Ilmiybaza.uz 1 YADRO REAKSIYALARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………. 2 I BOB 1.1. RADIOKTIVLIK VS RADIOKTIV ELEMENTLAR.YADRO REAKSIYALARI…………………………………………………… Radioaktivlik va radioaktiv elementlar……………………………….. 5 5 1.2. Atom tuzilishi haqidagi klassik va zamonaviy ta’limot………..…….. 8 1.3. Yadro reaksiyalari…………………………………………………….. 14 II BOB 2.1. YADRO REAKSIYALARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA………………………………………………………... Yadroviy reaksiyalar va ularning asosiy qonuniyatlari Atom yadrosining tuzilishi…………………………………………….. 20 20 2.2. Yadrolarning bo'linish reaksiyalari…………………………………… 2.3. Zanjir reaksiya. Yadroviy reactor……………………………………. XULOSA VA TAKLIFLAR……………….…………………………………... 24 28 32 ИЛОВА………………………………………………………………………. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.......…………………. 40 Ilmiybaza.uz 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Yoshlar-yurt kelajagi. Ularning ajdodlarimizga munosib avlod sifatida ulg’ayib, mamlakatimiz taraqqiyoti va faro-vonligi yo’lida hamjixatlik bilan dadil intilishlari buyuk davlatimizning poydevori mustahkam bo’lishiga xizmat qiladi. Birinchi Prezidentimiz bu haqda shunday de-gan edilar: “Biz yurtimizning ertangi rivoji yo’lida qanday chuqur o’ylangan dasturlarni tuzmaylik, bu rejalarni bajarish uchun qanday moddiy baza va imkoni-yatlarni yaratmaylik, buning uchun qancha ko’p sarmoya safarbar etmaylik, ular-ning barchasini amalga oshiradigan, ro’yobga chiqaradigan qudratli omil borki, u ham bo’lsa yuqori malakali ish kuchi va yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’ulyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan etuk mutaxassis yoshlari-miz, desak, o’ylaymanki, hech qanday xato bo’lmaydi” [1,2]. “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazish jarayonining mohiyati to’laqonli ochib berilgan. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jahon ta’limi darajasiga etkazish borasida muayyan vazi- falarni amalga oshirishi lozim [3]. Istiqlolning dastlabki yillaridanoq Birinchi Prezidentimizning bevosita tashab- buslari hamda rahnamoliglarida ta’lim tizimiga qaratilgan yuksak e’tibor va e’zoz samarasi o’laroq, bugungi kunda “Ta’lim to’g’rsida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” doirasida hayotga tadbiq etilgan yangilanishlar halqaro jamoatchilik tomonidan munosib baholanmoqda. Zero, ta’lim sohasini takomillashtirishga oid islohotlar tufayli yurtimizda yuzlab yangi o’quv binolari qad rostladi, mavjudlari mukammal ta’mirlanib, eng so’nggi zamonaviy uskunalar bilan jihozlandi. Buning natijasida hech kimdan kam bo’lmagan avlod – istiqlol farzandlari o’z iqtidorlarini namoyon etib, respublika va halqaro miqyosidagi fan olimpiadalarida, turli anju- man va simpoziumlarda Vatan sha’nini munosib sharaflamoqdalar. Ilmiybaza.uz 3 Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnolo- giyalar, pedogogik va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’l- gan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi-talabalarni faqat tay- yor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egal- layotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlari- ga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o’quvchi-talaba asosiy figuraga aylanadi. Shuning uchun ta’lim muassasalarida etuk va barkamol avlodlarni tayyor- lashda zamonaviy o’qitish metodlari-interaktiv metodlar, innovatsion texnologiya- larning o’rni va roli benihoya kattadir. Pedogogik texnologiya va pedogogik mahoratiga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o’quvchi-talabalarni bilimli, etuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. O’qituvchi bilim olishning yagona manbai bo’lib qolishi kerak emas, balki talabalar mustaqil ishlash jarayonining tashkilotchisi, maslahatchisi, o’quv jara- yonining boshqaruvchisi bo’lishi lozim. Kimyo fanidan ta’lim texnologiyasini ish- lab chiqish asosida aynan shu g’oyalar yotadi. Kimyo fanini umumtalim maktablarida (o’quvchi-talabalarga) o’qitishda na- zariy bilimlar bilan birga amaliy mashg’ulotlarni interfaol metodlar bilan o’qitish ijobiy natijalarga olib keladi. Kimyo fani tabiiy fanlar qatoriga kiritilsa, “Yadro