi g‘oyasidir. Bu g‘oyaning ildizlari A. Gumboldt va Hududiy tabiiy geografik birliklarni tasniflash Hududiy tabiiy geografik birliklarni taksonomik pog’onalash Hududiy tabiiy geografik birliklarning sistematikasi Hududiy tabiiy geografik birliklarni tiplashtirish
16 V. V. Dokuchayev asarlariga borib taqalsa ham, tarixan ikki yo‘nalishda aniqlashtirilib va rivojlantirilib borildi. Natijada bir tomondan geografik qobiq haqida, ikkinchi tomondan esa tabiiy geografik komplekslar haqidagi tushunchalar shakllandi. Bunda geografik qobiqning o‘zi ham eng yirik tabiiy geografik kompleksdir, deb e'tirof etildi. Bu haqda taniqli tabiiy geograf V. S. Preobrajenskiy (1972) "tabiiy geografik kompleks va geografik qobiq tushunchalari orasidagi mantiqiy aloqaga alohida e'tibor berish lozim. Bu tushunchalarning o‘zagi bir. Tabiiy geografiya ushbu tushunchalar aks ettirgan ikkala obyektni ham o‘z o‘rganish predmeti qilib oladi" - deb yozadi. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi uchinchi tushuncha, bu "tabiiy muhit" yoki "geografik muhit" tushunchasidir. Ushbu tushuncha ko‘proq ilmiy - ommabop adabiyotlarda, ba'zi tabiiy va ijtimoiy fanlarda, falsafada keng ishlatilib kelinmoqda. Masalan, falsafa lug‘atida bu tushuncha shunday izohlangan: "Geografik muhit - jonli va jonsiz tabiat predmetlari va hodisalarining majmui (yer po‘sti, atmosferaning quyi qismi, gidrosfera, ustki tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot olami)dir". Ko‘rinib turibdiki, geografik muhit atamasi bilan geografik qobiq atamasining izohlarida o‘xshashliklar bor. Shuning uchun ham K. K. Markov (1951), I. M. Zabelin (1952), I. P. Gerasimov (1956) va boshqalar "geografik muhit" atamalaridan foydalanganlarida albatta inson faoliyatini nazarda tutganlar va geografik qobiqning sinonimi sifatida foydalanganlar. N. A. Gvozdetskiy (1979) esa tabiiy geografiya geografik muhit haqidagi fandir deb hisoblaydi va "ijtimoiy ishlab chiqarish va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida geografik muhitning chegaralari geografik qobiqning chegaralariga mos kelib qoldi va shuning uchun tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti bittadir, u ham bo‘lsa geografik muhitdir" - deb yozadi. Geografik qobiq va geografik muhit tushunchalarini, hatto ularning chegaralari mos kelib qolgan taqdirda ham, o‘zaro chalkashtirmaslik kerak. Geografik muhitning chegaralari mavhumdir va har yerda muayyan sharoitdan kelib chiqqan holda turlicha bo‘lishi mumkin. Undan tashqari Yerning geografik qobig‘i odam paydo bo‘lmasdan 16 V. V. Dokuchayev asarlariga borib taqalsa ham, tarixan ikki yo‘nalishda aniqlashtirilib va rivojlantirilib borildi. Natijada bir tomondan geografik qobiq haqida, ikkinchi tomondan esa tabiiy geografik komplekslar haqidagi tushunchalar shakllandi. Bunda geografik qobiqning o‘zi ham eng yirik tabiiy geografik kompleksdir, deb e'tirof etildi. Bu haqda taniqli tabiiy geograf V. S. Preobrajenskiy (1972) "tabiiy geografik kompleks va geografik qobiq tushunchalari orasidagi mantiqiy aloqaga alohida e'tibor berish lozim. Bu tushunchalarning o‘zagi bir. Tabiiy geografiya ushbu tushunchalar aks ettirgan ikkala obyektni ham o‘z o‘rganish predmeti qilib oladi" - deb yozadi. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi uchinchi tushuncha, bu "tabiiy muhit" yoki "geografik muhit" tushunchasidir. Ushbu tushuncha ko‘proq ilmiy - ommabop adabiyotlarda, ba'zi tabiiy va ijtimoiy fanlarda, falsafada keng ishlatilib kelinmoqda. Masalan, falsafa lug‘atida bu tushuncha shunday izohlangan: "Geografik muhit - jonli va jonsiz tabiat predmetlari va hodisalarining majmui (yer po‘sti, atmosferaning quyi qismi, gidrosfera, ustki tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot olami)dir". Ko‘rinib turibdiki, geografik muhit atamasi bilan geografik qobiq atamasining izohlarida o‘xshashliklar bor. Shuning uchun ham K. K. Markov (1951), I. M. Zabelin (1952), I. P. Gerasimov (1956) va boshqalar "geografik muhit" atamalaridan foydalanganlarida albatta inson faoliyatini nazarda tutganlar va geografik qobiqning sinonimi sifatida foydalanganlar. N. A. Gvozdetskiy (1979) esa tabiiy geografiya geografik muhit haqidagi fandir deb hisoblaydi va "ijtimoiy ishlab chiqarish va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida geografik muhitning chegaralari geografik qobiqning chegaralariga mos kelib qoldi va shuning uchun tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti bittadir, u ham bo‘lsa geografik muhitdir" - deb yozadi. Geografik qobiq va geografik muhit tushunchalarini, hatto ularning chegaralari mos kelib qolgan taqdirda ham, o‘zaro chalkashtirmaslik kerak. Geografik muhitning chegaralari mavhumdir va har yerda muayyan sharoitdan kelib chiqqan holda turlicha bo‘lishi mumkin. Undan tashqari Yerning geografik qobig‘i odam paydo bo‘lmasdan
17 oldin ham bo‘lgan va yoshi, hajmi va boshqa o‘lchamlari bilan geografik muhitdan farq qiladi. Tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti haqidagi to‘rtinchi va eng yangi tushuncha geotizimlar (geografik tizimlar) tushunchasidir. Tabiiy geografiyaga birinchi bo‘lib "geotizim" tushunchasini kiritgan olim V. B. Sochava (1963) hisoblanadi. U geotizimlar haqidagi ta'limotning asoschisi hamdir. V. B. Sochavaning fikricha, geotizimlar haqidagi ta'limot tabiiy geografiya fanining "o‘zagi" ekanligini e'tirof etish birorta shubha yoki ikkilanish uyg‘otmasligi kerak. Chunki bu ta'limot qonuniydir va geografiyaning bundan keyingi taraqqiyotini ta'minlashga qodirdir. A. G. Isachenko (1991) ham tabiiy geografiyaning obyekti bo‘lib geotizimlar hisoblanadi va bu tabiiy geografiyaning eng qisqa va eng qamrovli ta'rifidir, degan fikrni bildiradi. Geotizim tushunchasini geografik adabiyotda ikki xil ma'noda ishlatilayotganini ko‘rish mumkin. Masalan, D. L. Armand (1975), A. Y. Reteyum (1972), K. N. Dyakonov (1975) kabilar geotizim deganda moddaning bir tomonlama oqimi birlashtirgan, o‘ziga xos tabiiy geografik komplekslarni tushunadilar. Buni K. N. Dyakonov bergan ta'rifdan ham ko‘rish mumkin. Ya'ni, mavjudligi asosida moddaning bir tomonlama tabiiy oqimi yotgan, bir butunlik xususiyatlariga ega bo‘lgan tabiiy hosilalarni geotizimlar deyiladi. Geotizimlar haqidagi ikkinchi tushunchaning mazmuni esa tabiiy geografiya an'anaviy o‘rganib kelayotgan tabiiy geografik komplekslarni geotizim deb hisoblashdan iboratdir. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi, yuqorida tahlil qilingan to‘rtta tushunchadan ikkinchi va to‘rtinchisi, ya'ni tabiiy geografik komplekslar haqidagi va geotizimlar haqidagi tushunchalar mazmun jihatidan bir-biriga yaqin tushunchalardir. Shu bilan birga ular birinchi, ya'ni geografik qobiq haqidagi tushunchani ham o‘z qamroviga olishi mumkin. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiiy geografiya fanining obyekti hisoblangan geografik qobiqning o‘zi ham eng katta tabiiy geografik kompleksdir va shu bilan birga dinamik geotizimdir. 17 oldin ham bo‘lgan va yoshi, hajmi va boshqa o‘lchamlari bilan geografik muhitdan farq qiladi. Tabiiy geografiyaning tadqiqot obyekti haqidagi to‘rtinchi va eng yangi tushuncha geotizimlar (geografik tizimlar) tushunchasidir. Tabiiy geografiyaga birinchi bo‘lib "geotizim" tushunchasini kiritgan olim V. B. Sochava (1963) hisoblanadi. U geotizimlar haqidagi ta'limotning asoschisi hamdir. V. B. Sochavaning fikricha, geotizimlar haqidagi ta'limot tabiiy geografiya fanining "o‘zagi" ekanligini e'tirof etish birorta shubha yoki ikkilanish uyg‘otmasligi kerak. Chunki bu ta'limot qonuniydir va geografiyaning bundan keyingi taraqqiyotini ta'minlashga qodirdir. A. G. Isachenko (1991) ham tabiiy geografiyaning obyekti bo‘lib geotizimlar hisoblanadi va bu tabiiy geografiyaning eng qisqa va eng qamrovli ta'rifidir, degan fikrni bildiradi. Geotizim tushunchasini geografik adabiyotda ikki xil ma'noda ishlatilayotganini ko‘rish mumkin. Masalan, D. L. Armand (1975), A. Y. Reteyum (1972), K. N. Dyakonov (1975) kabilar geotizim deganda moddaning bir tomonlama oqimi birlashtirgan, o‘ziga xos tabiiy geografik komplekslarni tushunadilar. Buni K. N. Dyakonov bergan ta'rifdan ham ko‘rish mumkin. Ya'ni, mavjudligi asosida moddaning bir tomonlama tabiiy oqimi yotgan, bir butunlik xususiyatlariga ega bo‘lgan tabiiy hosilalarni geotizimlar deyiladi. Geotizimlar haqidagi ikkinchi tushunchaning mazmuni esa tabiiy geografiya an'anaviy o‘rganib kelayotgan tabiiy geografik komplekslarni geotizim deb hisoblashdan iboratdir. Tabiiy geografiyaning obyekti haqidagi, yuqorida tahlil qilingan to‘rtta tushunchadan ikkinchi va to‘rtinchisi, ya'ni tabiiy geografik komplekslar haqidagi va geotizimlar haqidagi tushunchalar mazmun jihatidan bir-biriga yaqin tushunchalardir. Shu bilan birga ular birinchi, ya'ni geografik qobiq haqidagi tushunchani ham o‘z qamroviga olishi mumkin. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiiy geografiya fanining obyekti hisoblangan geografik qobiqning o‘zi ham eng katta tabiiy geografik kompleksdir va shu bilan birga dinamik geotizimdir.
18 Tabiiy geografiyaning obyekti, predmeti va vazifalari haqida o‘z fikrimizni bildirishdan oldin bir muhim masalaga oydinlik kiritib olishni lozim deb topdik. Bu masala geografik qobiq tabiiy geografiya fanining obyekti-mi? yoki predmeti degan savolning to‘g‘ri javobi bilan bog‘liq. Chunki tabiiy geografiyaning nazariy masalalariga bag‘ishlangan ko‘pgina asarlarda hanuzgacha obyektni predmet deb, yoki bir narsani bir kishi obyekt desa, boshqa birovi predmet deb hisoblash hollari uchrab turibdi. Masalan, A. A. Grigoryev o‘zining bir maqolasida geografik qobiqni tabiiy geografiyaning obyekti deb hisoblasa, boshqa bir ilmiy ishida uni tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti deb yozadi. Shuningdek, S. V. Kalesnik (1957) ham umumiy Yer bilimidan tuzgan darsligining 5-betida "Yerning geografik yoki landshaft qobig‘ini ayrim tarkibiy qismlarini ko‘p fanlar o‘rganadi. Ammo bu, ichki tuzilishi jihatidan bir butun bo‘lgan tabiiy hosila geografiya fanlarining faqat bittasinigina, aynan tabiiy geografiya fanininggina obyektidir" - deb yozadi. 6-betida esa tabiiy geografiyaning vazifasiga ikki obyektni (ya'ni Yerning geografik qobig‘ini bir butun tizim sifatida va geografik qobiqning ayrim qismlari bo‘lmish geografik landshaftlarni) o‘rganish kiradi, degan fikrni bildiradi. 7-betda Yerning geografik qobig‘i umumiy Yer bilimining o‘rganish predmeti, geografik landshaftlar esa regional tabiiy geografiyaning predmetidir, degan qarorga keladi. A. G. Doskach (1964), G. I. Yurenkov (1982), N. I. Mixaylov (1985), V. P. Saygak (1986) va boshqalar geografik qobiqni tabiiy geografiya fanining obyekti deb hisoblasalar, V. A. Anuchin (1972), N. A. Gvozdetskiy (1979), A. Y. Krivolutskiy (1985) kabilar “predmeti”, – deb ta'kidlaydilar. Tabiiy geografiya fanining obyekti va predmeti haqidagi fikrlarning bunday xilma-xilligi o‘quvchini chalg‘itadi. Undan tashqari, tabiiy geografiyaning tabiiy fanlar qatorida tutgan o‘rni va tarmoqlanishini to‘g‘ri aniqlab olishga halaqit beradi. Bunday chalkashliklarning asosiy sabablaridan biri obyekt so‘zining mazmuni bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Chunki bu so‘z lotinchadan olingan bo‘lib, objectum, ya'ni “predmet”, degan ma'noni beradi. Bu obyektning tor ma'nosidir. Falsafa lug‘atida bilishning predmeti deb, obyektning tajribada qayd etilgan va insonning amaliy 18 Tabiiy geografiyaning obyekti, predmeti va vazifalari haqida o‘z fikrimizni bildirishdan oldin bir muhim masalaga oydinlik kiritib olishni lozim deb topdik. Bu masala geografik qobiq tabiiy geografiya fanining obyekti-mi? yoki predmeti degan savolning to‘g‘ri javobi bilan bog‘liq. Chunki tabiiy geografiyaning nazariy masalalariga bag‘ishlangan ko‘pgina asarlarda hanuzgacha obyektni predmet deb, yoki bir narsani bir kishi obyekt desa, boshqa birovi predmet deb hisoblash hollari uchrab turibdi. Masalan, A. A. Grigoryev o‘zining bir maqolasida geografik qobiqni tabiiy geografiyaning obyekti deb hisoblasa, boshqa bir ilmiy ishida uni tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti deb yozadi. Shuningdek, S. V. Kalesnik (1957) ham umumiy Yer bilimidan tuzgan darsligining 5-betida "Yerning geografik yoki landshaft qobig‘ini ayrim tarkibiy qismlarini ko‘p fanlar o‘rganadi. Ammo bu, ichki tuzilishi jihatidan bir butun bo‘lgan tabiiy hosila geografiya fanlarining faqat bittasinigina, aynan tabiiy geografiya fanininggina obyektidir" - deb yozadi. 6-betida esa tabiiy geografiyaning vazifasiga ikki obyektni (ya'ni Yerning geografik qobig‘ini bir butun tizim sifatida va geografik qobiqning ayrim qismlari bo‘lmish geografik landshaftlarni) o‘rganish kiradi, degan fikrni bildiradi. 7-betda Yerning geografik qobig‘i umumiy Yer bilimining o‘rganish predmeti, geografik landshaftlar esa regional tabiiy geografiyaning predmetidir, degan qarorga keladi. A. G. Doskach (1964), G. I. Yurenkov (1982), N. I. Mixaylov (1985), V. P. Saygak (1986) va boshqalar geografik qobiqni tabiiy geografiya fanining obyekti deb hisoblasalar, V. A. Anuchin (1972), N. A. Gvozdetskiy (1979), A. Y. Krivolutskiy (1985) kabilar “predmeti”, – deb ta'kidlaydilar. Tabiiy geografiya fanining obyekti va predmeti haqidagi fikrlarning bunday xilma-xilligi o‘quvchini chalg‘itadi. Undan tashqari, tabiiy geografiyaning tabiiy fanlar qatorida tutgan o‘rni va tarmoqlanishini to‘g‘ri aniqlab olishga halaqit beradi. Bunday chalkashliklarning asosiy sabablaridan biri obyekt so‘zining mazmuni bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Chunki bu so‘z lotinchadan olingan bo‘lib, objectum, ya'ni “predmet”, degan ma'noni beradi. Bu obyektning tor ma'nosidir. Falsafa lug‘atida bilishning predmeti deb, obyektning tajribada qayd etilgan va insonning amaliy
19 faoliyat jarayoniga kiritilgan tomonlari, xususiyatlariga aytiladi. U mazkur sharoitda ma'lum maqsadni ko‘zlab o‘rganiladi, deb ko‘rsatilgan. Falsafaning bilish nazariyasi bo‘limi hisoblangan gnoseologiyada obyekt deganda inson faoliyati jarayoniga kiritilgan va subyekt tomonidan predmetlar orqali bilim jihatidan o‘zlashtirilgan va insondan mustaqil bo‘lgan narsalar tushuniladi. Ushbu fikrlarga mos holda A. F. Plaxotnik (1973) fanning predmeti uning obyektidan maxsus qo‘yilgan vazifa yordamida va mantiqiy, texnik metodlarni qo‘llash yordamida chiqarib olinadi deb yozadi. Iqtisodiy geograflardan A. S. Soliyev (1988) iqtisodiy va sotsial geografiyaning obyekti, predmeti, o‘rganish metodlari va vazifalari haqida fikr yuritar ekan, obyekt serqirrali borliq, hodisa yoki voqealar bo‘lib, birgina fan uchun emas, balki ko‘p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Har bir fan hodisa va voqealarning bir tomonini (aspektini) o‘rganadi. Ana shu "bir tomoni yoki aspekti" fanning predmetidir, degan xulosaga keladi. Ushbu mulohazadan ko‘rinib turibdiki, fanning obyekti uning predmetidan hajmi, mazmuni jihatidan "kattaroq narsa" bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan qaraganda, fanning obyekti va predmeti haqida F. N. Milkov (1990) bildirgan mulohazalar anchagina munozaralidir. Masalan, uning "fanning o‘rganish predmeti quyiroq tasnif pog‘onasiga joylashgan bir qancha fanlar tizimining obyekti bo‘ladi", deb aytishini va tabiiy geografiyaning obyekti Yer yuzasidir, predmeti geografik qobiqdir degan xulosani e'tirof etish qiyin. Undan tashqari geografik fanlarning tizimli tasnifi va undagi umumiy Yer bilimining o‘rni haqida berilgan chizma (1-rasm) esa o‘quvchi uchun uni chalkashtiruvchi boshqotirmaga o‘xshaydi. U tavsiya etayotgan fanlar tasnifi va unga bog‘liq holda obyekt va predmet haqida bildirilgan fikrlari esa alohida tahlilga loyiqdir. Bizningcha, tabiiy geografiya fanining tekshirish obyekti bittadir. U ham bo‘lsa juda rang-barang va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan geografik qobiqdir. Undagi rang-barang va murakkablik uning serkomponentligi bilan, ular orasida ro‘y berib turadigan hamda tashqi muhit bilan bo‘lib turadigan o‘zaro ta'sir va aloqadorliklarning serqirraligi bilan bog‘liqdir. 19 faoliyat jarayoniga kiritilgan tomonlari, xususiyatlariga aytiladi. U mazkur sharoitda ma'lum maqsadni ko‘zlab o‘rganiladi, deb ko‘rsatilgan. Falsafaning bilish nazariyasi bo‘limi hisoblangan gnoseologiyada obyekt deganda inson faoliyati jarayoniga kiritilgan va subyekt tomonidan predmetlar orqali bilim jihatidan o‘zlashtirilgan va insondan mustaqil bo‘lgan narsalar tushuniladi. Ushbu fikrlarga mos holda A. F. Plaxotnik (1973) fanning predmeti uning obyektidan maxsus qo‘yilgan vazifa yordamida va mantiqiy, texnik metodlarni qo‘llash yordamida chiqarib olinadi deb yozadi. Iqtisodiy geograflardan A. S. Soliyev (1988) iqtisodiy va sotsial geografiyaning obyekti, predmeti, o‘rganish metodlari va vazifalari haqida fikr yuritar ekan, obyekt serqirrali borliq, hodisa yoki voqealar bo‘lib, birgina fan uchun emas, balki ko‘p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Har bir fan hodisa va voqealarning bir tomonini (aspektini) o‘rganadi. Ana shu "bir tomoni yoki aspekti" fanning predmetidir, degan xulosaga keladi. Ushbu mulohazadan ko‘rinib turibdiki, fanning obyekti uning predmetidan hajmi, mazmuni jihatidan "kattaroq narsa" bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan qaraganda, fanning obyekti va predmeti haqida F. N. Milkov (1990) bildirgan mulohazalar anchagina munozaralidir. Masalan, uning "fanning o‘rganish predmeti quyiroq tasnif pog‘onasiga joylashgan bir qancha fanlar tizimining obyekti bo‘ladi", deb aytishini va tabiiy geografiyaning obyekti Yer yuzasidir, predmeti geografik qobiqdir degan xulosani e'tirof etish qiyin. Undan tashqari geografik fanlarning tizimli tasnifi va undagi umumiy Yer bilimining o‘rni haqida berilgan chizma (1-rasm) esa o‘quvchi uchun uni chalkashtiruvchi boshqotirmaga o‘xshaydi. U tavsiya etayotgan fanlar tasnifi va unga bog‘liq holda obyekt va predmet haqida bildirilgan fikrlari esa alohida tahlilga loyiqdir. Bizningcha, tabiiy geografiya fanining tekshirish obyekti bittadir. U ham bo‘lsa juda rang-barang va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan geografik qobiqdir. Undagi rang-barang va murakkablik uning serkomponentligi bilan, ular orasida ro‘y berib turadigan hamda tashqi muhit bilan bo‘lib turadigan o‘zaro ta'sir va aloqadorliklarning serqirraligi bilan bog‘liqdir.
