Yadro kimyosi va uning tibbiyotdagi ahamiyati Darsning maqsadi: Talabalarga yadro kimyosi va uning tibbiyotdagi ahamiyati, zamonaviy tashxislar asab sistemasi, miya, onkologiya, yurak qon-tomir sistemasi kasalliklarini aniqlash va ularni kechish jarayonini kuzatishga mo’ljallangan yadro tibbiyoti haqida ma’lumot berish. Zamonaviy tashxis qoʻyish moslamalarining jadallik bilan rivojlanishi asab sistemasi, miya, onkologiya, yurak qon-tomir sistemasi kasalliklarini aniqlash va ularni kechish jarayonini kuzatib borishga keng imkoniyatlarni yaratib bermoqda. Ba’zi yurak kasalliklarining tashqi belgilari yaqqol koʻrinavermaydi. Ularni yaqin oʻtmishda yurak urish tezligi, ritmi va boshqa aniq boʻlmagan belgilar, elektrkardiogramma, rentgenogrammaga tushirilgan yurak konfguratsiyasi bo’yicha aniqlashar edi. Ayniqsa yurakning tugʻma porokini aniqlashda koʻr-koʻrona ishlanib va faqat ochiq yoʻl bilan bajarilgan operatsiyalar oxirgi natijalarni berar edi. Yadro tibbiyotining rivojlanishi bilan tashhis qoʻyish zamonaviy tus olib, yurak kasalliklarini aniqlash va davolash yoʻllari bu kasalliklarni aniq tashxisi qoʻyilishiga, davolashda jarrohlik operatsiyalarga ehtiyojni minimal darajaga tushirishga imkoniyat yaratib berdi. Bu yoʻnalishda pozitronemission tomografya ayniqsa aniq ma’lumotlarni beradi. Pozitronemission tomografya (PET) – yadro tibbiyotining bir usuli boʻlib, kuzatuvdan oldin organizmga, oʻzidan pozitron (musbat zaryadlangan zarrachalar) ajratuvchi maxsus tayyorlangan radioaktiv moddalar kiritiladi. Ular, odatda, oʻz ichida kam yashovchi radionuklidlarni tutadi va ichki a’zolar hujayralari ularni yutub olib, keyin esa oʻzidan nur chiqarib turadi. Pozitron emission tomograf esa bu nurni yozib oladi. Shu yoʻl bilan istalgan a’zo va uning funksiyasini oʻrganish mumkin. Avvalambor radioizotopni shunday tanlash kerakki, unung aksariyat qismi shu a’zoda toʻplanishi zarur. Patologik oʻchogʻ haqida aniq anatomik ma’lumot olish maqsadida pozitronemission tomografyani kompyuter tomograf (KT) bilan birgalikda ishlatish qoʻsh natija beradi – KT yordamida tekshirilayotgan a’zoning tuzilishi olinsa, PET ni ishlatib a’zoning funksiyasi oʻrganiladi. Natijada koʻrilayotgan a’zoning tuzilishidagi oʻzgarishlar bilan birgalikda toʻqimalarda kechayotgan metabolik jarayonlar biokimyoviy darajada oʻrganiladi. 1934 yilda sun’iy radioaktiv izotoplar olinishidan boshlab radiatsion tibbiyot sohasi vujudga kela boshladi. 1937 yilda Berkli shahridagi Kaliforniya universiteti olimlari radioaktiv izotopni leykemiya kasalligini davolash uchun ishlatdilar. Radioaktivlikni tibbiyotda ishlatishdagi asosiy yutuqlar 1946 yilda radioaktiv izotopni qalqonsimon bez faoliyati tashxisini oʻtkazishda, qalqonsimon bez raki va giperteriozni davolashda erishilgan edi. Hozirgi vaqtda radioaktiv moddalar jigar, taloq, qalqonsimon bez, buyrak, bosh miya tasvirlarini olish, shuningdek yurak kasalliklarini aniqlash uchun ishlatilmoqda. Bugungi kunda yadro tibbiyoti sohasidagi muolajalar organizmning har bir a’zosining tuzilishi va faoliyati haqida ma’lumot bera oladi va kasalliklarning boshlangʻich davrida tashxis qilish va davolash imkoniyatini beradi. Kasalliklarga tashxis qoʻyish va davolashda kasallangan a’zolarni tasvirga tushirish usullaridan foydalanuvchi mutaxassislar texnologradiologlardir. Ular qoʻshimcha mutaxassislikni oʻqib oʻzlashtirib, bemorlarni koʻrikdan oʻtkazish uchun kompyuter tomografya (KT), magnitrezonansli tomografya (MRT), multispiralli kompyuter tomografya (MSKT), pozitronemission tomografya (PET) va boshqa usullarni qo‘llashadi. Texnologradiologlarning vazifasi bu tekshiruvlarini oʻtkazishdan avval bemorni tayyorlash, bu usullarning foydali va zararli taraflari bilan tanishtirish va skaner apparatida oʻzini qanday tutish kerakligini tushuntirishdan iborat. Bemor organizmiga texnetsiy-99m, iod-131 va galliy-67 kabi radioaktiv indikatorlar yuboriladi. Ulardan γnurlar ajralib, detector bilan yutiladi va buyrak yoki qalqonsimon bez shakllarini hosil qilish yoki yurak mushaklariga qon yetib borishini kuzatish uchun foydalaniladi. Shuningdek, texnologradiologlar radiatsiyaning shikastlovchi ta’sirini cheklantirish, radiatsiyani patsiyentlar va oʻzlarining organizmlariga koʻrsatadigan ta’siri haqida ogoh boʻlishlari kerak. Shu bilan bir vaqtda bemor ichiga qabul qilishi kerak boʻlgan kontrast modda eritmasini tayyorlashni, hisob kitob ishini yuritishni va texnik asboblarni ishlatishni bilishlari lozim. 1-jadvalda yadro reaksiyalarida ishlatadigan nurlanish turlari keltirilgan: Radioaktivlikni tibbiyotda ishlatilishi Organizmda biron bir a’zo holatini aniqlash uchun radiolog shu a’zoda toʻplanib qoladigan radioizotoplarni ishlatadi. Organizm hujayralari radioaktiv izotopni radioktiv boʻlmaganidan ajratib oʻtirmaydi, shuning uchun organizmga yuborilgan izotoplar oson qoʻshilib ketadi. Rakni davolash uchun radioaktiv izotop bilan toʻldirilgan urugʻlar organizmga implant qilinadi. Radioaktiv atomlar nur tarqatib turganligi uchun, ularni topib olish oson boʻladi. 2-jadvalda yadro tibbiyotida ishlatiladigan ba’zi bir radioaktiv izotoplar keltirilgan Radioizotoplarni tibbiyotda ishlatilishi Tibbiyotda rak kasalligi bilan ogʻrigan bemorlar 60Co izotopi (γ-nurlari manbayi) ta’sirida davolanadi. Jarrohlikda asboblarni sterillashda, nishonlangan atomlar usuli bilan dorilarning organizmga ta’sirini oʻrganishda qoʻllaniladi.