reaktsiyalari” mavzusi fanning nazariy qismini asosini tashkil etuvchi hisoblanadi. Bizni o’rab turgan butun borliq asosini atomlar tashkil etadi. Talabalarga atomning klassik hamda zamonaviy ta’limotini, atom tuzilishi bo’yicha asosiy qonunlarni, radioaktivlik to’g’risida tushuncha berish muhim ahamiyatni kasb etadi. Fanning qolgan mavzularini yaxshi o’zlashtirishiga zamin yaratadi. Kelajakda etuk va bar- kamol avlod sifatida shakllangan o’quvchi-talaba olgan bilimlarini keyingi uzluk- siz ta’limda davom ettiradi. Ilmiybaza.uz 4 Kurs ishining maqsadi. Talabalarda atom yadrosining tuzili-shi, uning zarrachalari, radioaktivlik va yadro reaktsiyalari, ularni o’rgangan olim-larning olib borgan tadqiqotlari haqidagi tushunchalarni shakllantirishdan iborat. Nazariy mashg’ulotlarda talabalarga kimyo fanidan bilimlarni chuqurroq tushuntirish, birikmalarning xossalari ularning bog’liqligi kabi masalalarga keng urg’u berish hamda bosqichma-bosqich bilimlarni mustahkamlab, chuqurlashtirib borish orqali ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini o’stirish, ularning ilmiy dunyo qarashini shakllantirish; olgan bilimlardan foydalanish ko’nikmalarini shakllantirishni amalga oshirishdan iborat. Buning uchun kimyo fanini o’qitishning nazariy va amaliy masalalarini tad- qiq etish, o’qitishni takomillashtirish bo’yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chi- qishdan iborat. Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - birinchidan, ta’lim muassasalarida o’qitilayotgan kimyo fani taraqqiyoti- ning ustivor yo’nalishlarini nazariy va amaliy tahlil qilish; - ikkinchidan, kimyo fanini o’qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo’llarini yoritish; - uchinchidan, radioaktivlik, yadro reaktsiyalari va atom tuzilishlarini, maz- mun mohiyatini ochib berish; - to’rtinchidan, ta’lim muassasalarida kimyo fanini o’qitishni yanada tako- millashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining ob’ekti.Guliston shahar 1-umumta’lim maktabi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan belgi-lanadiki, tadqiqot natijasida olingan xulosalar “Kimyo” fani bo’yicha tashkiliy xarakterga ega bo’lgan yillik ish rejalarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo’li-shi mumkin. Olingan xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faoliya-tida, kimyo fanini o’qitishda va takomillashtirishda foydalanish mumkin. . Ilmiybaza.uz 5 I BOB RADIOKTIVLIK VS RADIOKTIV ELEMENTLAR.YADRO REAKSIYALARI. 1.1. Radioaktivlik va radioaktiv elementlar. 1896-yilda Frantsuz olimi Anri Bekkerel uranning va uran birikma- larining ko’zga ko’rinmas nurlar chikarishini va ular odatdagi nurlarni o’tkaz- maydigan qora kogozdan fotoplastinkaga o’tib ta’sir etishi natijasida havoni ionlanishini aniqladi. Bu hodisani o’rganishni Frantsuz olimlari P’er Kyuri va Mariya Skladovskaya-Kyurilar davom ettirdilar va 1896-yilda atom massalari 226 va 210ga teng bo’lgan, ikki yangi element Radiy (Rа) va Poloniy (Ро) elemeitlarini kashf etdilar [4]. M.S. Kyuri taklifiga binoan moddalarning o’z-o’zidan nur tarkatish hodi- sasi - radioaktivlik deb, bunday xodisaga ega bo’lgan moddalar esa radio-aktiv moddalar deb nomlandi. Radioaktiv nurlar moddalarni (masalan, suv, vodorod xlorid va xokazo) hamda tirik to’qimalarni parchalaydi, lekin oz miq-dori o’simliklar o’sishiga ko’maklashadi. Radioaktiv nurlar, nurlardan tashkil topgan. Masalan, usti teshik qo’rg’oshin idishga radioaktiv preparatni joylash- tirib, teshik karshisiga fotoplastinka o’rnatsak, plastinkada qora dog’lar paydo bo’ladi. Bu esa radioaktiv preparatdan qandaydir nurlar tarqalayotganli-gini isbot- laydi (1-rasm). Agar bu nurlar yo’liga magnit yoki elektr maydonini kiritsak, fotoplyonkada uch xil dog’ paydo bo’ladi, bu esa uch xil nur tarqalayotgan-ligini ko’rsatadi. 2-rasmdan ko’rinadiki, elektr va magnit maydonida nurlar-ning bir oqimi (nurlar) manfiy qutbga, ikkinchi oqimi (nurlar) musbat qutbga buriladi, uchinchi oqimi nurlar esa o’z yo’nalishini o’zgartirmaydi [5]. Ilmiybaza.uz 6 α - nurlar musbat zaryadli zarrachalar oqimi bo’lib, ularning zaryadi, elektron zaryadidan ikki marta ortiq. Bu zaryadning massasi 4 u.b.ga teng. α - zarracha musbat zaryadlangan geliy ioni ekanligi 1909-yilda isbotlan- di. U material maydon harakatida elektron qabul qilib, geliy atomiga aylanadi. 