20 Geografik qobiqning bunday murakkab tuzilganligi, ya'ni uning ko‘p komponentliligi va turli-tuman tabiiy geografik komplekslardan tashkil topganligi uni har tomonlama tadqiq qilishni taqazo etadi. Uning har bir komponentini u yoki bu xususiy fan o‘z predmeti sifatida o‘rganishi mumkin. Masalan, relyefni geomorfologiya fani, tuproqni tuproqshunoslik fani, o‘simlik qoplamini geobotanika kabi. Ammo, bu komponentlarni hammasini birgalikda ular orasidagi mavjud bo‘lgan o‘zaro ta'sir va aloqadorliklari bilan birga, bir butun tabiat hosilasi, ya'ni tabiiy geografik kompleks sifatida faqat tabiiy geografiya fanigina o‘rganadi. Geografik qobiq eng katta tabiiy geografik kompleks sifatida, tabiiy geografiyaning tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Demak, geografik qobiq tabiiy geografiya fani uchun bir vaqtning o‘zida ham obyekt, ham predmet vazifalarini o‘tashi mumkin. Shu ma'noda, I. M. Zabelin (1978) bildirgan fikr e'tiborga loyiqdir. U "geografik qobiq obyekt sifatida Yer haqidagi bir qator fanlar tomonidan o‘rganilishi mumkin va o‘rganilmoqda ...Geografik qobiq, umuman tabiatning kompleks hodisasi sifatida tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti hisoblanadi" - deb yozadi. Geografik qobiqning bir butunligi uning turli qismlarida turlicha tabiiy sharoit mavjudligini inkor etmaydi. Geografik qobiq bir butun tabiiy kompleks bo‘lishi bilan birga turli katta-kichiklikdagi tabiiy geografik komplekslarga tabaqalangandir. Tabiiy geografik kompleks deganda, u kattami yoki kichikmi, baribir, tabiatda obyektiv mavjud bo‘lgan, makon va zamonda shakllangan, bir butunlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddiy tizim tushuniladi. Har bir tabiiy geografik kompleks o‘ziga xos bo‘lgan bo‘ylama va enlama strukturaga egadir. Har birining strukturasi komponentlararo va ichki komplekslariaro modda va energiya almashinishi ko‘rinishidagi murakkab tabiiy jarayonlar natijasida shakllanadi. Tabiiy geografiyaga oid kitob va maqolalarda uchraydigan "tabiiy kompleks", "tabiiy hududiy kompleks", "geografik kompleks" yoki "geokompleks" atamalarining hammasi tabiiy geografik kompleks atamasining sinonimi sifatida va keyingi yillarda qo‘llanilayotgan "geotizim" atamasi ham, asosan shu ma'noda ishlatilmoqda. Bizningcha, bu atamadan foydalanilgan taqdirda, tabiiy geografik kompleks 20 Geografik qobiqning bunday murakkab tuzilganligi, ya'ni uning ko‘p komponentliligi va turli-tuman tabiiy geografik komplekslardan tashkil topganligi uni har tomonlama tadqiq qilishni taqazo etadi. Uning har bir komponentini u yoki bu xususiy fan o‘z predmeti sifatida o‘rganishi mumkin. Masalan, relyefni geomorfologiya fani, tuproqni tuproqshunoslik fani, o‘simlik qoplamini geobotanika kabi. Ammo, bu komponentlarni hammasini birgalikda ular orasidagi mavjud bo‘lgan o‘zaro ta'sir va aloqadorliklari bilan birga, bir butun tabiat hosilasi, ya'ni tabiiy geografik kompleks sifatida faqat tabiiy geografiya fanigina o‘rganadi. Geografik qobiq eng katta tabiiy geografik kompleks sifatida, tabiiy geografiyaning tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Demak, geografik qobiq tabiiy geografiya fani uchun bir vaqtning o‘zida ham obyekt, ham predmet vazifalarini o‘tashi mumkin. Shu ma'noda, I. M. Zabelin (1978) bildirgan fikr e'tiborga loyiqdir. U "geografik qobiq obyekt sifatida Yer haqidagi bir qator fanlar tomonidan o‘rganilishi mumkin va o‘rganilmoqda ...Geografik qobiq, umuman tabiatning kompleks hodisasi sifatida tabiiy geografiyaning o‘rganish predmeti hisoblanadi" - deb yozadi. Geografik qobiqning bir butunligi uning turli qismlarida turlicha tabiiy sharoit mavjudligini inkor etmaydi. Geografik qobiq bir butun tabiiy kompleks bo‘lishi bilan birga turli katta-kichiklikdagi tabiiy geografik komplekslarga tabaqalangandir. Tabiiy geografik kompleks deganda, u kattami yoki kichikmi, baribir, tabiatda obyektiv mavjud bo‘lgan, makon va zamonda shakllangan, bir butunlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddiy tizim tushuniladi. Har bir tabiiy geografik kompleks o‘ziga xos bo‘lgan bo‘ylama va enlama strukturaga egadir. Har birining strukturasi komponentlararo va ichki komplekslariaro modda va energiya almashinishi ko‘rinishidagi murakkab tabiiy jarayonlar natijasida shakllanadi. Tabiiy geografiyaga oid kitob va maqolalarda uchraydigan "tabiiy kompleks", "tabiiy hududiy kompleks", "geografik kompleks" yoki "geokompleks" atamalarining hammasi tabiiy geografik kompleks atamasining sinonimi sifatida va keyingi yillarda qo‘llanilayotgan "geotizim" atamasi ham, asosan shu ma'noda ishlatilmoqda. Bizningcha, bu atamadan foydalanilgan taqdirda, tabiiy geografik kompleks
21 atamasining o‘rniga emas, balki u bilan yonma-yon, ya'ni “tabiiy geografik kompleks o‘ziga xos geotizimdir" qabilida ishlatgan ma’qul. Geografik tadqiqot metodlari — geografiya fanlari predmetini bilishning uslub va usullari majmuasi. Geografik tadqiqot metodlari yordamida turli xil geografik ma’lumotlarni adabiyotlardan va bevosita dala sharoitida tadqiqot jarayonida to‘plab tahlil qilinadi hamda ulardan fanning metodologiyasini yaratish, nazariy-il- miy va amaliy maqsadlarda foydala-nish yo‘l-yo‘riqlari aniklanadi. Geografik tadqiqot metodlari ilm-fan taraqqiyotini (ta’limot va goyalarni) ta’minlaydigan, tadqiqotchining maqsad va vazifalarini maqsadli yo‘nalishda amalga oshiradigan eng muhim tadbir. Geografik tadqiqot metodlari ikki yo‘nalishda — tabiiy va iqtisodiy geografik tadqiqot metodlari bilan olib boriladi: Tabiiy geografik metodlar — tabiatda sodir bo‘ladigan narsa va hodisalarni, tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni ilmiy bilishda qo‘llaniladigan usullar majmuidir. Asosiy metodlari: ekspedistiya, stastionar, kuzatish, qiyoslash, xaritagrafik, aerofotografik, kosmik, matematik, rayonlashtirish va boshqalar. Ushbu metodlar yordamida asosan geografik majmua va komponentlar hamda geografik muhit tadqiq etiladi. 21 atamasining o‘rniga emas, balki u bilan yonma-yon, ya'ni “tabiiy geografik kompleks o‘ziga xos geotizimdir" qabilida ishlatgan ma’qul. Geografik tadqiqot metodlari — geografiya fanlari predmetini bilishning uslub va usullari majmuasi. Geografik tadqiqot metodlari yordamida turli xil geografik ma’lumotlarni adabiyotlardan va bevosita dala sharoitida tadqiqot jarayonida to‘plab tahlil qilinadi hamda ulardan fanning metodologiyasini yaratish, nazariy-il- miy va amaliy maqsadlarda foydala-nish yo‘l-yo‘riqlari aniklanadi. Geografik tadqiqot metodlari ilm-fan taraqqiyotini (ta’limot va goyalarni) ta’minlaydigan, tadqiqotchining maqsad va vazifalarini maqsadli yo‘nalishda amalga oshiradigan eng muhim tadbir. Geografik tadqiqot metodlari ikki yo‘nalishda — tabiiy va iqtisodiy geografik tadqiqot metodlari bilan olib boriladi: Tabiiy geografik metodlar — tabiatda sodir bo‘ladigan narsa va hodisalarni, tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni ilmiy bilishda qo‘llaniladigan usullar majmuidir. Asosiy metodlari: ekspedistiya, stastionar, kuzatish, qiyoslash, xaritagrafik, aerofotografik, kosmik, matematik, rayonlashtirish va boshqalar. Ushbu metodlar yordamida asosan geografik majmua va komponentlar hamda geografik muhit tadqiq etiladi.
22 - rasm. Tabiiy geografiya fanidagi tarmoq fanlar Geokrilogiya (muzloqni o’rganish) Glyatsialogiya Tuproq geografiyasi Biogeografiya Okeonologiya Iqlimshunoslik (klimotologiya) Gidrologiya Geomorfologi ya Tabiiy geografiya fanidagi tarmoq fanlar 22 - rasm. Tabiiy geografiya fanidagi tarmoq fanlar Geokrilogiya (muzloqni o’rganish) Glyatsialogiya Tuproq geografiyasi Biogeografiya Okeonologiya Iqlimshunoslik (klimotologiya) Gidrologiya Geomorfologi ya Tabiiy geografiya fanidagi tarmoq fanlar
23 II. Bob. XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari II.1. Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rni Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimida tutgan o‘rni, rivojlanish tarixi, o‘n to‘qqizinchi asrdan boshlab tabaqalanishi kabi masalalar tahlil etildi. Ikkinchi bobning asosiy mazmun-mohiyati XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari qaysilar? Ularning alohida-alohida tavsifi, mazkur sohada faoliyat olib borgan olimlarning ilmiy merosini yoritish asosiy maqsad qilib olindi. XX asrda Tabiiy geografiya fanida ko‘plab yo‘nalishlar vujudga keldi. Ularga asosan turli geografik g`oya, konstepstiya, ta’limotlar poydevor bo‘ldi. Masalan, landshaftlar geokimyosi, landshaftlar geofizikasi, geografik bashorat (prognozlash), geografik ekspertiza, geografik monitoring yo‘nalishlarini misol keltirish mumkin. Landshaftlar geokimyosi - "geokimyoviy landshaft" - ilmiy yo`nalish bo`lib, B.B.Polinov nazariyasi asosida vujudga kelgan. Atomlar harakatini tahlil qilish asosida landshaftlar tarkibi, yashashi va rivojlanishi o`rganiladi. Keyingi yillarda texnogenezning geoximik jarayonlarga ta'siri keng ko`lamda o`rganilmoqda. Bu borada M.A.Glazovskayaning (1972-1976) xizmatlari katta. Aslini olganda landshaftlar geoximiyasiga V.I.Vernadskiyning bioximiya va V.V.Dokuchayevning tuproqshunoslik haqidagi nazariyalari asos bo`lgan. B.B.Polinov Peterburg o`rmon instituti talabasi davridayoq bu ikki g`oyaga juda qiziqadi. Natijada u yirik tuproqshunos bo`lib yetishadi va landshaftlar geokimyosi ta'limotiga asos soladi. Keyinchalik uning ishini shogirdlari M.A.Glazovskaya va A.I.Perelman, K.I.Lukashyevlar davom ettiradi. Bu borada M.M.Yermolayev, V.V.Dobrovolskiylarning xizmatlari katta (A.I.Perelman, 1987, 148 bet). B.B.Polinov (1877-1952)- tuproqshunos, geoximik, fizik-geograf, akademik (1946 yildan). Uning asosiy ishi yer nurash po`stining paydo bo`lishi, tabiiy landshaftlarni turkumlash kabilar. "Pesni Donskoy oblasti, ix pochvы i landshaftы" 23 II. Bob. XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari II.1. Tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimidagi o‘rni Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida tabiiy geografiya fanining geografiya fanlar tizimida tutgan o‘rni, rivojlanish tarixi, o‘n to‘qqizinchi asrdan boshlab tabaqalanishi kabi masalalar tahlil etildi. Ikkinchi bobning asosiy mazmun-mohiyati XX asrda Tabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari qaysilar? Ularning alohida-alohida tavsifi, mazkur sohada faoliyat olib borgan olimlarning ilmiy merosini yoritish asosiy maqsad qilib olindi. XX asrda Tabiiy geografiya fanida ko‘plab yo‘nalishlar vujudga keldi. Ularga asosan turli geografik g`oya, konstepstiya, ta’limotlar poydevor bo‘ldi. Masalan, landshaftlar geokimyosi, landshaftlar geofizikasi, geografik bashorat (prognozlash), geografik ekspertiza, geografik monitoring yo‘nalishlarini misol keltirish mumkin. Landshaftlar geokimyosi - "geokimyoviy landshaft" - ilmiy yo`nalish bo`lib, B.B.Polinov nazariyasi asosida vujudga kelgan. Atomlar harakatini tahlil qilish asosida landshaftlar tarkibi, yashashi va rivojlanishi o`rganiladi. Keyingi yillarda texnogenezning geoximik jarayonlarga ta'siri keng ko`lamda o`rganilmoqda. Bu borada M.A.Glazovskayaning (1972-1976) xizmatlari katta. Aslini olganda landshaftlar geoximiyasiga V.I.Vernadskiyning bioximiya va V.V.Dokuchayevning tuproqshunoslik haqidagi nazariyalari asos bo`lgan. B.B.Polinov Peterburg o`rmon instituti talabasi davridayoq bu ikki g`oyaga juda qiziqadi. Natijada u yirik tuproqshunos bo`lib yetishadi va landshaftlar geokimyosi ta'limotiga asos soladi. Keyinchalik uning ishini shogirdlari M.A.Glazovskaya va A.I.Perelman, K.I.Lukashyevlar davom ettiradi. Bu borada M.M.Yermolayev, V.V.Dobrovolskiylarning xizmatlari katta (A.I.Perelman, 1987, 148 bet). B.B.Polinov (1877-1952)- tuproqshunos, geoximik, fizik-geograf, akademik (1946 yildan). Uning asosiy ishi yer nurash po`stining paydo bo`lishi, tabiiy landshaftlarni turkumlash kabilar. "Pesni Donskoy oblasti, ix pochvы i landshaftы"
24 (1926-27), "Geoximicheskie landshaftы" (1946). B.B.Polinov landshaftni yer betining ma'lum qismi bo`lib, kimyoviy elementlarning o`ziga xos ko`chish tipiga ega, deb qayd qiladi. Landshaftlar geokimyosiga oid ma'lumotlar qazilma boyliklarni qidirishda, tibbiyot geografiyasida, atrof-muhit sifatini baholashda, hamda qadimgi landshaftlarni o`rganishda katta ahamiyatga ega. Landshatflar geokimyosi uchun amerikalik geoximik olim Frank Ungleuort Klarkning ishlari ahamiyatlidir (18471931). U AQSH milliy akademiyasi a'zosi (Vashington). 1883- 1924 yillarda AQSH geologiya qo`mitasining bosh geoximigi bo`lgan. Yer po`stining noorganik tarkibini o`rganish bilan shug`ullangan olim. I Yer po`stining kimyoviy tarkibi. (% hisobida) Kimyoviy elementlar F.U.Klark bo`yicha (1888 y) A.P.Vinogradov bo`yicha (1962 u) 1. Kislorod 46,28 47,0 2. Kremniy 28,02 29,5 3. Alyuminiy 8,14 8,05 4. Temir 5,58 4,65 5. Kalsiy 3,27 2,96 6. Magniy 2,77 1,87 7. Kaliy 2,47 2,50 8. Natriy 2,43 2,50 9. Titan 0,33 0,45 10. Fosfor 0,10 0,093 Jami 99,32 99,6 Klark ushbu xulosaga kelish uchun Yer sharining turli qismlaridan olingan 880 tog` jinslari namunalarini tahlil qilgan. 1924 yilda Yer po`sti 50 kimyoviy jinsdan tarkib topganligini qayd qiladi. 1923 yilda A.E.Fersman - uni hurmati uchun yer po`sti tarkibidagi kimyoviy elementlar miqdorini "klark" deb atashni tavsiya qiladi. Landshaftlar geokimyosini o`rganishda A.I.Perelmanning xizmati katta. U 24 (1926-27), "Geoximicheskie landshaftы" (1946). B.B.Polinov landshaftni yer betining ma'lum qismi bo`lib, kimyoviy elementlarning o`ziga xos ko`chish tipiga ega, deb qayd qiladi. Landshaftlar geokimyosiga oid ma'lumotlar qazilma boyliklarni qidirishda, tibbiyot geografiyasida, atrof-muhit sifatini baholashda, hamda qadimgi landshaftlarni o`rganishda katta ahamiyatga ega. Landshatflar geokimyosi uchun amerikalik geoximik olim Frank Ungleuort Klarkning ishlari ahamiyatlidir (18471931). U AQSH milliy akademiyasi a'zosi (Vashington). 1883- 1924 yillarda AQSH geologiya qo`mitasining bosh geoximigi bo`lgan. Yer po`stining noorganik tarkibini o`rganish bilan shug`ullangan olim. I Yer po`stining kimyoviy tarkibi. (% hisobida) Kimyoviy elementlar F.U.Klark bo`yicha (1888 y) A.P.Vinogradov bo`yicha (1962 u) 1. Kislorod 46,28 47,0 2. Kremniy 28,02 29,5 3. Alyuminiy 8,14 8,05 4. Temir 5,58 4,65 5. Kalsiy 3,27 2,96 6. Magniy 2,77 1,87 7. Kaliy 2,47 2,50 8. Natriy 2,43 2,50 9. Titan 0,33 0,45 10. Fosfor 0,10 0,093 Jami 99,32 99,6 Klark ushbu xulosaga kelish uchun Yer sharining turli qismlaridan olingan 880 tog` jinslari namunalarini tahlil qilgan. 1924 yilda Yer po`sti 50 kimyoviy jinsdan tarkib topganligini qayd qiladi. 1923 yilda A.E.Fersman - uni hurmati uchun yer po`sti tarkibidagi kimyoviy elementlar miqdorini "klark" deb atashni tavsiya qiladi. Landshaftlar geokimyosini o`rganishda A.I.Perelmanning xizmati katta. U
25 biosferaning yadrosini "landshaft" deb hisoblaydi. Landshaftlarda kimyoviy elementlar sintezi chirish, to`planish va chiqib ketish, kirib kelish orqali namoyon bo`ladi. Landshaftlardagi geoximik holat tub jinslar tarkibiga va biostromga bog`liq. Landshaftlar kimyosi modda va energiyaning kichik geografik aylanma harakatining mag`zi - mohiyatini ochib beradi (yog`inlar-bug`lanish, yer usti - yer osti oqim va kirim-chiqim, eol oqimlar). Bu oqimlar landshaftda ro`y bersa-da, katta aylanma harakatning bir bo`lagidir. Ayni landshaft suvlarida oqib yuradigan elementlarni tipomorf elementlar deyiladi. Nam tropik o`rmonlarda Si va Al, vodorod ionlari, tundra, tayga uchun tipomorf - temir va vodorod ionlari, dashtda - kalsiy, cho`lda xlor va oltingugurt, kalsiydir (Perelman, 1990, 174-b). Landshaftlar geokimyosini o`rganish landshaftlarni samarali tashkil qilish uchun muhimdir. Landshaftlar geofizikasi - landshaftshunoslikdagi yo`nalish bo`lib, landshaftda sodir bo`ladigan fizik jarayonlarni o`rganadi. Ayniqsa landshaft komponentlari o`rtasida modda va energiya almashuvi, uni bir holdan ikkinchi holga o`tishini. Landshaftlar energetikasi va optikasini o`rganish bo`yicha alohida stansionarlar tashkil qilingan. Keyingi yillarda bu borada kosmik usul qo`llanilmoqda. Landshaftlar geofizikasi bo`yicha bosh tadqiqot usullaridan biri - balans usulidir (GES, 1988, 322-bet). Aslida bu yo`nalish A.A.Grigoryev g`oyasi asosida yuzaga kelgan bo`lib, u landshaftlarning fizik sifatlarini o`rganishga qaratilgan. Landshaftlarning mahsuldorligi issiqlik va namliklikning nisbati bilan bog`liq. Shu jihatdan ham bu boradagi izlanishlar ahamiyatlidir. Landshaftlarda suv muvozanatini samarali tashkil qilish amaliy ahamiyatga ega. Bu mavzuda "Landshaftlar fizikasi" iborasini ishlatish ma'qul (D.Armand, 1967), chunki "geo", landshaftdagi nemischa "land"- yerda ham bor. Gap shundaki landshaftlarni o`rganishda tarixiy va funksional yondashuvlar o`rtasida qarama-qarshiliklar bor. Geografiyaning geofizik tarmoqlari (gidrologiya, iqlimshunoslik, qisman geomorfologiya va bevosita landshaftshunoslik) fizika fanidan kuchli qurol oldi - bu funksional yondashuvdir. Uning mohiyati shundan iboratki tabiatdagi bitta unsurning holati, boshqa unsurning ta'siri oqibatidir, qaysiki ular omil sifatida qaraladi, tabiiy 25 biosferaning yadrosini "landshaft" deb hisoblaydi. Landshaftlarda kimyoviy elementlar sintezi chirish, to`planish va chiqib ketish, kirib kelish orqali namoyon bo`ladi. Landshaftlardagi geoximik holat tub jinslar tarkibiga va biostromga bog`liq. Landshaftlar kimyosi modda va energiyaning kichik geografik aylanma harakatining mag`zi - mohiyatini ochib beradi (yog`inlar-bug`lanish, yer usti - yer osti oqim va kirim-chiqim, eol oqimlar). Bu oqimlar landshaftda ro`y bersa-da, katta aylanma harakatning bir bo`lagidir. Ayni landshaft suvlarida oqib yuradigan elementlarni tipomorf elementlar deyiladi. Nam tropik o`rmonlarda Si va Al, vodorod ionlari, tundra, tayga uchun tipomorf - temir va vodorod ionlari, dashtda - kalsiy, cho`lda xlor va oltingugurt, kalsiydir (Perelman, 1990, 174-b). Landshaftlar geokimyosini o`rganish landshaftlarni samarali tashkil qilish uchun muhimdir. Landshaftlar geofizikasi - landshaftshunoslikdagi yo`nalish bo`lib, landshaftda sodir bo`ladigan fizik jarayonlarni o`rganadi. Ayniqsa landshaft komponentlari o`rtasida modda va energiya almashuvi, uni bir holdan ikkinchi holga o`tishini. Landshaftlar energetikasi va optikasini o`rganish bo`yicha alohida stansionarlar tashkil qilingan. Keyingi yillarda bu borada kosmik usul qo`llanilmoqda. Landshaftlar geofizikasi bo`yicha bosh tadqiqot usullaridan biri - balans usulidir (GES, 1988, 322-bet). Aslida bu yo`nalish A.A.Grigoryev g`oyasi asosida yuzaga kelgan bo`lib, u landshaftlarning fizik sifatlarini o`rganishga qaratilgan. Landshaftlarning mahsuldorligi issiqlik va namliklikning nisbati bilan bog`liq. Shu jihatdan ham bu boradagi izlanishlar ahamiyatlidir. Landshaftlarda suv muvozanatini samarali tashkil qilish amaliy ahamiyatga ega. Bu mavzuda "Landshaftlar fizikasi" iborasini ishlatish ma'qul (D.Armand, 1967), chunki "geo", landshaftdagi nemischa "land"- yerda ham bor. Gap shundaki landshaftlarni o`rganishda tarixiy va funksional yondashuvlar o`rtasida qarama-qarshiliklar bor. Geografiyaning geofizik tarmoqlari (gidrologiya, iqlimshunoslik, qisman geomorfologiya va bevosita landshaftshunoslik) fizika fanidan kuchli qurol oldi - bu funksional yondashuvdir. Uning mohiyati shundan iboratki tabiatdagi bitta unsurning holati, boshqa unsurning ta'siri oqibatidir, qaysiki ular omil sifatida qaraladi, tabiiy
26 komplekslarning holati esa unga tashqaridan ta'sir etuvchi kuchlarning (gelio dinamika) hosilasidir. Bu holat zamoniydir, zamon o`zgarishi bilan ularning o`zgarishi muqarrar. Funksional holat modda va energiyaning muvozanatiga bog`liq. Shu sababli landshaftlar fizikasini o`rganish amaliy ahamiyatga ega. Landshaftlar ekologiyasi yo‘nalishi. Keyingi yillarda ilmiy adabiyotda, siyosiy, ijtimoiy nashrlarda, turli ommaviy axborot vositalarida "Ekologiya", "Ekologik vaziyat", "Ekologik fojia", "Ekologik tanazzul", "Ekologik xavfsizlik" kabi ekologiya so‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan atamalar tez-tez ishlatiladigan bo‘lib qoldi. Vaholanki, ekologiya atamasining fanga kirib kelganiga 130 yildan oshdi. Uni birinchi bo‘lib, 1866-yilda Charlz Darvin ta’limotining targ‘ibotchisi, ekologiya fanining rasmiy asoschisi hisoblangan nemis zoologi Ernst Gekkel (1834-1919) kiritgan edi. Ammo bu atamaning 100 yildan ortiq vaqt o‘tishi bilan yanada yangi kuch bilan e’tirof etilishi va keng ommalashib ketishi, asosan, ikki narsaga bog‘liq edi. Birinchisi, ushbu atamaning nihoyatda muvaffaqiyatli tanlanganligi bo‘lsa, ikkinchisi XX asrning ikkinchi yarmida tabiat-jamiyat tizimida insonning tabiatga ta’siri ortib ketganligi va tabiatda mavjud bo‘lgan modda va energiya almashinishi jarayonida turli xil nomutanosibliklarning yuzaga chiqa boshlashi bo‘ldi. Buning oqibatida inson yashab turgan tabiiy muhit turli chiqindilar bilan ifloslana boshladi, organizmlar, shu jumladan, insonning hayoti uchun ham tahdidli bo‘lgan murakkab vaziyatlar hosil bo‘la boshladi. Insoniyat oldida o‘zi yashab turgan tabiiy muhitni muhofaza qilish, mavjud tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan keng qamrovli va murakkab ilmiy-amaliy muammolar ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Bu muammolarning yechimini izlashda ekologiya fanining ilmiy va amaliy ahamiyati ko‘pchilikka ma’lum bo‘lib qolgan edi. Haqiqatdan ham, ko‘pgina taniqli ekolog olimlar (Y.Odum, 1975; R.Dajo, 1975; R.Riklefs, 1979 va boshqalar)ning ta’kidlashi bo‘yicha ekologiya − tirik organizmlarning yashash sharoitlarini va ularning o‘zaro hamda yashash muhiti bilan aloqadorliklarini o‘rganadigan fandir. Ekologiyaning ham barcha fanlar qatori o‘ziga xos tushunchalari, ilmiy g‘oyalari va tadqiqot metodlari bordir. Hozirgi kunda dolzarb hisoblangan va atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq 26 komplekslarning holati esa unga tashqaridan ta'sir etuvchi kuchlarning (gelio dinamika) hosilasidir. Bu holat zamoniydir, zamon o`zgarishi bilan ularning o`zgarishi muqarrar. Funksional holat modda va energiyaning muvozanatiga bog`liq. Shu sababli landshaftlar fizikasini o`rganish amaliy ahamiyatga ega. Landshaftlar ekologiyasi yo‘nalishi. Keyingi yillarda ilmiy adabiyotda, siyosiy, ijtimoiy nashrlarda, turli ommaviy axborot vositalarida "Ekologiya", "Ekologik vaziyat", "Ekologik fojia", "Ekologik tanazzul", "Ekologik xavfsizlik" kabi ekologiya so‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan atamalar tez-tez ishlatiladigan bo‘lib qoldi. Vaholanki, ekologiya atamasining fanga kirib kelganiga 130 yildan oshdi. Uni birinchi bo‘lib, 1866-yilda Charlz Darvin ta’limotining targ‘ibotchisi, ekologiya fanining rasmiy asoschisi hisoblangan nemis zoologi Ernst Gekkel (1834-1919) kiritgan edi. Ammo bu atamaning 100 yildan ortiq vaqt o‘tishi bilan yanada yangi kuch bilan e’tirof etilishi va keng ommalashib ketishi, asosan, ikki narsaga bog‘liq edi. Birinchisi, ushbu atamaning nihoyatda muvaffaqiyatli tanlanganligi bo‘lsa, ikkinchisi XX asrning ikkinchi yarmida tabiat-jamiyat tizimida insonning tabiatga ta’siri ortib ketganligi va tabiatda mavjud bo‘lgan modda va energiya almashinishi jarayonida turli xil nomutanosibliklarning yuzaga chiqa boshlashi bo‘ldi. Buning oqibatida inson yashab turgan tabiiy muhit turli chiqindilar bilan ifloslana boshladi, organizmlar, shu jumladan, insonning hayoti uchun ham tahdidli bo‘lgan murakkab vaziyatlar hosil bo‘la boshladi. Insoniyat oldida o‘zi yashab turgan tabiiy muhitni muhofaza qilish, mavjud tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan keng qamrovli va murakkab ilmiy-amaliy muammolar ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Bu muammolarning yechimini izlashda ekologiya fanining ilmiy va amaliy ahamiyati ko‘pchilikka ma’lum bo‘lib qolgan edi. Haqiqatdan ham, ko‘pgina taniqli ekolog olimlar (Y.Odum, 1975; R.Dajo, 1975; R.Riklefs, 1979 va boshqalar)ning ta’kidlashi bo‘yicha ekologiya − tirik organizmlarning yashash sharoitlarini va ularning o‘zaro hamda yashash muhiti bilan aloqadorliklarini o‘rganadigan fandir. Ekologiyaning ham barcha fanlar qatori o‘ziga xos tushunchalari, ilmiy g‘oyalari va tadqiqot metodlari bordir. Hozirgi kunda dolzarb hisoblangan va atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq
27 bo‘lgan muammolarni to‘g‘ri hal etishda ekologiya g‘oyalarini hisobga olish, uning tadqiqot metodlaridan unumli foydalanish boshqa bir qator tabiiy fanlar, jumladan, landshaftshunoslik uchun ham samarali natijalar berishi mumkin. Aslini olganda, ekologiya fanining ham, landshaftshunoslikning ham o‘rganish obyektlarida va tadqiqot usullarida ma’lum o‘xshashliklar mavjud. Bunday o‘xshashliklardan eng asosiysi shundaki, ekologiya fani organizmlar bilan ularning atrof-muhiti orasidagi aloqadorliklarni komponentlar orasidagi modda va energiya almashinish jarayonini o‘rganish orqali aniqlaydi. Bu usul geotizimlardagi ichki jarayonlarni o‘rganishda, geotizimlarning "yashashini" yoki ularning tabiatda bajaradigan maxsus faoliyatini o‘rganishda eng asosiy usul bo‘lib qoldi. A.A.Krauklis (1979) ning yozishicha, eksperimental-landshaft tadqiqotlarini yo‘lga qo‘yish va o‘tkazishda ham ekologik tadqiqotlar tajribasi katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ekologiya fani bilan landshaftshunoslikning o‘xshashlik tomonlaridan yana biri shundaki, bu ikkala fan ham o‘z tadqiqot obyektini tizim deb qaraydi. Boshqacharoq qilib aytganda, ekologiya ekotizimlar haqidagi, landshaftshunoslik esa geotizimlar haqidagi fandir. Ammo tizimli yondashish ekologiyaga landshaftshunoslikka nisbatan oldinroq kirib kelgan. Ekotizim tushunchasiga birinchi bo‘lib asos solgan olim ingliz botanigi A.Tensli (1935) ekanligi ko‘pchilikka ma’lum. 1970-yillarning boshlarida V.B.Sochava tomonidan geotizimlar haqidagi ta’limotning ishlab chiqilishi esa bu ikki fanni yanada bir- biriga yaqinlashtirib qo‘ydi. Natijada bir qator tabiiy geograflar (D.L.Armand, I.P.Gerasimov, A.G.Isachenko, V.S.Preobrajenskiy va b.) ekologiya bilan geografiyaning, ekotizim bilan geotizimning o‘xshashliklari, farqlari, o‘zaro nisbatlari haqida fikr yurita boshladilar. Ularning ko‘pchiligi ekotizimlar biostentrik tizimlar, geotizimlar esa polisentrik tizimlar ekanligini e’tirof etmoqdalar. 27 bo‘lgan muammolarni to‘g‘ri hal etishda ekologiya g‘oyalarini hisobga olish, uning tadqiqot metodlaridan unumli foydalanish boshqa bir qator tabiiy fanlar, jumladan, landshaftshunoslik uchun ham samarali natijalar berishi mumkin. Aslini olganda, ekologiya fanining ham, landshaftshunoslikning ham o‘rganish obyektlarida va tadqiqot usullarida ma’lum o‘xshashliklar mavjud. Bunday o‘xshashliklardan eng asosiysi shundaki, ekologiya fani organizmlar bilan ularning atrof-muhiti orasidagi aloqadorliklarni komponentlar orasidagi modda va energiya almashinish jarayonini o‘rganish orqali aniqlaydi. Bu usul geotizimlardagi ichki jarayonlarni o‘rganishda, geotizimlarning "yashashini" yoki ularning tabiatda bajaradigan maxsus faoliyatini o‘rganishda eng asosiy usul bo‘lib qoldi. A.A.Krauklis (1979) ning yozishicha, eksperimental-landshaft tadqiqotlarini yo‘lga qo‘yish va o‘tkazishda ham ekologik tadqiqotlar tajribasi katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ekologiya fani bilan landshaftshunoslikning o‘xshashlik tomonlaridan yana biri shundaki, bu ikkala fan ham o‘z tadqiqot obyektini tizim deb qaraydi. Boshqacharoq qilib aytganda, ekologiya ekotizimlar haqidagi, landshaftshunoslik esa geotizimlar haqidagi fandir. Ammo tizimli yondashish ekologiyaga landshaftshunoslikka nisbatan oldinroq kirib kelgan. Ekotizim tushunchasiga birinchi bo‘lib asos solgan olim ingliz botanigi A.Tensli (1935) ekanligi ko‘pchilikka ma’lum. 1970-yillarning boshlarida V.B.Sochava tomonidan geotizimlar haqidagi ta’limotning ishlab chiqilishi esa bu ikki fanni yanada bir- biriga yaqinlashtirib qo‘ydi. Natijada bir qator tabiiy geograflar (D.L.Armand, I.P.Gerasimov, A.G.Isachenko, V.S.Preobrajenskiy va b.) ekologiya bilan geografiyaning, ekotizim bilan geotizimning o‘xshashliklari, farqlari, o‘zaro nisbatlari haqida fikr yurita boshladilar. Ularning ko‘pchiligi ekotizimlar biostentrik tizimlar, geotizimlar esa polisentrik tizimlar ekanligini e’tirof etmoqdalar.