1-rasm. Radioaktiv moddadan chiqayotgan nurlarning ajralishi. Nur, zarracha, zarrachaning elektrik qismi effekti 2 – rasm. 0,5 sm qo’rg’oshin qog’ozi va 10 sm qo’rg’oshin qog’ozi. Ilmiybaza.uz 7 α - nurlar katod nurlari kabi, elektronlardan iborat. Bu nurlarning tezligi 300 ming km/sek ga yaqin. α - nurlar rentgen nurlari kabi elektroneytraldir, lekin ularning to’lqin uzunligi rentgen nurlarinikidan ham kichik. Radioaktiv ele-mentlar o’zidan α-, β-, γ - nurlarni tarqatishi, ya’ni radioaktiv emirilishi natijasida yangi elementlar hosil bo’ladi. Masalan: Hosil bo’lgan radon elementi o’z navbatida - nurlar tarqatishi natijasida atom massasi 218 ga teng bo’lgan, kimyoviy xossalari jihatidan poloniy ele- mentiga o’xshash yangi radiy A elementi hosil qiladi: Poloniy ham radioaktiv element, u o’z navbatida nur tarqatib, yangi ra- dioaktiv element hosil qiladi va bunday radioaktiv emirilish radioaktiv bo’l- magan element hosil bo’lguncha davom etadi [6]. Biror radioaktiv elementning ikkinchi bir radioaktiv elementga o’tish qa- tori «radioaktiv emirilish qatori» deyiladi. Hozirgi vaqtda 3ta tabiiy radio- aktiv emirilish qatori ma’lum va uchala qator ham radioaktiv bo’lmagan qo’r- g’oshin elementi bilan tugaydi [7]. Agar radioaktiv element α - nur tarqatsa, uning yadro zaryadi ikkita va massasi 4 uglerod birlikka kamayib, element davriy sistemada ikki xona chap- ga siljiydi. Masalan: Agar radioaktiv element o’zidan α - nur tarqatsa, yadro zaryadi bittaga oshadi, element massasi esa o’zgarishsiz koladi va element davriy sistemada bir xona o’ngga siljiydi. Masalan: Ilmiybaza.uz 8 Radioaktiv emirilish shuni ko’rsatdiki, har bir sekundda atomlarning bir xil miqdori emiriladi. Bu miqdor emirilish konstantasi deyiladi. 1.2. Atom tuzilishini klassik va zamonaviy ta’limoti. Atom tuzilishi haqida klassik ta’limoti. Atom yunoncha so’z bo’lib, “bo’linmas” ma’nosini anglatadi. Lekin atomning murakkab sistema ekanligini M.G.Pavlov 1819-yildayoq aytib o’tgan edi. XIX asrning 80–yillarida B.N. Chi- cherin atom xuddi “Quyosh” sistemasi kabi tuzilgan va uning markaziga musbat zaryadli yadro joylashgan deb, ta’riflagan edi. A.M.Butlerov 1886-yilda “atomlar bizga ma’lum kimyoviy jarayonlarda bo’linmas bo’lib qolsada, keyinchalik kashf etiladigan jarayonlarda albatta bo’linishi kerak.” degan edi [8,9]. 1896-yilda A. Bekkerel radioaktivlikni kashf qildi. 1904-yilda Dj.Tomson atomning barcha qismini musbat zaryad band etadi va uni manfiy zaryadli zarra- chalar, elektronlar o’rab turadi, degan fikrni aytdi. Ingliz olimi Ernest Rezerford tadqiqotlari natijasida atom tuzilishi haqida planetar nazariya vujudga keldi. Atom- ga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Atom - kimyoviy elementlarning eng kichik zarrachasi bo’lib, o’zida o’sha elementning barcha kimyoviy xossalarini mujassamlashtiradi. Atom elektroneytral zarracha bo’lib, u musbat zaryadi yadro va manfiy zaryadli elektrondan iborat. Atomning deyarli barcha massasini yadro massasi tashkil etadi. Atom yadrosi nuklonlardan, ya’ni proton va neytronlardan tuzilgan. Bu nazariya dastlab 1932-yilda D.D.Ivanenko va E.N.Gaponlar tomonidan taklif etilgan [10]. Elektron massasi m0 = 9,11•10-31kg; uning zaryadi elektr zaryadining eng kichik miqdorini tashkil etadi, uning kattaligi e = 1,6•10-19 kl (kulon) ga teng. Ilmiybaza.uz 9 Atomning radiusi ham juda kichik: 10-10m (yoki 10-9nm). Masalan, vodorod atomining radiusi 0,053 nm (nanometr) bo’lsa, kumush atomining radiusi 0,144nm ga teng. Yadro radiusi esa 10-4 - 10-5nm chamasida bo’ladi, ya’ni atomnikidan taxminan 105 marta (100000) kichikdir. Atom tuzilishi nazariyasi yaratilishida kimyoviy elementlarning optik spektrlarini tekshirish katta ahamiyatga ega bo’ldi. 1911-yilda E.Rezerford atom tuzilishi haqida o’zining planetar (yoxud nuklear) nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq atom markazida musbat zaryadli yadro mavjud bo’lib, uning atrofida elektronlar harakat qiladi. E.Rezerfordning tadqiqotlari yadro fizikasining yaratilishiga asos bo’ldi [10,11]. Elektron zaryadi qiymati 1909-yilda R.Malliken aniqladi. Protonning massa- sini esa E.Golshteyn aniqlagan edi. Proton massasi vodorod atomi massasiga teng bo’lib chiqdi. Neytron massasi (1,6747•10-27kg) 1932-yilda Dj.Chedvik tomonidan aniqlandi. Rezerfordning atom tuzilishi haqidagi nuklear nazariyasi uning oltin zar qo- g’oziga α - zarrachalar yog’dirish tajribasiga asoslangan. Tajribalar shuni ko’r- satdiki, yog’dirilgan zarrachalarning ko’pchiligi oltin qog’ozdan bemalol o’z yo’li- ni o’zgantirmasdan o’tib ketadi, faqat ba’zilari to’g’ri chiziqli yo’lni o’zgartiradi, buriladi, og’adi, juda oz qismi orqaga qaytadi. Oltin atomi markazida musbat zaryadli qism, yadro bo’lgandagina yuqorida bayon etilgan hodisa, sodir bo’lishi mumkin. Nuklear nazariyaga ko’ra, elektronlar yadro atrofida (xuddi planetalar quyosh atrofida aylangani kabi) harakat qiladi. Agar 𝑚𝑉2 𝑟 orqali markazdan qochish kuchini, 𝑒2 𝑟2 orqali markazga intilish kuchini ifodalasak, 𝑚𝑉2 𝑟 = 𝑒2 𝑟2 tenglamaga ega bo’lamiz. Klassik elektrodinamika talablariga ko’ra bunday sistema barqaror bo’lmas- ligi kerak, chunki elektron musbat zaryadli yadro atrofida egri chiziqli harakat qilib Ilmiybaza.uz 10 aylanar ekan, u o’zidan uzluksiz energiya chiqara borib, nihoyat yadroga “qulashi”, u bilan birikishi kerak [12]. Atom tuzilishi haqidagi zamonaviy ta’limot. Atom tuzilishi haqidagi zamonaviy ta’limot to’lqin mexanikasi g’oyalariga asoslanadi. To’lqin mexanika mikroob’ektlarning kuch maydoni ta’siridagi harakatini o’rganadi. To’lqin mexanikasi XX asrning 20-yillaridan boshlab rivojlandi. Uning rivojlanishida Lui de Broyl, V.K.Geyzenberg, P.Dirak, E.Shredinger, V.A.Fok va boshqa olimlar katta hissa qo’shdilar [13]. Mikroob’ektlarning xususiyatlari. Kishi ko’zi yordamida ko’rish mumkin bo’lgan barcha zarrachalar makroolamni tashkil qiladi. Mikroolam ob’ektlari esa, ko’z bilan ham, mikroskop yordamida bilan ham ko’rinmaydi. Ular jumlasiga molekula, atom, elektron, proton, neytronlar kabi elementar zarrachalar kiradi. Ular barcha moddalar tuzilishida struktura birliklar bo’ladi. Mikroob’ektlarni eng muhim xsusiyatlari shundaki, ular ham zarracha, ham to’lqin xossalarini namoyon qiladi. masalan, yorug’lik kvantlari fotonlarda zarracha (korpuskulyar) xossalar borligini Stoletov kashf etgan fotoeffekt hodisasi va Komptonning yorug’likning yoyilishi effekti nomli tajriblari asosida isbot qilingan, lekin interferentsiya va difraktsiya hodisalari yorug’likning to’lqin tabiatga ega ekanligini ko’rsatdi. Makroolam ob’ektlarining xossalari klassik mexanika qonunlari asosida ham izohlanadi, chunki ular aniq o’lchamli radius, aniq o’lchamli tezlik va boshqa xos- salarga ega bo’lib, fazoda aniq o’rin egallaydi. Ularning holatini koordinata o’qlari yordamida aniq belgilash mumkin. Mikroolam ob’ektlarining jismlari, masalan, elektron harakat tezligi, radiuslarining katta kichikligi va holatlarining koordi- natalari ma’lum darajada ehtimollik bilangina tavsiflanishi mumkin. To’lqin mexa- nika asosida ikki printsip yotadi [14]. Birinchisi - “mikroolam zarrachagina emas ular to’lqin hamdir”, bu printsip de Broyl formulasi: 𝜆 = ℎ 𝑚𝑉 Ilmiybaza.uz 11 bilan ifodalanadi (bu erda: m – zarracha massasi, V – uning tezligi, h – Plank doimiyligi; h – 6,624•10-34J•sek, 𝜆 – zarrachaga mos keluvchi to’lqin uzunligi). To’lqinsimon harakat makrosistema jismlari uchun ham taalluqli, lekin ular harakatining to’lqin uzunligi juda katta va chastotasi kichik bo’lishi tufayli bunday harakatni inobatga olmasa ham bo’ladi. Mikroolam zarrachalarining to’lqin o’l- chamlari (uzunligi va chastotasi) makroolam zarrachalarinikiga teskari bo’lib, ular- ni hisobga olmasa bo’lmaydi. Chastota katta bo’lishi ularning energiyasi ham katta bo’lishiga olib keladi. De Broyl formulasi olib borilgan tadqiqotlar natijasida isbot etildi. Professor P.S.Tartakovskiy elektronlarning difraktsiyaga uchrashi misolida de Broyl formu- lasining to’g’ri ekanligini tasdiqlaydi. Keyinchalik, neytron, proton, geliy atomi, vodorod molekulasi ham difraktsiya hodisasiga uchrashi kuzatildi. Hozirda mikro- olam zarrachalarining to’lqin xususiyatlaridan elektronografiya, neytronografiya va boshqa