28 A1, A2, A3 – abiotik komponentlar; B, B1, B2 – biotik komponentlar. -rasm. Ekotizim (I) va geotizim (II) larning tuzilishi Ekotizim g‘oyasining asosida ma’lum bir komponent (asosan, biokomponent) yoki ma’lum organizmlar turi tizimning "markazidir", degan fikr yotadi. Qolgan komponentlar esa ana shu "markaziy" komponent nuqtayi nazaridan o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Geotizim tushunchasining mohiyati esa barcha komponentlarni teng huquqli deb qarash va barcha o‘zaro aloqadorliklarni teng o‘rganish bilan bog‘liq. Landshaftlar ham o‘ziga xos muhit hosil qiluvchi geotizimlardir. Ularda ham inson yashaydi. Shuning uchun ham landshaftlarni inson yashashi, salomatligi va faoliyat ko‘rsatishi nuqtayi nazaridan o‘rganish, tahlil qilish va baholash zaruriyati tug‘iladi. Bunday masalalarni hal qilishda ko‘proq ekologiyaga, aniqrog‘i, inson ekologiyasiga taalluqli ma’lumotlardan keng foydalanishga to‘g‘ri keladi. U yoki bu landshaftni qishloq xo‘jaligi, uning biror tarmog‘i nuqtayi nazaridan yoki o‘sha tarmoqda yetakchi hisoblangan o‘simlik (masalan, paxta, don kabi) yoki hayvon turi (qo‘y, echki, qoramol kabi) ning o‘sishi, yashashi va unumdorligini oshirish nuqtayi nazaridan tahlil qilinsa yoki baholansa, bu landshaftshunoslikda ekologik yondashish bo‘ladi. O‘z obyektini o‘rganishda bunday ekologik yondashish tajribalari O‘zbekistonda yashab, ijod etgan bir qator tabiatshunos olimlar 28 A1, A2, A3 – abiotik komponentlar; B, B1, B2 – biotik komponentlar. -rasm. Ekotizim (I) va geotizim (II) larning tuzilishi Ekotizim g‘oyasining asosida ma’lum bir komponent (asosan, biokomponent) yoki ma’lum organizmlar turi tizimning "markazidir", degan fikr yotadi. Qolgan komponentlar esa ana shu "markaziy" komponent nuqtayi nazaridan o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Geotizim tushunchasining mohiyati esa barcha komponentlarni teng huquqli deb qarash va barcha o‘zaro aloqadorliklarni teng o‘rganish bilan bog‘liq. Landshaftlar ham o‘ziga xos muhit hosil qiluvchi geotizimlardir. Ularda ham inson yashaydi. Shuning uchun ham landshaftlarni inson yashashi, salomatligi va faoliyat ko‘rsatishi nuqtayi nazaridan o‘rganish, tahlil qilish va baholash zaruriyati tug‘iladi. Bunday masalalarni hal qilishda ko‘proq ekologiyaga, aniqrog‘i, inson ekologiyasiga taalluqli ma’lumotlardan keng foydalanishga to‘g‘ri keladi. U yoki bu landshaftni qishloq xo‘jaligi, uning biror tarmog‘i nuqtayi nazaridan yoki o‘sha tarmoqda yetakchi hisoblangan o‘simlik (masalan, paxta, don kabi) yoki hayvon turi (qo‘y, echki, qoramol kabi) ning o‘sishi, yashashi va unumdorligini oshirish nuqtayi nazaridan tahlil qilinsa yoki baholansa, bu landshaftshunoslikda ekologik yondashish bo‘ladi. O‘z obyektini o‘rganishda bunday ekologik yondashish tajribalari O‘zbekistonda yashab, ijod etgan bir qator tabiatshunos olimlar
29 (D.N.Kashkarov, E.P.Korovin, T.Z.Zoxidov, V.M.Chetirkin, L.N.Babushkin va N.A.Kogay) ning ilmiy asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ularning ilmiy yo‘nalishlari haqiqatan ham ekologik-geografik yo‘nalish ekanligi va tan olinganligi hamda bu yo‘nalish asosida regional landshaftshunoslik shakllanganligini R.U.Raximbekov (1995) mukammal yoritib bera olgan. Obyektni o‘rganishdagi ekologik yondashish tabiiy geografiyaga va landshaftshunoslikka xuddi tizimli yondashish kabi bilishning bir metodologik usuli sifatida kirib keldi. Shu ma’noda chex landshaftshunosi Y.Demek (1977) ning "Ekologik metod bilishning universal metodidir va birgina fan (masalan, biologiya fani) ning yoki bir guruh fanlarning "mulki" bo‘lib qolmay, undan xohlagan tabiiy tizimlarni, shu jumladan, geotizimlarni ham tadqiq qilishda foydalanish mumkin", – deb yozishi e’tiborga loyiqdir. Landshaftlarni tadqiq qilishda ekologik yondashish bir qator amaliy masalalarni hal etishda katta ahamiyatga egadir. V.B.Sochavaning (1978) tili bilan aytganda, ekologiya keng ma’noda olganda, bir filtrki, to‘plangan geografik ma’lumotlarni qishloq xo‘jaligi yoki o‘rmon xo‘jaligi masalalarini yechishda foydalanishdan oldin ana shu filtrdan o‘tkazib olish kerak bo‘ladi. Inson hayotida, uning kundalik kayfiyatining shakllanishida, mehnat faoliyatining natijalari unumli bo‘lishida atrof-muhit va landshaftning estetik ko‘rinishi katta ahamiyatga egadir. Chiroyli landshaft zavqli mehnatga ilhom bag‘ishlaydi. Landshaftlarning estetik jabhalarini o‘rganish, baholash yangi bir yo‘nalishni, ya’ni estetik landshaft yo‘nalishini shakllanishiga asos bo‘ldi. Bu yo‘nalishning tarbiyaviy ahamiyati bilan bir qatorda tabiat muhofazasi masalalarini tashviqot qilishdagi ahamiyati ham kattadir. Ammo bu yo‘nalish endi-endi shakllanib kelmoqda. Shunga o‘xshash yana bir qator yo‘nalishlar mavjudki (masalan, rekreatsiya landshaftshunosligi, meliorativ landshaftshunoslik kabi), ular landshaftshunoslikdagi ikki yirik yo‘nalishning, ya’ni antropogen hamda amaliy landshaftshunoslikning qismlari sifatida qaralishi mumkin. Quyida ana shu antropogen va amaliy landshaftshunoslik yo‘nalishlari haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz. 29 (D.N.Kashkarov, E.P.Korovin, T.Z.Zoxidov, V.M.Chetirkin, L.N.Babushkin va N.A.Kogay) ning ilmiy asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ularning ilmiy yo‘nalishlari haqiqatan ham ekologik-geografik yo‘nalish ekanligi va tan olinganligi hamda bu yo‘nalish asosida regional landshaftshunoslik shakllanganligini R.U.Raximbekov (1995) mukammal yoritib bera olgan. Obyektni o‘rganishdagi ekologik yondashish tabiiy geografiyaga va landshaftshunoslikka xuddi tizimli yondashish kabi bilishning bir metodologik usuli sifatida kirib keldi. Shu ma’noda chex landshaftshunosi Y.Demek (1977) ning "Ekologik metod bilishning universal metodidir va birgina fan (masalan, biologiya fani) ning yoki bir guruh fanlarning "mulki" bo‘lib qolmay, undan xohlagan tabiiy tizimlarni, shu jumladan, geotizimlarni ham tadqiq qilishda foydalanish mumkin", – deb yozishi e’tiborga loyiqdir. Landshaftlarni tadqiq qilishda ekologik yondashish bir qator amaliy masalalarni hal etishda katta ahamiyatga egadir. V.B.Sochavaning (1978) tili bilan aytganda, ekologiya keng ma’noda olganda, bir filtrki, to‘plangan geografik ma’lumotlarni qishloq xo‘jaligi yoki o‘rmon xo‘jaligi masalalarini yechishda foydalanishdan oldin ana shu filtrdan o‘tkazib olish kerak bo‘ladi. Inson hayotida, uning kundalik kayfiyatining shakllanishida, mehnat faoliyatining natijalari unumli bo‘lishida atrof-muhit va landshaftning estetik ko‘rinishi katta ahamiyatga egadir. Chiroyli landshaft zavqli mehnatga ilhom bag‘ishlaydi. Landshaftlarning estetik jabhalarini o‘rganish, baholash yangi bir yo‘nalishni, ya’ni estetik landshaft yo‘nalishini shakllanishiga asos bo‘ldi. Bu yo‘nalishning tarbiyaviy ahamiyati bilan bir qatorda tabiat muhofazasi masalalarini tashviqot qilishdagi ahamiyati ham kattadir. Ammo bu yo‘nalish endi-endi shakllanib kelmoqda. Shunga o‘xshash yana bir qator yo‘nalishlar mavjudki (masalan, rekreatsiya landshaftshunosligi, meliorativ landshaftshunoslik kabi), ular landshaftshunoslikdagi ikki yirik yo‘nalishning, ya’ni antropogen hamda amaliy landshaftshunoslikning qismlari sifatida qaralishi mumkin. Quyida ana shu antropogen va amaliy landshaftshunoslik yo‘nalishlari haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz.
30 Geografik bashorat hududiylik tamoyiliga ko‘ra 3 o‘lchamli:  Global;  Regional;  Mahalliy. - rasm. Geografik bashorat turlari Akademik I.P.Gerasimov geografik bashorat (prognozlash)ni majmuali va tarmoq yo‘nalishlari mavjudligini qayd etadi. Tarmoq yo‘nalishi tabiiy-geografik bashorat (iqlim o‘zgarishi, suv balansi), biogeografik va landshaft-geografik bashoratlarga bo‘linadi. Landshaftlar rivojlanishini bashoratlash. Rivojlanish tabiat uchun xos jarayondir. Ayniqsa u inson bilan yonma-yon rivojlanar ekan, o`ziga xos o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu hamkorlik oqibatlarini bashorat qilish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Bu boradagi ishlar landshaftshunoslikda alohida yo`nalish bo`lib, juda murakkab muammoli masalalardan biridir. Bashorat – grekcha so`z bo`lib, voqea, hodisa va jarayonlarni oldindan Regional Mahalliy Global Geografik bashorat 30 Geografik bashorat hududiylik tamoyiliga ko‘ra 3 o‘lchamli:  Global;  Regional;  Mahalliy. - rasm. Geografik bashorat turlari Akademik I.P.Gerasimov geografik bashorat (prognozlash)ni majmuali va tarmoq yo‘nalishlari mavjudligini qayd etadi. Tarmoq yo‘nalishi tabiiy-geografik bashorat (iqlim o‘zgarishi, suv balansi), biogeografik va landshaft-geografik bashoratlarga bo‘linadi. Landshaftlar rivojlanishini bashoratlash. Rivojlanish tabiat uchun xos jarayondir. Ayniqsa u inson bilan yonma-yon rivojlanar ekan, o`ziga xos o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu hamkorlik oqibatlarini bashorat qilish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Bu boradagi ishlar landshaftshunoslikda alohida yo`nalish bo`lib, juda murakkab muammoli masalalardan biridir. Bashorat – grekcha so`z bo`lib, voqea, hodisa va jarayonlarni oldindan Regional Mahalliy Global Geografik bashorat
31 aytib berishdir. Geografik bashorat ijtimoiy- iqtisodiy bashoratning bir qismidir. YU.B. Saushkin (1980), geografik bashorat: tabiiy geografik, demografik va iqtisodiy-ijtimoiy geografik bashoratlarga bo`linadi, deydi. V.B.Sochavaning fikricha geografik bashorat qilish kengroq ma'noda olganda xususiy va tarmoqlar muammolarini ham qamrab oladi. Bu borada F.N.Milkov (1990), A.G.Emelyanov (1980), A.G.Isachenko (1980), T.V.Zvonkova (1987), V.B.Cochava (1974), I.P.Gerasimov (1980), S.R.Zokirov (1999) kabi olimlarning fikr va mulohazalari mavjud. Geografik bashoratning xillari, maqsadi, ob'yekti va predmeti, makon va zamondagi miqyosi, tamoyillari va usullari mavjud. Bashoratlar: umumgeografik kompleks bashorat, iqtisodiy-geografik, xususiy (tarmoqlar) bo`yicha bo`lishi mumkin. I.P.Gerasimov fikricha (1986), umumgeografik bashorat vazifalaridan biri - bu tabiat va jamiyat ravojlanishining turli bosqichlarida tabiat, xo`jalik va aholi orasida ro`y beradigan o`zaro ta'sir hamda aloqadorlikni aniqlashdan iborat. Eng muhimi, deydi T.V.Zvonkova (1987), inson yashaydigan muhitning kelajakda qanday holatlarda bo`lishini oldindan aytib berishdir. Iqtisodiy geografik bashorat ma'lum muddatlarda xo`jalik tarmoqlari, aholi joylashuvi, demografik ko`rsatkichlarni o`zgarishi, bandlik kabi muammolarni o`z ichiga oladi. Xususiy bashoratlash natijasi kompleks tabiiy geografik bashoratning natijalari bilan muvofiqlashtirmaguncha tugallanmagan hisoblanadi. Tabiiy geografik bashoratda: 1) inson ta'sirisiz ro`y beradigan o`zgarishlar (bilvosita). 2) Inson tomonidan ongli ta'siri tufayli ro`y beradigan o`zgarishlarni inobatga olish kerak. Bashorat ob’yekti ko`lami bo`yicha dunyoviy, regional, mahalliy bo`ladi. Dunyoviy bashorat: 2050-yillarda Yer harorati XX-asr oxiriga nisbatan 3- 4°C ortadi. MLBudiko (1988) Turkistonda namgarchilik oshadi, XXI-asr o`rtalarida yog`inlar miqdori 2 barobar ortadi. Turkiston cho`llari Janubiy Ukrainaga o`xshab ketadi, bu tabiat zonalari chegaralariga ta'sir etadi, deydi. Regional bashoratda: Orol, Balxash, Issiqko`1 doirasida bo`lishi mumkin. 31 aytib berishdir. Geografik bashorat ijtimoiy- iqtisodiy bashoratning bir qismidir. YU.B. Saushkin (1980), geografik bashorat: tabiiy geografik, demografik va iqtisodiy-ijtimoiy geografik bashoratlarga bo`linadi, deydi. V.B.Sochavaning fikricha geografik bashorat qilish kengroq ma'noda olganda xususiy va tarmoqlar muammolarini ham qamrab oladi. Bu borada F.N.Milkov (1990), A.G.Emelyanov (1980), A.G.Isachenko (1980), T.V.Zvonkova (1987), V.B.Cochava (1974), I.P.Gerasimov (1980), S.R.Zokirov (1999) kabi olimlarning fikr va mulohazalari mavjud. Geografik bashoratning xillari, maqsadi, ob'yekti va predmeti, makon va zamondagi miqyosi, tamoyillari va usullari mavjud. Bashoratlar: umumgeografik kompleks bashorat, iqtisodiy-geografik, xususiy (tarmoqlar) bo`yicha bo`lishi mumkin. I.P.Gerasimov fikricha (1986), umumgeografik bashorat vazifalaridan biri - bu tabiat va jamiyat ravojlanishining turli bosqichlarida tabiat, xo`jalik va aholi orasida ro`y beradigan o`zaro ta'sir hamda aloqadorlikni aniqlashdan iborat. Eng muhimi, deydi T.V.Zvonkova (1987), inson yashaydigan muhitning kelajakda qanday holatlarda bo`lishini oldindan aytib berishdir. Iqtisodiy geografik bashorat ma'lum muddatlarda xo`jalik tarmoqlari, aholi joylashuvi, demografik ko`rsatkichlarni o`zgarishi, bandlik kabi muammolarni o`z ichiga oladi. Xususiy bashoratlash natijasi kompleks tabiiy geografik bashoratning natijalari bilan muvofiqlashtirmaguncha tugallanmagan hisoblanadi. Tabiiy geografik bashoratda: 1) inson ta'sirisiz ro`y beradigan o`zgarishlar (bilvosita). 2) Inson tomonidan ongli ta'siri tufayli ro`y beradigan o`zgarishlarni inobatga olish kerak. Bashorat ob’yekti ko`lami bo`yicha dunyoviy, regional, mahalliy bo`ladi. Dunyoviy bashorat: 2050-yillarda Yer harorati XX-asr oxiriga nisbatan 3- 4°C ortadi. MLBudiko (1988) Turkistonda namgarchilik oshadi, XXI-asr o`rtalarida yog`inlar miqdori 2 barobar ortadi. Turkiston cho`llari Janubiy Ukrainaga o`xshab ketadi, bu tabiat zonalari chegaralariga ta'sir etadi, deydi. Regional bashoratda: Orol, Balxash, Issiqko`1 doirasida bo`lishi mumkin.
32 Mahalliy bashorat kichik hududlarga bag`ishlanadi. LandshaftIar monitoringi (geosistem monitoring). Bu yerda tabiiy va insoniyat ta'sirida sodir bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatib borish va tegishli tavsiyalar berish ko`zda tutiladi. Inson ta'sirida turgan landshaftlarni qanday o`rganish kerak, qaysi ko`rsatkichlarni aksariyat inobatga olish kerak, hanuzgacha to`la hal qilinmagan. Yuqorida qayd qilingan muaommolar faqat ayrimlaridir. Bu muammolarni yechish nazariy va amaliy izlanishlarni talab qiladi. O‘zbekistonda, butun O‘rta Osiyodagi kabi, o‘lkaning tabiiy sharoiti hamda tabiiy resurslarini kompleks tadqiq etish va geografik g`oyalarning bu jarayon bilan bevosita bog`liq holda rivojlanishi 4 asosiy ilmiy yo‘nalishda amalga oshib, takomillasha bordi. Bular: qiyosiy-tasviriy, tabiiy-tarixiy, ekologik-geografik va regional- landshaftshunoslik yo‘nalishlaridir. - chizma. Tabiiy geografiyadagi yo‘nalishlar O‘rta Osiyoda tabiiy-geografik tadqiqotlarning qiyosiy-tasviriy (tasviriy geografiya) yo‘nalishi 19-asrning 2-yarmi — 20-asr boshida vujudga keldi. Turli Tabiiy geografiyadagi yo’nalishlar Qiyosiy- tasviriy Tabiiy-tarixiy Ekologik- geografik Regional landshaftshu noslik 32 Mahalliy bashorat kichik hududlarga bag`ishlanadi. LandshaftIar monitoringi (geosistem monitoring). Bu yerda tabiiy va insoniyat ta'sirida sodir bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatib borish va tegishli tavsiyalar berish ko`zda tutiladi. Inson ta'sirida turgan landshaftlarni qanday o`rganish kerak, qaysi ko`rsatkichlarni aksariyat inobatga olish kerak, hanuzgacha to`la hal qilinmagan. Yuqorida qayd qilingan muaommolar faqat ayrimlaridir. Bu muammolarni yechish nazariy va amaliy izlanishlarni talab qiladi. O‘zbekistonda, butun O‘rta Osiyodagi kabi, o‘lkaning tabiiy sharoiti hamda tabiiy resurslarini kompleks tadqiq etish va geografik g`oyalarning bu jarayon bilan bevosita bog`liq holda rivojlanishi 4 asosiy ilmiy yo‘nalishda amalga oshib, takomillasha bordi. Bular: qiyosiy-tasviriy, tabiiy-tarixiy, ekologik-geografik va regional- landshaftshunoslik yo‘nalishlaridir. - chizma. Tabiiy geografiyadagi yo‘nalishlar O‘rta Osiyoda tabiiy-geografik tadqiqotlarning qiyosiy-tasviriy (tasviriy geografiya) yo‘nalishi 19-asrning 2-yarmi — 20-asr boshida vujudga keldi. Turli Tabiiy geografiyadagi yo’nalishlar Qiyosiy- tasviriy Tabiiy-tarixiy Ekologik- geografik Regional landshaftshu noslik
33 hududlarning geografik tasvirini yaratishda P. P. Semyonov-Tyanshanskiy, I. V. Mushketov, A. P. Fedchenko. V. A. Obruchev, V. I. Masalskiy va L. S. Berg kabi rus tabiatshunoslari hissa qo‘shdilar. Bu yo‘nalish N.L.Korjenevskiyning qiyosiy- tasviriy geografik tadqiqotlarida o‘z ifodasini topdi. Respublikada bu ilmiy yo‘nalishda N. G. Mallistkiy, O. Yu. Poslavskaya, N. D. Dolimov, M. Q. Qoriev, O. A. Mo‘minov ko‘p yillar ilmiy faoliyat ko‘rsatib, o‘lkaning turli qismlari va butun O‘zbekistonni tabiiy geografik tasvirlashga munosib hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonda geografik tadqiqotlarning tabiiy-tarixiy yo‘nalishi 20- asr boshida o‘lkani ruslar tomonidan o‘rganish jarayonida shakllandi. Bu ilmiy yo‘nalish turli hududlar tuproq va o‘simlik qoplamini landshaftlar fonida majmuali o‘rganish metodikasi va metodologiyasiga asoslangan va uning yirik markazi O‘rta Osiyo Davlat universiteti tarkibidagi Tuproqshunoslik va geobotanika ininstituti edi. Ekologik-geografik yo‘na-lish 1920—30-yillarda shakllandi. Bu yo‘nalishning vakillari ekolog va geograflar D. N. Kashkarov (1878— 1941) va E. P. Korovin (1891-1963) edi. O‘rta Osiyo cho‘llari va baland tog`lari o‘ziga xos tabiiy kompleks va «hayot makoni» sifatida qiyosiy ekologik va geografik jihatdan o‘rganildi. Bu maktabning ilmiy g`oyalarini yangi yuqori bosqichga ko‘tarishda O‘zbekiston akademiklari zooekolog T. 3. Zohidov va botanik-geograf hamda ekolog Q. 3. Zokirovlar salmoqli hissa qo‘shdi. T. 3. Zohidov cho‘llar ekologik biostenologiyasi, Q.3.Zokirov esa O‘rta Osiyo fitoekologiyasi, o‘simlik qoplamini ekologik toifalashtirish hamda integral balandlik mintaqalari (cho‘l, adir, tog`, yaylov)ni ajratish masalalari bo‘yicha o‘z yo‘riqnomalarini yaratdilar. O‘zbekistonda agroiqlimiy tadqiqotlarni olib borgan taniqli biolog va geograf olimlardan O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati akademik Q.Z.Zokirov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi L.N.Babushkin, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi N.A.Kogay, landshaftshunoslik yo‘nalishining etuk olimi Sh.S.Zokirov va Buxoro viloyati geografiyasi, jumladan, viloyat relefi, geoekologiyasi va agroiqlimi imkoniyatlaridan samarali foydalanish hamda 33 hududlarning geografik tasvirini yaratishda P. P. Semyonov-Tyanshanskiy, I. V. Mushketov, A. P. Fedchenko. V. A. Obruchev, V. I. Masalskiy va L. S. Berg kabi rus tabiatshunoslari hissa qo‘shdilar. Bu yo‘nalish N.L.Korjenevskiyning qiyosiy- tasviriy geografik tadqiqotlarida o‘z ifodasini topdi. Respublikada bu ilmiy yo‘nalishda N. G. Mallistkiy, O. Yu. Poslavskaya, N. D. Dolimov, M. Q. Qoriev, O. A. Mo‘minov ko‘p yillar ilmiy faoliyat ko‘rsatib, o‘lkaning turli qismlari va butun O‘zbekistonni tabiiy geografik tasvirlashga munosib hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonda geografik tadqiqotlarning tabiiy-tarixiy yo‘nalishi 20- asr boshida o‘lkani ruslar tomonidan o‘rganish jarayonida shakllandi. Bu ilmiy yo‘nalish turli hududlar tuproq va o‘simlik qoplamini landshaftlar fonida majmuali o‘rganish metodikasi va metodologiyasiga asoslangan va uning yirik markazi O‘rta Osiyo Davlat universiteti tarkibidagi Tuproqshunoslik va geobotanika ininstituti edi. Ekologik-geografik yo‘na-lish 1920—30-yillarda shakllandi. Bu yo‘nalishning vakillari ekolog va geograflar D. N. Kashkarov (1878— 1941) va E. P. Korovin (1891-1963) edi. O‘rta Osiyo cho‘llari va baland tog`lari o‘ziga xos tabiiy kompleks va «hayot makoni» sifatida qiyosiy ekologik va geografik jihatdan o‘rganildi. Bu maktabning ilmiy g`oyalarini yangi yuqori bosqichga ko‘tarishda O‘zbekiston akademiklari zooekolog T. 3. Zohidov va botanik-geograf hamda ekolog Q. 3. Zokirovlar salmoqli hissa qo‘shdi. T. 3. Zohidov cho‘llar ekologik biostenologiyasi, Q.3.Zokirov esa O‘rta Osiyo fitoekologiyasi, o‘simlik qoplamini ekologik toifalashtirish hamda integral balandlik mintaqalari (cho‘l, adir, tog`, yaylov)ni ajratish masalalari bo‘yicha o‘z yo‘riqnomalarini yaratdilar. O‘zbekistonda agroiqlimiy tadqiqotlarni olib borgan taniqli biolog va geograf olimlardan O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati akademik Q.Z.Zokirov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi L.N.Babushkin, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi N.A.Kogay, landshaftshunoslik yo‘nalishining etuk olimi Sh.S.Zokirov va Buxoro viloyati geografiyasi, jumladan, viloyat relefi, geoekologiyasi va agroiqlimi imkoniyatlaridan samarali foydalanish hamda
34 landshaftshunoslik sohalarida salmoqli ishlarni olib borgan olim, “BuxDUda xizmat ko‘rsatgan dostent” I.Q.Nazarov to‘g`risida ma’lumot berishni o‘rinli deb bildim. Chunki mazkur olimlarning nomlarini, fandagi ilmiy tadqiqotlarini o‘quvchilar va talabalar maktablardagi darsliklarda va oliy o‘quv yurtlaridagi o‘quv adabiyotlarida uchratishadi, bilishadi. Ammo ularning tarjimai hollari to‘g`risidagi ma’lumotlarni hamma ham birdek topa olmaydi. Zokirov Qodir Zokirovich (1906. 25.7, Jalolobod — 1992.9.8, Toshkent) — botanik, O‘zbekiston FA akademik (1956), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), biologiya fanlari doktori (1951), professor (1951). SamDUni tugatgan (1933). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar sistematikasi va geografiyasi kafedrasi dostenti (1941 —43), Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti botanika kafedrasi mudiri (1943—52), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti direktori (1952—56), O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi Fanlar Akademiyasi prezidenti (1957-61). Farg`ona pedagogika instituti rektori (1963-66), 1966 yildan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti O‘simliklar resursi bo‘limi mudiri. Ilmiy ishlari quyidagilar: o‘simliklar (taksonomik birliklar) sistemasi, flora, o‘simliklar qoplami va o‘simliklar xom ashyolarini o‘rganishga oid. O‘simlikshunos – sistematik sifatida kampirchopondoshlar, torondoshlar, ko‘knordoshlar, hiloladoshlar va boshqa oilalarni o‘rganib, yangi turkum va turlarni kashf etdi. O‘zbek tilida botanika terminlarini yaratishga asos soldi. Q.Zokirov ko‘p jildli «O‘zbekiston florasi»ni tuzishda faol qatnashdi. «Ruscha- o‘zbekcha botanika atamalarining qisqacha izohli lug`ati»ni (boshqa mualliflar bilan birga, 1963), keyinchalik «Botanikadan ruscha-o‘zbekcha enstiklopedik lug`at»ning I jildini chop etdi (X. Jamolxonov bilan hamkorlikda). Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1968). Yirik asarlari. “Zarafshon daryosi havzasi florasi va o‘simliklar qoplami” [2 jildli], T., 1955, 1961. Babushkin Leonid Nikolaevich (1902.23.3 - Toshkent -1976.26.5) -geograf, agrometeorolog olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi 34 landshaftshunoslik sohalarida salmoqli ishlarni olib borgan olim, “BuxDUda xizmat ko‘rsatgan dostent” I.Q.Nazarov to‘g`risida ma’lumot berishni o‘rinli deb bildim. Chunki mazkur olimlarning nomlarini, fandagi ilmiy tadqiqotlarini o‘quvchilar va talabalar maktablardagi darsliklarda va oliy o‘quv yurtlaridagi o‘quv adabiyotlarida uchratishadi, bilishadi. Ammo ularning tarjimai hollari to‘g`risidagi ma’lumotlarni hamma ham birdek topa olmaydi. Zokirov Qodir Zokirovich (1906. 25.7, Jalolobod — 1992.9.8, Toshkent) — botanik, O‘zbekiston FA akademik (1956), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), biologiya fanlari doktori (1951), professor (1951). SamDUni tugatgan (1933). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar sistematikasi va geografiyasi kafedrasi dostenti (1941 —43), Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti botanika kafedrasi mudiri (1943—52), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti direktori (1952—56), O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi Fanlar Akademiyasi prezidenti (1957-61). Farg`ona pedagogika instituti rektori (1963-66), 1966 yildan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti O‘simliklar resursi bo‘limi mudiri. Ilmiy ishlari quyidagilar: o‘simliklar (taksonomik birliklar) sistemasi, flora, o‘simliklar qoplami va o‘simliklar xom ashyolarini o‘rganishga oid. O‘simlikshunos – sistematik sifatida kampirchopondoshlar, torondoshlar, ko‘knordoshlar, hiloladoshlar va boshqa oilalarni o‘rganib, yangi turkum va turlarni kashf etdi. O‘zbek tilida botanika terminlarini yaratishga asos soldi. Q.Zokirov ko‘p jildli «O‘zbekiston florasi»ni tuzishda faol qatnashdi. «Ruscha- o‘zbekcha botanika atamalarining qisqacha izohli lug`ati»ni (boshqa mualliflar bilan birga, 1963), keyinchalik «Botanikadan ruscha-o‘zbekcha enstiklopedik lug`at»ning I jildini chop etdi (X. Jamolxonov bilan hamkorlikda). Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1968). Yirik asarlari. “Zarafshon daryosi havzasi florasi va o‘simliklar qoplami” [2 jildli], T., 1955, 1961. Babushkin Leonid Nikolaevich (1902.23.3 - Toshkent -1976.26.5) -geograf, agrometeorolog olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi
35 (I960). Geografiya fanlari doktori (1950), professor (1952), O‘rta Osiyo universitetini tugatgan (1926). O‘rta Osiyo meteorologiya institutining Toshkent geofizika rasadxonasida ilmiy xodim, O‘zbekiston qishloq xo‘jalik vazirligida bosh agrometeorolog (1941—46), O‘rta Osiyo universiteti tabiiy geografiya kafedrasi o‘qituvchisi, dostent, professor, kafedra mudiri (1947—76), 1955—61 yillarda ilmiy ishlar bo‘yicha universiteti prorektori. L.Babushkinning ilmiy ishlari agrometeorologiya, agroiqlimshunoslik va tabiiy geografiya masalalariga bag`ishlangan. Sug`orma dehqonchilik zonalarini agroiqlimiy rayonlashtirish va O‘rta Osiyoni tabiiy-geografik rayonlashtirishni amalga oshirdi. Kogay Nikolay Andreevich (1926.14.9, Rossiyaning Primore o‘lkasi) — tabiiy geograf, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1980), geografiya fanlari doktori (1972), professor (1974). O‘rta Osiyo Davlat universitetini (Toshkent) tugatgan (1951). Mehnat faoliyati shu universitetda o‘tgan. Geografiya fakulteti dekani (1975—1983), tabiiy geografiya kafedrasi mudiri (1975—83). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo (Turkiston) o‘lkasi hududini regional tabiiy geografik rayonlashtirish, O‘zbekiston hududini agroiqlimiy sharoitini aniqlash va rayonlashtirish masalalariga bag`ishlangan. Bir qancha xarita va geografik atlaslarni nashr qilinishida qatnashgan. Asarlari: Turanskaya fiziko- geograficheskaya provinstiya, T., 1969; Agroklimaticheskie usloviya selskogo xozyaystva Uzbekistana, T., 1975 (hammualliflikda); Fizicheskaya geografiya Sredney Azii, 1—2 t., T., 1978-1979. Shuhrat Solihovich Zokirov 1940 - yil 4 - sentabrda Toshkent shahrida tug`ilgan. U 1957 – 1962 - yillarda O`rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) ning Geografiya fakultetida tahsil oldi. Sh. S. Zokirov 1962 - yildan mazkur universitetda o`qituvchi, dekan muovini (1983 – 1989 yy.), dekan (1989 – 2000 yy.) lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. U hozirgi kunda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti, geografiya fanlari nomzodi, O`zbekistonda geografiya fanining tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va geografiya tarixi kabi yo`nalishlari rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shagan taniqli olim. Sh. S. Zokirov 130 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. 35 (I960). Geografiya fanlari doktori (1950), professor (1952), O‘rta Osiyo universitetini tugatgan (1926). O‘rta Osiyo meteorologiya institutining Toshkent geofizika rasadxonasida ilmiy xodim, O‘zbekiston qishloq xo‘jalik vazirligida bosh agrometeorolog (1941—46), O‘rta Osiyo universiteti tabiiy geografiya kafedrasi o‘qituvchisi, dostent, professor, kafedra mudiri (1947—76), 1955—61 yillarda ilmiy ishlar bo‘yicha universiteti prorektori. L.Babushkinning ilmiy ishlari agrometeorologiya, agroiqlimshunoslik va tabiiy geografiya masalalariga bag`ishlangan. Sug`orma dehqonchilik zonalarini agroiqlimiy rayonlashtirish va O‘rta Osiyoni tabiiy-geografik rayonlashtirishni amalga oshirdi. Kogay Nikolay Andreevich (1926.14.9, Rossiyaning Primore o‘lkasi) — tabiiy geograf, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1980), geografiya fanlari doktori (1972), professor (1974). O‘rta Osiyo Davlat universitetini (Toshkent) tugatgan (1951). Mehnat faoliyati shu universitetda o‘tgan. Geografiya fakulteti dekani (1975—1983), tabiiy geografiya kafedrasi mudiri (1975—83). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo (Turkiston) o‘lkasi hududini regional tabiiy geografik rayonlashtirish, O‘zbekiston hududini agroiqlimiy sharoitini aniqlash va rayonlashtirish masalalariga bag`ishlangan. Bir qancha xarita va geografik atlaslarni nashr qilinishida qatnashgan. Asarlari: Turanskaya fiziko- geograficheskaya provinstiya, T., 1969; Agroklimaticheskie usloviya selskogo xozyaystva Uzbekistana, T., 1975 (hammualliflikda); Fizicheskaya geografiya Sredney Azii, 1—2 t., T., 1978-1979. Shuhrat Solihovich Zokirov 1940 - yil 4 - sentabrda Toshkent shahrida tug`ilgan. U 1957 – 1962 - yillarda O`rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) ning Geografiya fakultetida tahsil oldi. Sh. S. Zokirov 1962 - yildan mazkur universitetda o`qituvchi, dekan muovini (1983 – 1989 yy.), dekan (1989 – 2000 yy.) lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. U hozirgi kunda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti, geografiya fanlari nomzodi, O`zbekistonda geografiya fanining tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va geografiya tarixi kabi yo`nalishlari rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shagan taniqli olim. Sh. S. Zokirov 130 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi.