sohalarda keng foydalanilmoqda. Ikkinchi printsip - Geyzenbergning noaniqlik printsipi bo’lib, bu printsipga muvofiq, elektronning impulsi yoki tezligi qanchalik aniqlik bilan topilsa uning koordinatlari (fazodagi o’rni) shunchalik noaniqlik bilan o’lchanadi: 𝛥𝑃𝑥 • 𝛥𝑥 ≥ ℎ 2𝜋 ; 𝛥𝑃𝑦 • 𝛥𝑦 ≥ ℎ 2𝜋 ; 𝛥𝑃𝑧 • 𝛥𝑧 ≥ ℎ 2𝜋 Mozli qonuni. Elementlarning rentgen spektrlaridagi xarakterli chiziqlariga to’g’ri keladigan tebranishning kvadrat ildizidan olingan qiymat elementning D.I. Mendeleev sistemasidagi tartib raqamiga bog’liq bo’ladi. Mozli qonuni D.I.Mendeleev elementlarni davriy jadvalga to’g’ri joylash- tirganini ko’rsatadi.Rentgen nurlari spektrini o’rganish asosida z-72 Re elementi o- chilgan. Ilmiybaza.uz 12 Mozli qonuniga ko’ra elementning tartib nomeri bu oddiy nomerlash emas bal- ki atomning musbat zaryadini qiymatini ko’rsatar ekan, atomning asosiy xossalari uning yadro zaryadiga bog’liqdir [14,15]. Masalan, 11Na23 natriy atomida elektronlar 11 va protonlar 11. Protonlar va neytronlar bir zarracha nuklonlarning ikki holatini ko’rsatadi. Protonning massasi 1,0073 u.b.ga teng bo’lib, uning zaryadi +1ga teng. Ney- tronning massasi 1,0087 u.b.ga teng,uning zaryadi nolga teng [15]. Neytron ochilgandan so’ng 1932-yil D.I. Ivanenko va Geyzenberg yadro tuzilishini proton–neytron nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga ko’ra yadroda protonlar va neytronlar turadi. N = A – Z N- atomdagi neytronlar soni. A-elementning atom massasi. Z-elementning tartib nomeri. Be atomining -zarrachalar bilan ta’sirini o’rganib 1932-yilda ingliz fizigi Dj. Chedvik zaryadsiz zarrachalarni aniqladi va ularga neytron nomini berdi (o1n). Yadrodagi protonlar va neytronlarni ushlab turuvchi kuchlar yadro kuchlari deyiladi. Ular juda qisqa masofada ta’sir etadi (10—16 m). Yadrodaga protonlar neytronlarga aylanishi yoki teskari jarayon sodir bo’li- shi mumkin. 01n = 11P + -10e 11P= 01n ++10e -10e va +10e elektron va pozitron Izotoplar, izobarlar va izotonlar. Yadro zaryadi bir xil lekin atom massasi turlicha bo’lgan atomlar to’plami izotoplar deyiladi. Bu zarrachalar tarkibida ney- tronlar soni har xil bo’ladi. 17Cl35, 17Cl37 12Mg24, 12Mg25, 12Mg26 Kimyoviy va biologik jarayonlarda izotop indikatorlar (belgilangan atom-lar) yoki “mechennie” ko’p ishlatiladi. Bunday indicator atomlar sifatida O18 va C13 Ilmiybaza.uz 13 ishlatilishi mumkin. Masalan, fotosintez hodisasidagi kislorod suvdan olina-dimi yoki CO2 dan, isbotlash uchun O18 izotopi (O*) ishlatilgan: 6CO2*+12H2O=C6H12O6*+6H2O*+6O2 Radiokimyoviy usullar farmatsevtik tahlilda ko’p ishlatiladi. Farmokopiya- dagi radioaktiv preparatlarning sifatini baholash uchun - yoki - zarrachalarning konsentratsiyasi spektrometrlar yordamida o’lchanadi. Har xil sondagi protonlar va neytronlarga, lekin bir xil sondagi nuklonlar-ga (atom massasiga) ega bo’lgan zarrachalar izobarlar deyiladi. 19K 40(18 p, 21 n); 20Са40 (20p,20n); 18Ar(18p,22n) Bir xil sondagi neytronlarga ega bo’lgan zarrachalar izotonlar deyiladi. 54Xe (54p,82n); 55Rb137 (55p,82 n); 56Xe138(57p,82n). Turli tog’ jinslari, minerallar va organik tabiatga ega bo’lgan moddalarning yoshini aniqlashda izotoplardan foydalaniladigan bir necha usullar mavjud. Bu u- sullarga qo’rg’oshin, geliy, uglerod izotoplaridan foydalanish kiradi. Uglerodning C14 izotopi yarim emirilish davri 5710 yilni tashkil etadi. Bu izotop atmosferada turli kosmik nurlanishlar natijasida hosil bo’lib, organizm uni o’zlashtiradi. Organizm halok bo’lganidan so’ng uning konsentratsiyasi kamaya boshlaydi. Atmosferadagi uglerod konsentratsiyasi va topilmadagi uglerod konsen- tratsiyasini solishtirib organik topilma yoshini aniqlash mumkin bo’ladi [16]. Ilmiybaza.uz 14 1.3. Yadro reaksiyalari. Atom yadrolarida bo’ladigan o’zgarishlar va yadrolarda ketadigan reaksiya- larni yadro kimyosi o’rganadi. Yadro reaksiyalarida atomning yadrosida protonlar va neytronlarning qayta taqsimlanishi natijasida yangi kimyoviy elementlar hosil boladi. Hozirgi paytda yadro reaksiyalari yordamida davriy jadvaldagi deyarli har qanday elementning radioaktiv izotoplarini olish mumkin. Atomning yadrosiga neytronlar, protonlar, deytronlar, -zarrachalar yoki boshqa element