36 Regional-landshaftshunoslik yo‘nalishi yuqoridagi uch kompleks yo‘nalish va ko‘plab tarmoq geografik yo‘nalishlarning sintezi sifatida vujudga keldi. Bu yo‘nalishga doir ilk tadqiqotlar 1929—30 yillarda olib borildi. O‘rta Osiyo kompleks tabiiy-tarixiy rayonlashtirildi va ayrim yirik hududlarning landshaft xaritalari tuzildi. 1943 y. O‘rta Osiyoning ekologik tamoyillar asosida majmuali geografik rayonlashtirish konstepstiyasi va sxemasi yaratildi. 1950-yillar oxiridan O‘rta Osiyoni tabiiy rayonlashtirish va landshaft xaritalarini yaratish bilan O‘rta Osiyo davlat universitetining geograf olimlari shug`ullandilar. 1960—70 yillarga kelib, O‘zbekistonda mahalliy landshaftshunos olimlarning safi shakllandi. Ular Moskva (P. B. Baratov, A. A. Rafiqov, M. U. Umarov, P. N. G`ulomov, A. Mamatov, B.O. Baxriddinov, O. Raxmatullaev, S. Abdullaev, I. Abdug`aniev), Sankt-Peterburg (A. Saidov, M. Rasulov, Sh. Ergashev, T. Rahimov, Yu. Sultonov), Lvov (L. Alibekov, T. Jumaboev), Voronej (A. Abdulqosimov), Boku (S. A. Nishonov), Ashxobod (I. Nazarov), Qozon (T. Ollonazarov) va Toshkent (Sh. S. Zokirov, I. A. Hasanov, A. Zayniddinov, A. Soatov) land-shaftshunoslik maktablariga mansub. Korjenevskiy Nikolay Leopoldovich (1879.6.2, Vitebsk guberniyasi — 1958.31.10, Toshkent) — tabiiy geograf va glyastiolog. O‘zbekiston FA muxbir a’zosi (1947). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1939). Geografiya fanlari doktori (1937). O‘rta Osiyo universitetining tabiiy geografiya kafedrasi profesori, mudiri (1927 yildan). O‘rta Osiyo Gidrometeorologiya institktida konsultant va glyastiologiya bo‘limining boshlig`i (1926—58). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi va muzliklariga bag`ishlangan. N. Korjenevskiy O‘rta Osiyo muzliklarining dastlabki katalogini tuzgan (1930), 70 ga yaqin muzlik va cho‘qqilarni o‘rganib ilmiy adabiyotga kiritgan. Ustyurt platosi, Mo‘yinqum, Qirg`iziston tizmasi, Qorako‘l, Yashilko‘l, Sarez, Iskandarko‘l va Balxash ko‘llarini tadqiq qildi. Pomir va Tyanыianda 3 muzlik va Orqa Olay tizmasidagi cho‘qqi N. Korjenevskiy nomi bilan atalgan. Uning quyidagi asarlari bor: 1. Katalog lednikov Sredney Azii, T., 1930; 2. Srednyaya Aziya. Kratkiy fiziko-geograficheskiy ocherk, 2 izd., T., 1941; 36 Regional-landshaftshunoslik yo‘nalishi yuqoridagi uch kompleks yo‘nalish va ko‘plab tarmoq geografik yo‘nalishlarning sintezi sifatida vujudga keldi. Bu yo‘nalishga doir ilk tadqiqotlar 1929—30 yillarda olib borildi. O‘rta Osiyo kompleks tabiiy-tarixiy rayonlashtirildi va ayrim yirik hududlarning landshaft xaritalari tuzildi. 1943 y. O‘rta Osiyoning ekologik tamoyillar asosida majmuali geografik rayonlashtirish konstepstiyasi va sxemasi yaratildi. 1950-yillar oxiridan O‘rta Osiyoni tabiiy rayonlashtirish va landshaft xaritalarini yaratish bilan O‘rta Osiyo davlat universitetining geograf olimlari shug`ullandilar. 1960—70 yillarga kelib, O‘zbekistonda mahalliy landshaftshunos olimlarning safi shakllandi. Ular Moskva (P. B. Baratov, A. A. Rafiqov, M. U. Umarov, P. N. G`ulomov, A. Mamatov, B.O. Baxriddinov, O. Raxmatullaev, S. Abdullaev, I. Abdug`aniev), Sankt-Peterburg (A. Saidov, M. Rasulov, Sh. Ergashev, T. Rahimov, Yu. Sultonov), Lvov (L. Alibekov, T. Jumaboev), Voronej (A. Abdulqosimov), Boku (S. A. Nishonov), Ashxobod (I. Nazarov), Qozon (T. Ollonazarov) va Toshkent (Sh. S. Zokirov, I. A. Hasanov, A. Zayniddinov, A. Soatov) land-shaftshunoslik maktablariga mansub. Korjenevskiy Nikolay Leopoldovich (1879.6.2, Vitebsk guberniyasi — 1958.31.10, Toshkent) — tabiiy geograf va glyastiolog. O‘zbekiston FA muxbir a’zosi (1947). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1939). Geografiya fanlari doktori (1937). O‘rta Osiyo universitetining tabiiy geografiya kafedrasi profesori, mudiri (1927 yildan). O‘rta Osiyo Gidrometeorologiya institktida konsultant va glyastiologiya bo‘limining boshlig`i (1926—58). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi va muzliklariga bag`ishlangan. N. Korjenevskiy O‘rta Osiyo muzliklarining dastlabki katalogini tuzgan (1930), 70 ga yaqin muzlik va cho‘qqilarni o‘rganib ilmiy adabiyotga kiritgan. Ustyurt platosi, Mo‘yinqum, Qirg`iziston tizmasi, Qorako‘l, Yashilko‘l, Sarez, Iskandarko‘l va Balxash ko‘llarini tadqiq qildi. Pomir va Tyanыianda 3 muzlik va Orqa Olay tizmasidagi cho‘qqi N. Korjenevskiy nomi bilan atalgan. Uning quyidagi asarlari bor: 1. Katalog lednikov Sredney Azii, T., 1930; 2. Srednyaya Aziya. Kratkiy fiziko-geograficheskiy ocherk, 2 izd., T., 1941;
37 3. Priroda Sredney Azii, T., 1960. Semyonov-Tyanshanskiy (1906 yilgacha Semyonov) Pyotr Petrovich (1827.2.1, hozirgi Lipestk viloyati — 1914.26.2, Peterburg) — rus geografi, jamoat arbobi. Peterburg FA-ning faxriy a’zosi (1873). Rossiya Geografiya jamiyati viste-raisi (1873— 1914). Davlat kengashi a’zosi (1897). Peterburg universitetining tabiiyot bo‘limini tugatgan (1848). 1849 yildan Sharqiy Evropa tekisligida ekspedistiya ishlari olib borgan. A. Ritgerning «Osiyo er bilimi» asarini rus tiliga tarjima qilgan. 1856—57 yillarda Tyanshan (Tangri-tog`) tog`larini o‘rganib, uning dastlabki orografik va vertikal zonallik sxemasini tuzgan, katta balandlikdagi qor chegarasida katta muzlik borligini aniqlagan va buni iqlimning quruqligiga bog`liq ekanligini to‘g`ri tushuntirgan (Tyanshanni ilmiy o‘rganganidan 50 yil o‘tgach, uning familiyasiga «Tyanshanskiy» deb qo‘shib aytiladigan bo‘ldi). Markaziy Osiyoni tadqiq qilish bo‘yicha yirik ekspedistiyalarni uyushtirishga Semyonov- Tyanshanskiy bevosita yordam ko‘rsatgan. Rossiya geografiyasiga oid ko‘p jildli asarlar yaratishga rahbarlik qilgan, 700 mingga yaqin hasharot to‘plab, kollekstiya tuzgan. O‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo, Kavkaz, Alyaska va Shpistbergendagi bir necha geografik ob’ektlar; 100 ga yaqin yangi topilgan o‘simlik va hayvonlar Semyonov-Tyanshanskiy nomiga qo‘yilgan; Geografiya jamiyati tomonidan Semyonov-Tyanshanskiy nomli oltin medal ta’sis etilgan. Asarlari quyidagilar: 1. Memuarы, t. 1, 3—4, Peterburg, 1915— 1917 (t. 2 pereizdanie, pod nazvaniem Puteshestvie v Tyan-Shan, Moskva, 1946). Semyonov-Tyanshanskiy nomiga qo‘yilgan ba’zi tabiiy ob’ektlarga ta’rif berdik: 1.Semyonov muzligi - Markaziy Tyanshandagi (Qirg`iziston) muzlik. Sarijaz tizmasining shimoliy yon bag`rida, Sarijaz daryosi (Tarim havzasi) ning yuqori qismida joylashgan. Uzunligi 21 km, eni 1,5 km, maydoni 36 km2. Muzlikning uchi 3320 m balandlikda. 1857 yilda P.P. Semyonov (Semyonov- Tyanshanskiy) tomonidan o‘rganilgan. 2. Semyonov cho‘qqisi - Sarijaz tizmasidagi cho‘qqi. Markaziy Tyanshanda 37 3. Priroda Sredney Azii, T., 1960. Semyonov-Tyanshanskiy (1906 yilgacha Semyonov) Pyotr Petrovich (1827.2.1, hozirgi Lipestk viloyati — 1914.26.2, Peterburg) — rus geografi, jamoat arbobi. Peterburg FA-ning faxriy a’zosi (1873). Rossiya Geografiya jamiyati viste-raisi (1873— 1914). Davlat kengashi a’zosi (1897). Peterburg universitetining tabiiyot bo‘limini tugatgan (1848). 1849 yildan Sharqiy Evropa tekisligida ekspedistiya ishlari olib borgan. A. Ritgerning «Osiyo er bilimi» asarini rus tiliga tarjima qilgan. 1856—57 yillarda Tyanshan (Tangri-tog`) tog`larini o‘rganib, uning dastlabki orografik va vertikal zonallik sxemasini tuzgan, katta balandlikdagi qor chegarasida katta muzlik borligini aniqlagan va buni iqlimning quruqligiga bog`liq ekanligini to‘g`ri tushuntirgan (Tyanshanni ilmiy o‘rganganidan 50 yil o‘tgach, uning familiyasiga «Tyanshanskiy» deb qo‘shib aytiladigan bo‘ldi). Markaziy Osiyoni tadqiq qilish bo‘yicha yirik ekspedistiyalarni uyushtirishga Semyonov- Tyanshanskiy bevosita yordam ko‘rsatgan. Rossiya geografiyasiga oid ko‘p jildli asarlar yaratishga rahbarlik qilgan, 700 mingga yaqin hasharot to‘plab, kollekstiya tuzgan. O‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo, Kavkaz, Alyaska va Shpistbergendagi bir necha geografik ob’ektlar; 100 ga yaqin yangi topilgan o‘simlik va hayvonlar Semyonov-Tyanshanskiy nomiga qo‘yilgan; Geografiya jamiyati tomonidan Semyonov-Tyanshanskiy nomli oltin medal ta’sis etilgan. Asarlari quyidagilar: 1. Memuarы, t. 1, 3—4, Peterburg, 1915— 1917 (t. 2 pereizdanie, pod nazvaniem Puteshestvie v Tyan-Shan, Moskva, 1946). Semyonov-Tyanshanskiy nomiga qo‘yilgan ba’zi tabiiy ob’ektlarga ta’rif berdik: 1.Semyonov muzligi - Markaziy Tyanshandagi (Qirg`iziston) muzlik. Sarijaz tizmasining shimoliy yon bag`rida, Sarijaz daryosi (Tarim havzasi) ning yuqori qismida joylashgan. Uzunligi 21 km, eni 1,5 km, maydoni 36 km2. Muzlikning uchi 3320 m balandlikda. 1857 yilda P.P. Semyonov (Semyonov- Tyanshanskiy) tomonidan o‘rganilgan. 2. Semyonov cho‘qqisi - Sarijaz tizmasidagi cho‘qqi. Markaziy Tyanshanda
38 (Qirg`iziston). Balandligi 5816 m. P.P. Semyonov-Tyanshanskiy nomi bilan atalgan. Katta Ashuto‘r, Adirto‘r tizmalari bilan Sarijaz tizmasi qo‘shilgan joyda. Semyonov muzligidan yaqqol ko‘rinib turadi. II.2. XX asrdaTabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari Mushketov Ivan Vasilevich [1850.9 (21).1, Alekseevskaya stanstiyasi, hozirgi Volgograd viloyati — 1902.10(23). 1, Peterburg] — rus geologi va geografi. Peterburg konchilik institutini tugatgan (1872), 1877 yildan Geologiya qo‘mitasi ad’yunkt-professori. 1874-75, 1877-80 yillarda O‘rta Osiyoning geologiyasini o‘rganib, bir necha foydali qazilma konlarini ochgan. Ilmiy izlanishlari natijasini «Turkiston» asarida (1—2 t., 1886-1906) bayon etdi. I. Mushketov O‘rta Osiyoning geologik va orografik tavsifini yozdi. Sirdaryo vodiysini o‘rgandi. 1881 yilda G.D.Romanovskiy bilan birgalikda Turkistonning geologik xaritasini tuzdi. I. Mushketov shuningdek, Kavkazning geologik tuzilishi, muzliklari, mineral suvlari va foydali qazilmalarini o‘rgandi. 1887 yil Verniy (hozirgi Olmaota) shahrida bo‘lib o‘tgan kuchli zilzilaning sabab va oqibatlarini tadqiq etdi. I. Mushketov «Fizik geologiya» qo‘llanmasini ham yozgan (1888— 91). I. Mushketov nomiga Sibir, O‘rta va Markaziy Osiyoda bir qancha geografik ob’ektlar (Mushketov tog`i, Mushketov muzligi va b.) qo‘yilgan. Asarlari: «Fizicheskaya geologiya» (ch. 1—2, SPB, 1888—91, oxirgi nashri 1935); Vernenskoe zemletryasenie 1887, SPB, 1890. I. Mushketov nomiga Sibir, O‘rta va Markaziy Osiyoda bir qancha geografik ob’ektlar (Mushketov tog`i, Mushketov muzligi va b.) qo‘yilgan ba’zi ob’ektlarga ta’rif beramiz. Mushketov muzligi - Markaziy Tyanshandagi Sarijaz tizmasining shimoliy yon bag`rida joylashgan tog`-vodiy muzligi, Sarijaz daryosining bosh to-monida, kenglik bo‘ylab sharqdan g`arbga tomon cho‘zilgan. Uzunligi 20 km chamasida, eni 1—1,8 km, maydoni 49,25 km2. 38 (Qirg`iziston). Balandligi 5816 m. P.P. Semyonov-Tyanshanskiy nomi bilan atalgan. Katta Ashuto‘r, Adirto‘r tizmalari bilan Sarijaz tizmasi qo‘shilgan joyda. Semyonov muzligidan yaqqol ko‘rinib turadi. II.2. XX asrdaTabiiy geografiya rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari Mushketov Ivan Vasilevich [1850.9 (21).1, Alekseevskaya stanstiyasi, hozirgi Volgograd viloyati — 1902.10(23). 1, Peterburg] — rus geologi va geografi. Peterburg konchilik institutini tugatgan (1872), 1877 yildan Geologiya qo‘mitasi ad’yunkt-professori. 1874-75, 1877-80 yillarda O‘rta Osiyoning geologiyasini o‘rganib, bir necha foydali qazilma konlarini ochgan. Ilmiy izlanishlari natijasini «Turkiston» asarida (1—2 t., 1886-1906) bayon etdi. I. Mushketov O‘rta Osiyoning geologik va orografik tavsifini yozdi. Sirdaryo vodiysini o‘rgandi. 1881 yilda G.D.Romanovskiy bilan birgalikda Turkistonning geologik xaritasini tuzdi. I. Mushketov shuningdek, Kavkazning geologik tuzilishi, muzliklari, mineral suvlari va foydali qazilmalarini o‘rgandi. 1887 yil Verniy (hozirgi Olmaota) shahrida bo‘lib o‘tgan kuchli zilzilaning sabab va oqibatlarini tadqiq etdi. I. Mushketov «Fizik geologiya» qo‘llanmasini ham yozgan (1888— 91). I. Mushketov nomiga Sibir, O‘rta va Markaziy Osiyoda bir qancha geografik ob’ektlar (Mushketov tog`i, Mushketov muzligi va b.) qo‘yilgan. Asarlari: «Fizicheskaya geologiya» (ch. 1—2, SPB, 1888—91, oxirgi nashri 1935); Vernenskoe zemletryasenie 1887, SPB, 1890. I. Mushketov nomiga Sibir, O‘rta va Markaziy Osiyoda bir qancha geografik ob’ektlar (Mushketov tog`i, Mushketov muzligi va b.) qo‘yilgan ba’zi ob’ektlarga ta’rif beramiz. Mushketov muzligi - Markaziy Tyanshandagi Sarijaz tizmasining shimoliy yon bag`rida joylashgan tog`-vodiy muzligi, Sarijaz daryosining bosh to-monida, kenglik bo‘ylab sharqdan g`arbga tomon cho‘zilgan. Uzunligi 20 km chamasida, eni 1—1,8 km, maydoni 49,25 km2.
39 Muzlikning 5 km uzunlikdagi pastki qismi morena bilan qoplangan. Mushketov muzligi vaqt-vaqti bilan balqib, quyi tomon cho‘ziladi va keyin yana qisqaradi. 20- asrning 50-yillari oxirida 2500 m surildi va maydoni 4 km2 ga ko‘paydi. Hozir muzlik qisqarib bormoqda. Muzlik chekkasidan Adirto‘r daryosi (Sarijaz daryosining chap irmog`i) boshlanadi. I. V. Mushketov nomi bilan atalgan. Korovin Evgeniy Petrovich (1891. 25.2 - Moskva — 1963.1.12) — botanik olim. O‘zbekiston FA akademigi (1947), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi (1940), professor (1932). Moskva universitetini tugatgan (1917). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar geografiyasi va sistematikasi kafedrasi mudiri (1928-60). Universitet qoshidagi Biologiya ilmiy-tadqiqot instituti (1932—38), O‘zbekistan FA Botanika instituti (1944—48, 1950— 52) direktori. E.Korovinning ilmiy ishlari, asosan, ekologiya, geografiya, flora, o‘simliklar qoplami va filogenetikaga oid. Ferula turkumidan 60 dan ortiq yangi turni fanga kiritgan. O‘rta Osiyo va Qozog`iston bo‘ylab o‘tkazilgan 24 ekspedistiyada qatnashib, uchlamchi davr qazilma florasi (Turkmaniston kserofiti, Qoratov lezofili)ni topgan. O‘rta Osiyoda g`o‘zani rayonlashtirish xaritasini tuzgan. DOLIMOV No‘‘mon Dolimovich (1906.1.2. - Toshkent - 1977.10.7) -geograf olim. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1970). Toshkent kechki pedagogika institutini tugatgan (1940). Geografiya fanlari nomzodi (1944), dostent (1945). O‘rta Osiyo davlat univesiteti (keyinrok, ToshDU, bugun O‘zMU) geografiya fakulteti dekani (1945—68). Ilmiy faoliyati O‘zbekiston tabiatini o‘rganishga, lug`atlar, tabiiy geografiyadan darsliklar, o‘quv geografik xaritalari, atlaslar yaratishga bag`ishlangan. O‘quv adabiyotlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda qatnashgan. Asarlari: Geografik terminlarning qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug`ati, T., 1953; O‘zbekiston geografiyasi, T., 1962 (hammuallif); O‘zbekiston tabiiy geografiyasi, T., 1986 (ham-muallif). Zokirov Qodir Zokirovich (1906. 25.7, Jalolobod — 1992.9.8, Toshkent) — 39 Muzlikning 5 km uzunlikdagi pastki qismi morena bilan qoplangan. Mushketov muzligi vaqt-vaqti bilan balqib, quyi tomon cho‘ziladi va keyin yana qisqaradi. 20- asrning 50-yillari oxirida 2500 m surildi va maydoni 4 km2 ga ko‘paydi. Hozir muzlik qisqarib bormoqda. Muzlik chekkasidan Adirto‘r daryosi (Sarijaz daryosining chap irmog`i) boshlanadi. I. V. Mushketov nomi bilan atalgan. Korovin Evgeniy Petrovich (1891. 25.2 - Moskva — 1963.1.12) — botanik olim. O‘zbekiston FA akademigi (1947), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi (1940), professor (1932). Moskva universitetini tugatgan (1917). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar geografiyasi va sistematikasi kafedrasi mudiri (1928-60). Universitet qoshidagi Biologiya ilmiy-tadqiqot instituti (1932—38), O‘zbekistan FA Botanika instituti (1944—48, 1950— 52) direktori. E.Korovinning ilmiy ishlari, asosan, ekologiya, geografiya, flora, o‘simliklar qoplami va filogenetikaga oid. Ferula turkumidan 60 dan ortiq yangi turni fanga kiritgan. O‘rta Osiyo va Qozog`iston bo‘ylab o‘tkazilgan 24 ekspedistiyada qatnashib, uchlamchi davr qazilma florasi (Turkmaniston kserofiti, Qoratov lezofili)ni topgan. O‘rta Osiyoda g`o‘zani rayonlashtirish xaritasini tuzgan. DOLIMOV No‘‘mon Dolimovich (1906.1.2. - Toshkent - 1977.10.7) -geograf olim. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1970). Toshkent kechki pedagogika institutini tugatgan (1940). Geografiya fanlari nomzodi (1944), dostent (1945). O‘rta Osiyo davlat univesiteti (keyinrok, ToshDU, bugun O‘zMU) geografiya fakulteti dekani (1945—68). Ilmiy faoliyati O‘zbekiston tabiatini o‘rganishga, lug`atlar, tabiiy geografiyadan darsliklar, o‘quv geografik xaritalari, atlaslar yaratishga bag`ishlangan. O‘quv adabiyotlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda qatnashgan. Asarlari: Geografik terminlarning qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug`ati, T., 1953; O‘zbekiston geografiyasi, T., 1962 (hammuallif); O‘zbekiston tabiiy geografiyasi, T., 1986 (ham-muallif). Zokirov Qodir Zokirovich (1906. 25.7, Jalolobod — 1992.9.8, Toshkent) —
40 botanik, O‘zbekiston FA akademik (1956), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), biologiya fanlari doktori (1951), professor (1951). SamDUni tugatgan (1933). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar sistematikasi va geografiyasi kafedrasi dostenti (1941 —43), Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti botanika kafedrasi mudiri (1943—52), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti direktori (1952—56), O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi Fanlar Akademiyasi prezidenti (1957-61). Farg`ona pedagogika instituti rektori (1963-66), 1966 yildan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti O‘simliklar resursi bo‘limi mudiri. Ilmiy ishlari quyidagilar: o‘simliklar (taksonomik birliklar) sistemasi, flora, o‘simliklar qoplami va o‘simliklar xom ashyolarini o‘rganishga oid. O‘simlikshunos – sistematik sifatida kampirchopondoshlar, torondoshlar, ko‘knordoshlar, hiloladoshlar va boshqa oilalarni o‘rganib, yangi turkum va turlarni kashf etdi. O‘zbek tilida botanika terminlarini yaratishga asos soldi. Q.Zokirov ko‘p jildli «O‘zbekiston florasi»ni tuzishda faol qatnashdi. «Ruscha- o‘zbekcha botanika atamalarining qisqacha izohli lug`ati»ni (boshqa mualliflar bilan birga, 1963), keyinchalik «Botanikadan ruscha-o‘zbekcha enstiklopedik lug`at»ning I jildini chop etdi (X. Jamolxonov bilan hamkorlikda). Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1968). Yirik asarlari. “Zarafshon daryosi havzasi florasi va o‘simliklar qoplami” [2 jildli], T., 1955, 1961. Babushkin Leonid Nikolaevich (1902.23.3 - Toshkent -1976.26.5) -geograf, agrometeorolog olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi (I960). Geografiya fanlari doktori (1950), professor (1952), O‘rta Osiyo universitetini tugatgan (1926). O‘rta Osiyo meteorologiya institutining Toshkent geofizika rasadxonasida ilmiy xodim, O‘zbekiston qishloq xo‘jalik vazirligida bosh agrometeorolog (1941—46), O‘rta Osiyo universiteti tabiiy geografiya kafedrasi o‘qituvchisi, dostent, professor, kafedra mudiri (1947—76), 1955—61 yillarda ilmiy ishlar bo‘yicha universiteti prorektori. L.Babushkinning ilmiy ishlari agrometeorologiya, agroiqlimshunoslik va tabiiy geografiya masalalariga bag`ishlangan. Sug`orma dehqonchilik zonalarini agroiqlimiy rayonlashtirish va 40 botanik, O‘zbekiston FA akademik (1956), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), biologiya fanlari doktori (1951), professor (1951). SamDUni tugatgan (1933). O‘rta Osiyo universiteti o‘simliklar sistematikasi va geografiyasi kafedrasi dostenti (1941 —43), Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti botanika kafedrasi mudiri (1943—52), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti direktori (1952—56), O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi Fanlar Akademiyasi prezidenti (1957-61). Farg`ona pedagogika instituti rektori (1963-66), 1966 yildan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti O‘simliklar resursi bo‘limi mudiri. Ilmiy ishlari quyidagilar: o‘simliklar (taksonomik birliklar) sistemasi, flora, o‘simliklar qoplami va o‘simliklar xom ashyolarini o‘rganishga oid. O‘simlikshunos – sistematik sifatida kampirchopondoshlar, torondoshlar, ko‘knordoshlar, hiloladoshlar va boshqa oilalarni o‘rganib, yangi turkum va turlarni kashf etdi. O‘zbek tilida botanika terminlarini yaratishga asos soldi. Q.Zokirov ko‘p jildli «O‘zbekiston florasi»ni tuzishda faol qatnashdi. «Ruscha- o‘zbekcha botanika atamalarining qisqacha izohli lug`ati»ni (boshqa mualliflar bilan birga, 1963), keyinchalik «Botanikadan ruscha-o‘zbekcha enstiklopedik lug`at»ning I jildini chop etdi (X. Jamolxonov bilan hamkorlikda). Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1968). Yirik asarlari. “Zarafshon daryosi havzasi florasi va o‘simliklar qoplami” [2 jildli], T., 1955, 1961. Babushkin Leonid Nikolaevich (1902.23.3 - Toshkent -1976.26.5) -geograf, agrometeorolog olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi (I960). Geografiya fanlari doktori (1950), professor (1952), O‘rta Osiyo universitetini tugatgan (1926). O‘rta Osiyo meteorologiya institutining Toshkent geofizika rasadxonasida ilmiy xodim, O‘zbekiston qishloq xo‘jalik vazirligida bosh agrometeorolog (1941—46), O‘rta Osiyo universiteti tabiiy geografiya kafedrasi o‘qituvchisi, dostent, professor, kafedra mudiri (1947—76), 1955—61 yillarda ilmiy ishlar bo‘yicha universiteti prorektori. L.Babushkinning ilmiy ishlari agrometeorologiya, agroiqlimshunoslik va tabiiy geografiya masalalariga bag`ishlangan. Sug`orma dehqonchilik zonalarini agroiqlimiy rayonlashtirish va
41 O‘rta Osiyoni tabiiy-geografik rayonlashtirishni amalga oshirdi. Kogay Nikolay Andreevich (1926.14.9, Rossiyaning Primore o‘lkasi) — tabiiy geograf, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1980), geografiya fanlari doktori (1972), professor (1974). O‘rta Osiyo Davlat universitetini (Toshkent) tugatgan (1951). Mehnat faoliyati shu universitetda o‘tgan. Geografiya fakulteti dekani (1975—1983), tabiiy geografiya kafedrasi mudiri (1975—83). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo (Turkiston) o‘lkasi hududini regional tabiiy geografik rayon- lashtirish, O‘zbekiston hududini agroiqlimiy sharoitini aniqlash va rayonlashtirish masalalariga bag`ishlangan. Bir qancha xarita va geografik atlaslarni nashr qilinishida qatnashgan. Asarlari: Turanskaya fiziko-geograficheskaya provinstiya, T., 1969; Agroklimaticheskie usloviya selskogo xozyaystva Uzbekistana, T., 1975 (hammualliflikda); Fizicheskaya geografiya Sredney Azii, 1—2 t., T., 1978-1979. Shuhrat Solihovich Zokirov 1940 - yil 4 - sentabrda Toshkent shahrida tug`ilgan. U 1957 – 1962 - yillarda O`rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) ning Geografiya fakultetida tahsil oldi. Sh. S. Zokirov 1962 - yildan mazkur universitetda o`qituvchi, dekan muovini (1983 – 1989 yy.), dekan (1989 – 2000 yy.) lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. U hozirgi kunda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti, geografiya fanlari nomzodi, O`zbekistonda geografiya fanining tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va geografiya tarixi kabi yo`nalishlari rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shagan taniqli olim. Sh. S. Zokirov 130 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. Nazarov Isroil Qilichevich - 30 aprel, 1940 yilda Shofirkon tumani Tezguzar qishloq fuqarolar yig`iniga qarashli Qurama qishlog`ida tug`ilgan. 1963 yilda ToshDU (hozirgi Mirzo Ulug`bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti geografiya fakultetini tugatgan. 1967 yildan BuxDU geografiya kafedrasida o‘qituvchi. 1970-1974 yillarda Turkmaniston Fanlar Akademiyasi Cho‘llar instituti aspiranturasida tahsil olgan. 1975 yilda “Buxoro – Qorako‘l vohabo‘yi qumlari va ularni o‘zlashtirish” mavzuida nomzodlik dissertastiyasini himoya qilgan. Ixtisoslik: 110001 – Tabiiy geografiya, landshaftlar geofizikasi va geokimyosi. Ilmiy raxbari akademik A.G.Babaev (Ashxobod). Geografiya 41 O‘rta Osiyoni tabiiy-geografik rayonlashtirishni amalga oshirdi. Kogay Nikolay Andreevich (1926.14.9, Rossiyaning Primore o‘lkasi) — tabiiy geograf, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1980), geografiya fanlari doktori (1972), professor (1974). O‘rta Osiyo Davlat universitetini (Toshkent) tugatgan (1951). Mehnat faoliyati shu universitetda o‘tgan. Geografiya fakulteti dekani (1975—1983), tabiiy geografiya kafedrasi mudiri (1975—83). Ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo (Turkiston) o‘lkasi hududini regional tabiiy geografik rayon- lashtirish, O‘zbekiston hududini agroiqlimiy sharoitini aniqlash va rayonlashtirish masalalariga bag`ishlangan. Bir qancha xarita va geografik atlaslarni nashr qilinishida qatnashgan. Asarlari: Turanskaya fiziko-geograficheskaya provinstiya, T., 1969; Agroklimaticheskie usloviya selskogo xozyaystva Uzbekistana, T., 1975 (hammualliflikda); Fizicheskaya geografiya Sredney Azii, 1—2 t., T., 1978-1979. Shuhrat Solihovich Zokirov 1940 - yil 4 - sentabrda Toshkent shahrida tug`ilgan. U 1957 – 1962 - yillarda O`rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) ning Geografiya fakultetida tahsil oldi. Sh. S. Zokirov 1962 - yildan mazkur universitetda o`qituvchi, dekan muovini (1983 – 1989 yy.), dekan (1989 – 2000 yy.) lavozimlarida faoliyat ko`rsatdi. U hozirgi kunda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti, geografiya fanlari nomzodi, O`zbekistonda geografiya fanining tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va geografiya tarixi kabi yo`nalishlari rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shagan taniqli olim. Sh. S. Zokirov 130 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. Nazarov Isroil Qilichevich - 30 aprel, 1940 yilda Shofirkon tumani Tezguzar qishloq fuqarolar yig`iniga qarashli Qurama qishlog`ida tug`ilgan. 1963 yilda ToshDU (hozirgi Mirzo Ulug`bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti geografiya fakultetini tugatgan. 1967 yildan BuxDU geografiya kafedrasida o‘qituvchi. 1970-1974 yillarda Turkmaniston Fanlar Akademiyasi Cho‘llar instituti aspiranturasida tahsil olgan. 1975 yilda “Buxoro – Qorako‘l vohabo‘yi qumlari va ularni o‘zlashtirish” mavzuida nomzodlik dissertastiyasini himoya qilgan. Ixtisoslik: 110001 – Tabiiy geografiya, landshaftlar geofizikasi va geokimyosi. Ilmiy raxbari akademik A.G.Babaev (Ashxobod). Geografiya