yadrolarini ta’sir etish natijasida yadro reaksiyalari amalga oshiriladi. Yadro reaksiyalari amalga oshihi uchun ta’sir etuvchi zarrachalar juda katta energiya va tezlikka ega bo’lishi kerak. Atomning yadrosi biror bir zarrachani biriktirganda va yangi yadro hosil bo’lganda uning yashash davri 10-7 sek. atrofida bo’ladi. Bu yangi yadro o’z navbatida atrofga elementar zarrachalar tarqatib, yangi va engilroq yadroga ayla- nishi yoki biror kimyoviy elementni hosil qilishi mumkin [17]. Yadro reaksiyalari birinchi marta 1919-yilda E. Rezerfird tomonidan amalga Oshirilgan. U 714N elementini geliy bilan ta’sirlashtirib 817O elementini sintez gil- gan edi: 714N+ 24 11H+817O yoki 714 N (, 11H)817O Og’ir metallarning atomlarini juda katta energiyali tez harakat qiluvchi zarrachalar oqimi bilan bombardimon qilish orqali qator yangi elementlar kashf etilgan. Agar uran tezlashtirilgan neytronlar bilan bombardimon qilingansa 93- Ilmiybaza.uz 15 element neptuniy hosil bo’ladi. Bu erda ketme-ket bir necha yadro reaksiyasi sodir bo’ladi. 1939-yilda issiq neytronlar ta’sirida uran yadrosining bo’linish reaksiyasi amalga oshirilgan: 92235U +o1n  3692Kr+56141 Ba + 2o1n Og’ir yadrolarni o’z-o’zidan ikkiga bo’linishi (ba’zan uch yoki to’rtga) ikki xil yangi yadrolar paydo bo’lishiga olib keladi. Yadrolarning bo’linishi nihoyatda katta energiya chiqishi bilan amalga oshadi. Yuqoridagi reaksiyada 200 MeV energiya ajraladi. Bu energiya qiymati 19,2*109 kJ/mol ga teng yoki bu energiya qiymati 2 million kg yuqori sifatli tosh ko’mir yonganida chiqadigan energiyaga teng. Yadro reaksiyalarida bir sarflangan neytrondan yadro reaksiyasida ikki yoki uchta yangi neytronlar hosil bo’lib, ular o’z navbatida zanjir reaksiyasini yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Bunda juda kuchli portlash sodir bo’lib atom bombasi- ning ta’siri ana shu holatga asoslangan. Uran va plutoniyning boshqariladigan yadro reaksiyalarini amalga oshirish asosida yadro reaktorlari ishlaydi. Yangi energiya manbalarini izlash bo’yicha boshqariladigan termoyadro reaksiyalari ham juda katta amaliy ahamiyatga ega.Termoyadro reaksiyalari juda yuqori haroratda 107K da boradi. Bu reksiyada vodorod yadrosidan geliy yadrosi- ning sintezi kuzatilib: 411H  24He + 2+ Termoyadro reaksiyalarida ham juda katta energiya ajralib chiqadi, uni qiy- mati 1 g vodorodga nisbatan 6,87 MeV yoki 644 million kJ/mol qiymatga ega. Bu qiymat yuqori sifatli tosh ko’mir yonganda chiqadigan energiyadan 15 million marta ko’pdir. Yadro raeksiyalari asosida olingan birinchi kimyoviy element texnisiy hisob- lanadi. Uni olish uchun molibdenga deytronlar ta’sir ettirilgan: 4298Mo+12 H  4392Tc +01n yoki 4298Mo (D,n) 4399Tc Ilmiybaza.uz 16 Keyinchalik 85-element astat, 61-element prometiy, 87-element fransiy ham olingan. Transuran elementlari olish uchun yadro reaksiyalarida neytronlar, -zarra- chalar, deytronlar yuqori energiyali holatda ko’p zaryadli ionlar bilan ta’sirlash- tiriladi. Yadro reaktorlarida neytronlarni ta’sir ettirish orqali barcha transuran elementlarining izotoplarini olish mumkin. Ana shu usuillarda 100-element fermiygacha bo’lgan transuran elementlar izotoplari olingan. Kelejakda yangi elementlar sintezi barqaror og’ir elementlar izotoplarini olish yo’nalashida amalga oshirilsa kerak [18,19]. Radioaktiv preparatlar ko’p kasalliklarni davolashda va kasallik sabablarini aniqlashda keng qo’llanishga ega. Ular bilan ishlashni yaxshi bilmaslik bemorni hamda texnik xizmat ko’rsatuvchilarni hayotiga xavf soladi. Radiopreparatlar sifatida H3 , C11, C14, O15, P30, P32, K43, Fe52, Fe55, Co57, Co58, I126, Hg203 izotoplar hozirgi paytda keng ko’lamda ishlatiladi. Radio izotop-larning chinligi va ulardagi qo’shimchalarni aniqlash farmatsevtik tahlilninhg dol-zarb masalalardan biridir.Bu preparatlarning miqdoriy aniqlash uchun yadro spek- trometriya va radiometriya usullari ishlatiladi [20]. Saraton kassaligidagi xavfli o’smalar borligini aniqlash uchun, o’smalardagi to’qimalarning radioaktiv elementlarni yutib qolish xossasidan foydalaniladi. Masalan, xavfli o’smalarni aniqlashda nishonlangan fosfor-32 izotopi bo’l- gan natriy fosfati ishlatiladi. Agar yod-31 