42 kafedrasi dostenti (1980). 250 dan ortiq ilmiy maqola, o‘quv, o‘quv–uslubiy qo‘llanma va monografiyalar muallifi. Kafedra oldida tashkil etilgan “Globus” ishlab chiqarish laboratoriyaning tashkilotchisi va rahbari. 1982 - 2010 yillar davomida geografiya kafedrasi mudiri, BuxDUda xizmat ko‘rsatgan dostent (1994). I.Q.Nazarov ilmiy rahbarligida hozirgacha 1 ta fan nomzodi tayyorlandi, 1 ta fan doktori ilmiy darajasini olish maqsadida G.Halimova izlanishlarni davom ettirmoqda. Geografiya fanining ufqlari va geograflar geografiyasi mening bitiruv malakaviy ishimning ajralmas qismidir. Shuning uchun professor A.Solievning mazkur mavzuga oid ilmiy tahlillarini yoritishga harakat qildim. Mustaqillik yillarida geografiya fanining rivojlanishida qator o‘zgarishlar yuz berdi, uning ilmiy va amaliy, ijtimoiy va siyosiy yo‘nalishlari kuchaydi, frontal va fundamental tadqiqotlar olib borildi. Ammo, shunga qaramasdan, geografiya fani ham o‘tish davomiga xos qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Chunonchi, uning tabiiy geografik qismida bu fan uchun an’anaviy va muhim bo‘lgan yo‘nalishlar-geomorfologiya, iqlimshunoslik kabilar deyarli to‘xtab qoldi, landshaftshunoslik bo‘yicha izlanishlar ham ancha kamaydi. Yuzaga kelgan muammolar ayniqsa iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada keskin namoyon bo‘ldi. Bu fanning geografiya fani va umuman fanlar tizimidagi o‘rni, uning ayni vaqtda ham tabiiy, ham ijtimoiyligi, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy rivojlanishi bilan aloqadorligi bunga sabab bo‘ldi. Jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining asosiy qoida va tushunchalari hozirgi bozor munosobatlariga o‘tish davrida o‘zgacha talqin qilishni talab qiladi. Masalan, hududiy mehnat taqsimoti endigi sharoitda respublika ichida amalga oshirilishi va uning bozor makonini shakllanishi bilan birgalikda tashkil qilinishi kerak. Shu munosibat bilan iqtisodiy rayonlashtirish, uning mohiyati va maqsadi ham o‘zgardi. Ma’lumki, iqtisodiy rayonlar hududiy mehnat taqsimotining natijasi bo‘lib, ular avvalgi tuzumda xalq xo‘jaligini planlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qilar edi. 42 kafedrasi dostenti (1980). 250 dan ortiq ilmiy maqola, o‘quv, o‘quv–uslubiy qo‘llanma va monografiyalar muallifi. Kafedra oldida tashkil etilgan “Globus” ishlab chiqarish laboratoriyaning tashkilotchisi va rahbari. 1982 - 2010 yillar davomida geografiya kafedrasi mudiri, BuxDUda xizmat ko‘rsatgan dostent (1994). I.Q.Nazarov ilmiy rahbarligida hozirgacha 1 ta fan nomzodi tayyorlandi, 1 ta fan doktori ilmiy darajasini olish maqsadida G.Halimova izlanishlarni davom ettirmoqda. Geografiya fanining ufqlari va geograflar geografiyasi mening bitiruv malakaviy ishimning ajralmas qismidir. Shuning uchun professor A.Solievning mazkur mavzuga oid ilmiy tahlillarini yoritishga harakat qildim. Mustaqillik yillarida geografiya fanining rivojlanishida qator o‘zgarishlar yuz berdi, uning ilmiy va amaliy, ijtimoiy va siyosiy yo‘nalishlari kuchaydi, frontal va fundamental tadqiqotlar olib borildi. Ammo, shunga qaramasdan, geografiya fani ham o‘tish davomiga xos qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Chunonchi, uning tabiiy geografik qismida bu fan uchun an’anaviy va muhim bo‘lgan yo‘nalishlar-geomorfologiya, iqlimshunoslik kabilar deyarli to‘xtab qoldi, landshaftshunoslik bo‘yicha izlanishlar ham ancha kamaydi. Yuzaga kelgan muammolar ayniqsa iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada keskin namoyon bo‘ldi. Bu fanning geografiya fani va umuman fanlar tizimidagi o‘rni, uning ayni vaqtda ham tabiiy, ham ijtimoiyligi, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy rivojlanishi bilan aloqadorligi bunga sabab bo‘ldi. Jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining asosiy qoida va tushunchalari hozirgi bozor munosobatlariga o‘tish davrida o‘zgacha talqin qilishni talab qiladi. Masalan, hududiy mehnat taqsimoti endigi sharoitda respublika ichida amalga oshirilishi va uning bozor makonini shakllanishi bilan birgalikda tashkil qilinishi kerak. Shu munosibat bilan iqtisodiy rayonlashtirish, uning mohiyati va maqsadi ham o‘zgardi. Ma’lumki, iqtisodiy rayonlar hududiy mehnat taqsimotining natijasi bo‘lib, ular avvalgi tuzumda xalq xo‘jaligini planlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qilar edi.
43 Hozirda esa yagona markazdan turib davlat mulkini, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishni rejalashtirish yo‘qoldi. Davlat planlashtirish tashkiloti (Gosplan) barham topdi, mulkchilik shakllari o‘zgardi, u davlat tasarrufidan chiqarildi, ishlab chiqarish va boshqarishda monopoliyaga qarshi kurash, raqobat kuchaydi. Demak, shu ma’noda, modomiki planlashtirish yo‘qolar ekan, iqtisdiy rayonlar keraksizday bo‘lib qoldi. Bu holat esa iqtisodiy geografiya fanining tub mohiyatiga ham ta’sir qiladi, chunki uni iqtisodiy rayonlarsiz mutlaqo tasavvur etib bo‘lmaydi. Aslida esa iqtisodiy rayonlar tizim-tarkib qoidasiga muvofiq saqlanib qolaveradi, faqat ularning maqsadi o‘zgaradi, xolos. Hozirgi sharoitda iqtisodiy rayonlar davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi va ayni vaqtda, ular mamlakat iqtisodiy makonining ichki xususiyatlarini o‘rganishda ham o‘ziga xos usul sifatida zarurdir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning yana bir muhim tushunchasi hududiy ishlab chiqarish majmualari hisoblanadi, ularsiz bu fan o‘zining “iqtisodiyligidan ” mahrum bo‘ladi. Sababi, ishlab chiqarish tarmoqlarini (noishlab chiqarish sohalarini ham) ma’lum bir joyda o‘zaro aloqadorlikda hududiy tashkil qilish katta iqtisodiy samara beradi va bu jahon tajribasida o‘z isbotini topgan. Biroq, avvalgi davrda HIChM nihoyatda katta hududlarda belgilandi, ijtimoiy sohalar inobatga olinmadi va natijada bu ilmiy g`oya ham hozirgi sharoitda foydasiz bo‘lib qoldi. Vaholanki, HIChM va umuman hududiy majmualar iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun zarur, aks holda majmuali yondashuv (komplekslik tamoyili) bo‘lmaydi, geografiya fani ham faqat tarqoq voqeylikni tahlil qilib, ularni umumlashtirish darajasiga ko‘tarila olmaydi. Tabiiyki, bunday ko‘rinishda fanning nazariy asosi bo‘shashadi, amaliy (konstruktiv) ahamiyati yo‘qoladi va u oddiy o‘quv predmetiga aylanib qoladi. Binobarin, iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning har qanday sohasida ham (ishlab chiqarish, aholi, aholiga xizmat ko‘rsatish, rekreastiya turizm va h.k,) hududiy majmualarni aniqlash shart, biroq ularni mumkin qadar kichikroq ko‘lamda tashkillashtirish ma’qulroqdir. 43 Hozirda esa yagona markazdan turib davlat mulkini, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishni rejalashtirish yo‘qoldi. Davlat planlashtirish tashkiloti (Gosplan) barham topdi, mulkchilik shakllari o‘zgardi, u davlat tasarrufidan chiqarildi, ishlab chiqarish va boshqarishda monopoliyaga qarshi kurash, raqobat kuchaydi. Demak, shu ma’noda, modomiki planlashtirish yo‘qolar ekan, iqtisdiy rayonlar keraksizday bo‘lib qoldi. Bu holat esa iqtisodiy geografiya fanining tub mohiyatiga ham ta’sir qiladi, chunki uni iqtisodiy rayonlarsiz mutlaqo tasavvur etib bo‘lmaydi. Aslida esa iqtisodiy rayonlar tizim-tarkib qoidasiga muvofiq saqlanib qolaveradi, faqat ularning maqsadi o‘zgaradi, xolos. Hozirgi sharoitda iqtisodiy rayonlar davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi va ayni vaqtda, ular mamlakat iqtisodiy makonining ichki xususiyatlarini o‘rganishda ham o‘ziga xos usul sifatida zarurdir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning yana bir muhim tushunchasi hududiy ishlab chiqarish majmualari hisoblanadi, ularsiz bu fan o‘zining “iqtisodiyligidan ” mahrum bo‘ladi. Sababi, ishlab chiqarish tarmoqlarini (noishlab chiqarish sohalarini ham) ma’lum bir joyda o‘zaro aloqadorlikda hududiy tashkil qilish katta iqtisodiy samara beradi va bu jahon tajribasida o‘z isbotini topgan. Biroq, avvalgi davrda HIChM nihoyatda katta hududlarda belgilandi, ijtimoiy sohalar inobatga olinmadi va natijada bu ilmiy g`oya ham hozirgi sharoitda foydasiz bo‘lib qoldi. Vaholanki, HIChM va umuman hududiy majmualar iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun zarur, aks holda majmuali yondashuv (komplekslik tamoyili) bo‘lmaydi, geografiya fani ham faqat tarqoq voqeylikni tahlil qilib, ularni umumlashtirish darajasiga ko‘tarila olmaydi. Tabiiyki, bunday ko‘rinishda fanning nazariy asosi bo‘shashadi, amaliy (konstruktiv) ahamiyati yo‘qoladi va u oddiy o‘quv predmetiga aylanib qoladi. Binobarin, iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning har qanday sohasida ham (ishlab chiqarish, aholi, aholiga xizmat ko‘rsatish, rekreastiya turizm va h.k,) hududiy majmualarni aniqlash shart, biroq ularni mumkin qadar kichikroq ko‘lamda tashkillashtirish ma’qulroqdir.
44 So‘nggi yillarda iqtisodiy geografiyada sostial masalalarni o‘rganishga katta e’tibor berildi, rekreastiya va turizm, kasalliklar, jinoyatchilik, fan va ilmiy tadqiqotlar geografiyasi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Ammo, ayni chog`da, bozor islohotlari bilan bog`liq yoqilg`i, don va yo‘l mustaqilligi, sog`liqni saqlash va ta’lim tizimidagi islohotlar, kichik va o‘rta tadbirkorlik, mulkchilikning turli shakllari hamda investistiya makoning jihatlari aytarlicha o‘rganilmagan, geosiyosat masalalari esa batamom siyosatshunos va tarixchilarga berib qo‘yilgan, an’anaviy etnografiya ham tarixchilar bilan geograflar o‘rtasida yo‘qolib qoldi. Respublika geograflarining geografiyasida ham katta muammolar mavjud. Hozirgi kunda deyarli barcha viloyatlardagi oliy o‘quv yurtlariga geografiya yo‘nalishi bo‘yicha talabalar qabul qilinadi. Biroq, ularning hammasida ham geografiya kafedralari yaxshi rivojlanmagan. Iqtisodiy georafiya kafedrasi faqat O‘zMU, Samarqand va Farg`ona universitetlarida bor, xolos, qolgan oliygohlarda esa umumgeografik kafedralar faoliyat ko‘rsatishmoqda. Boz ustiga, keyingi yillarda kutilmagan talofot (professorlar A.Ro‘ziev, A.Rafiqov, dostent R.Qurbonniyozovlarning bevaqt olamdan o‘tishi) geografiya fani va uning mintaqalaridagi vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Oliygohlar ichida, O‘zbekiston Milliy Universitetidan tashqari, SamDUning ilmiy-pedagogik salohiyati kuchliroq; bu erda 2 fan doktorlari, professorlar (L. Alibekov va A. Abulqosimov), qator fan nomzodlari, dostentlar (Rahmatullaeva O., Abbosov S., Mamatqulov N., Qodirov M., Xalilova X.). 3 ta maxsus geografiya kafedralari ishlab turibdi. Muammo faqat iqtisodiy geografiya kafedrasini mustahkamlashdan iborat. Xuddi shunday masala Farg`ona universitetiga ham tegishli (fan nomzodlari, dostentlar: M.Yusupov., H. Jalilov., kafedra mudiri, dost. Axmadaliev Yu.). ushbu oliygohning tabiiy geografiya kafedrasida esa yuqori ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan tajribali dostentlar (Sultonov Yu., Abdug`aniev I., Xoliqov R.) faoliyat ko‘rsatishmoqda. Shu bois Yu.Ahmadaliev va R.Xoliqovlar tezroq o‘zlarining doktorlik dissertastiyalarini tayyorlashlari kerak. 44 So‘nggi yillarda iqtisodiy geografiyada sostial masalalarni o‘rganishga katta e’tibor berildi, rekreastiya va turizm, kasalliklar, jinoyatchilik, fan va ilmiy tadqiqotlar geografiyasi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Ammo, ayni chog`da, bozor islohotlari bilan bog`liq yoqilg`i, don va yo‘l mustaqilligi, sog`liqni saqlash va ta’lim tizimidagi islohotlar, kichik va o‘rta tadbirkorlik, mulkchilikning turli shakllari hamda investistiya makoning jihatlari aytarlicha o‘rganilmagan, geosiyosat masalalari esa batamom siyosatshunos va tarixchilarga berib qo‘yilgan, an’anaviy etnografiya ham tarixchilar bilan geograflar o‘rtasida yo‘qolib qoldi. Respublika geograflarining geografiyasida ham katta muammolar mavjud. Hozirgi kunda deyarli barcha viloyatlardagi oliy o‘quv yurtlariga geografiya yo‘nalishi bo‘yicha talabalar qabul qilinadi. Biroq, ularning hammasida ham geografiya kafedralari yaxshi rivojlanmagan. Iqtisodiy georafiya kafedrasi faqat O‘zMU, Samarqand va Farg`ona universitetlarida bor, xolos, qolgan oliygohlarda esa umumgeografik kafedralar faoliyat ko‘rsatishmoqda. Boz ustiga, keyingi yillarda kutilmagan talofot (professorlar A.Ro‘ziev, A.Rafiqov, dostent R.Qurbonniyozovlarning bevaqt olamdan o‘tishi) geografiya fani va uning mintaqalaridagi vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Oliygohlar ichida, O‘zbekiston Milliy Universitetidan tashqari, SamDUning ilmiy-pedagogik salohiyati kuchliroq; bu erda 2 fan doktorlari, professorlar (L. Alibekov va A. Abulqosimov), qator fan nomzodlari, dostentlar (Rahmatullaeva O., Abbosov S., Mamatqulov N., Qodirov M., Xalilova X.). 3 ta maxsus geografiya kafedralari ishlab turibdi. Muammo faqat iqtisodiy geografiya kafedrasini mustahkamlashdan iborat. Xuddi shunday masala Farg`ona universitetiga ham tegishli (fan nomzodlari, dostentlar: M.Yusupov., H. Jalilov., kafedra mudiri, dost. Axmadaliev Yu.). ushbu oliygohning tabiiy geografiya kafedrasida esa yuqori ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan tajribali dostentlar (Sultonov Yu., Abdug`aniev I., Xoliqov R.) faoliyat ko‘rsatishmoqda. Shu bois Yu.Ahmadaliev va R.Xoliqovlar tezroq o‘zlarining doktorlik dissertastiyalarini tayyorlashlari kerak.