bo’lgan natriy yodid qo’llanilganda qalqonsimon bezdagi kasalliklarni tahlil qilishda foydalaniladi. Tibbiyot amaliyotida radioaktiv izotoplar turli xavfli o’smalarni davolashda qo’llaninlagan holatlar ham ma’lum. Xronik leykozni davolashda, nishonlangan fosfor-32 izotopi kiritilgan rux-65 va oltin-198 nuklidlari va natriy fosfati buyri-ladi. Tajribalar asosida radioaktiv nurlanish saraton kassaligida xavfli o’samalar- dagi to’qimalarning rivojlanishini sekinlashtirishi va hatto to’qimalarni parcha-lashi ma’lum. Ilmiybaza.uz 17 Shuning uchun ham radioaktiv kobalt-60 izotopi tarqatadigan -nur-lar bilan saraton kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bu izotop tez parcha-langani uchun ham uni organizmga kiritiladi. Biologik, biokimyoviy va tibbiy tekshiruvlarda mis-64, kumush-110 va ol- tin-198 radionuklidlari organizmdagi moddalar almashinuvi jarayonlarini o’rga- nish uchun radioaktiv indikator sifatida ishlatiladi [21]. N. Borning I – postulati: Elektron orbitada faqat kvant nazariyasi ruxsat etadigan orbitallar bo’ylab xarakat qiladi. bu erda, m – erkin elektron massasi; v – elektron tezligi, r – orbita radiusi; h – Plank doimiysi. N. Borning II – postulati: Elektron yadroga uzoq orbitadan yadroga yaqin orbitalarning biriga o’tganida o’zidan energiya chiqaradi. Mikroolam zarrachagina emas, ular to’lqin xamdir. Geyzenbergning noaniq- lik printsipi: Elektronning impulsi yoki tezligi qanchalik aniqlik bilan topilsa, uning koor- dinatalari shunchalik noaniqlik bilan o’lchanadi [22]. Ilmiybaza.uz 18 II BOB YADRO REAKSIYALARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 2.1. Yadroviy reaksiyalar va ularning asosiy qonuniyatlari. Ikki zarra (ikki yadro yoki yadro va zarra) bir-biri bilan 10-15 m lar chamasiga yaqinlashganda yadroviy kuchlarning ta'siri tufayli o’zaro intensiv ta'sirlashadi, natijada yadroviy o'zgarishlar vujudga keladi. Bu jarayonni yadroviy reaksiyalar deb ataladi. Yadroviy reaksiyani quyidagicha yozish odat bo'lgan: А + а  В + b yoki A(a,b)B, (3.1) bunda A-boshlang’ich yadro, a- reaksiyaga kirishuvchi zarra, b-yadroviy reaksiyada ajralib chiquvchi zarra, B- yadroviy reaksiyada vujudga kelgan yadro, a va b zarralar - neytron, proton, - zarra, - kvant, yengil yadrolar yoki boshqa elementar zarralar bo'lishi mumkin. Birinchi yadroviy reaksiyani 1919 yilda Rezerford amalga oshirgan. Bunda azotni - zarralar bilan bombardimon qilish natijasida kislorod va proton hosil bo'lgan. Yuqorida bayon etilgan yadroviy reaksiyalarni yozish usuliga asoslanib mazkur reaksiyani 1 1 17 8 4 2 14 7 H O He N    (3.2a) yoki ixchamroq quyidagi N14 (, р) О17 (3.2v) ko'rinishda ifodalash mumkin. Reaksiyalarning turlari ko'p. Lekin reaksiyaga kirishuvchi zarralarning tabiatiga asoslanib uch sinfga: 1) zaryadli zarralar; 2) neytronlar; 3)  - kvantlar ta'sirida amalga oshadigan reaksiyalarga ajratish mumkin. Reaksiyalarni amalga oshish mexanizmi buyicha ularni ikki sinfga shartli ravishda ajratsa bo'ladi: 1.Yadroviy reaksiyalarni oraliq yadro orqali amalga oshishi. Bunda reaksiya ikki bosqichda o'tadi. Birinchi bosqichda zarra yadro tomonidan yutiladi. Vujudga Ilmiybaza.uz 19 kelgan sistemani oraliq yadro yoki kompaund yadro deb ataladi. Ikkinchi bosqichda esa oraliq yadro emiriladi. Demak, reaksiya А + а  С* В + b sxema bo’yicha amalga oshadi. C* yadroning (bundagi yulduzcha yadroning uyg’ongan holatini ifodalaydi) yashash davomiyligi ancha katta taxminan (10-14 dan 10-15) s bo'ladi. Yadro fizikasida yadroviy vaqt tushunchasidan foydalanish odat bo’lgan. Yadroviy vaqt deganda energiyasi 1 MeV bo'lgan nuklon (v ~ 107 m/s ga moc keladi) yadroning diametriga (~ 10-14 m) teng masofani bosib o'tishi uchun ketgan vaqt ya = 10-14m / 107m/s = 10-21s tushuniladi. Demak, oraliq yadroning yashash davomiyligi yadroviy vaqtdan 106 dan 107 martagacha katta. 2. Zarrani yadro bilan bevosita o'zaro ta'sirlashuvi tufayli amalga oshadigan reaksiyalar. Misol tariqasida deyton (H2) ni yadro bilan o'zaro ta'sirlashuvini bayon qilaylik. Yadroga yaqinlashgan deytonning protonini yadro itarib yuboradi (ikkalasining qam zaryadi musbat bo'lganligi uchun). Deytonning neytroni esa yadroga kirishi mumkin. Natijada deyton bo'linib ketadi, ya'ni uning neytronini yadro yutadi, protoni esa yadroga kirmasdan o'tib ketadi. Buni ba'zan, "uzib olish" reaksiyasi deb ham ataladi. Yadroviy reaksiyalarni tajribalarda o'rganish tufayli reaksiyalarda saqlanish qonunlarining bajarilishi aniqlandi: 1. Yadroviy reaksiyaga kirishuvchi zarralarning umumiy zaryadi reaksiyada vujudga kelgan zarralarning umumiy zaryadiga teng. 2. Yadroviy reaksiyaga kirishayotgan zarralardagi nuklonlarning to’liq soni reaksiyadan keyin ham saqlanadi, ya'ni reaksiyada hosil bo'lgan zarralar nuklonlarining to'liq soniga teng bo'ladi. Bu ikki qonunning bajarilishini quyidagi jadvalda keltirilgan yadroviy reaksiyalar misolida tekshirib ko'rish mumkin. Ilmiybaza.uz 20 Yadroviy reaksiya Elektr zaryadi Nuklonlar soni р O N    17 14  n He H H    7 2 2 n Be p Li    7 7 p P n S    32 32 n He Be    4 9 2  7 + 2 = 8 + 1 1 + 1 = 2 + 0 3 + 1 = 4 + 0 14 + 4 = 17 + 1 2 + 2 = 3 + 1 7 + 1 = 7 + 1 3. Yadroviy reaksiyalarda massaning saqlanish qonuni (va energiyaning saqlanish qonuni ham) bajariladi. Bu ikki qonunni birgalikda bayon qilmoqchiligimizning sababi massa va energiya o'zaro W = тс2 munosabat bilan bog’langanligidadir. Yadroviy reaksiyani (18.1) belgilanishiga amal qilaylik. U holda yadroviy reaksiyaga kirishayotgan zarralarning tinchlikdagi massalarini mA va ma deb, reaksiyada vujudga kelgan zarralarnikini esa mB va mb deb belgilaymiz. Ularning kinetik energiyalarini mos ravishda TA, Ta, TB, Tb deb belgilaylik. Natijada reaksiyaga kirishayotgan zarralar to'liq energiyalarining yig’indisi reaksiyada vujudga kelgan zarralar to'liq energiyalarining yig’indisiga tengligini quyidagicha ifodalaymiz: mАс2+TА+ mас2+Tа= mВс2+TВ+ mbс2+Tb Mos hadlarni gruppalasak, bu ifoda quyidagi [(mA+ ma) - (mB+ mb)]c2=(Ta+ Tb) - (TA+ Ta) ko'rinishga keladi. Bu tenglikning o'ng tomoni reaksiya natijasida vujudga keladigan energiya o'zgarishini ifodalaydi. Yadroviy reaksiyada ajralib chiqadigan yoki yutiladigan energiyani reaksiya energiyasi deb ataladi va odatda, Q qarfi bilan belgilanadi. U holda Q = [(mА + та)-(тВ + mв)] с2 = (ТВ + Тв) - (ТА +Та). (3.3) Agar Q > 0 bo'lsa, zarralar tinchlikdagi massasining kamayuvi hisobiga zarralar kinetik energiyasining ortishi kuzatiladi. Bu holda ekzoenergetik, reaksiya amalga oshayotgan bo'ladi. Ekzoenergetik reaksiya (TA + Ta) ning har qanday Ilmiybaza.uz 21 qiymatida ham amalga oshadi. Faqat zarra zaryadli bo'lgan holda uning energiyasi yadro elektr maydonining qarshiligini (odatda, uni kulon to'sig’i deyiladi) yengishga yetarli bo'lishi kerak, albatta. Agar Q < 0 bo'lsa, endoenergetik reaksiya sodir bo’ladi. Bunda zarralar kinetik energiyasining kamayuvi qisobiga ularning tinchlikdagi massalari ortadi. Shuning uchun reaksiyaga kirishayotgan zarralar kinetik energiyalari yetarlicha katta bo'lishi, ya'ni (TA + Ta) = |Q| + (TB + Tb) shart bajarilishi kerak. Endi yadroviy o'zaro ta'sir ehtimolligini xarakterlash uchun qo'llaniladigan effektiv kesim tushunchasi bilan tanishaylik. Buning uchun quyidagi xayoliy tajriba ustida mulohaza yuritaylik. Nishon sifatida qo'llanilayotgan bir jinsli jism tarkibidagi yadrolar konsentratsiyasi, ya'ni birlik hajmdagi yadrolar soni n bo'lsin. Nishonning qalinligi  shunday bo'lsinki, (3.1-rasm), undagi yadrolar bir-birini to'smasin. Bu nishonga tushayotgan zarralarning zichligi (ya'ni nishonning birlik yuzidan birlik vaqtda o'tadigan zarralar soni) N bo'lsin. Bu zarralarning hammasi ham nishondagi yadrolar bilan to'qnashmaydi, albatta. Chunki to'qnashish sodir bo'lishi uchun zarra nishondan uchib o'tayotganda uning yo'lida yadro mavjud bo'lishi kerak. Agar yadroni radiusi Rya bo'lgan sharcha deb tasavvur qilsak, uning ko'ndalang kesimi r2ya yuzli doira bo'ladi. Nishonning birlik yuziga mos kelgan hajmdagi yadrolar soni n ga, bu yadrolar kesimlarining umumiy yuzi esa  п  ga teng bo'ladi. Bu yuzning qiymati kanchalik katta bo'lsa, nishonga tushayotgan zarrani yadrodan birortasi bilan to'qnashishining ehtimolligi shunchalik katta bo'ladi. U holda nishondagi yadrolar bilan to'qnashadigan zarralar soni N = N п  ifoda bilan aniqlanadi. Agar N = 1 (ya'ni nishonning birlik yuziga birlik vaqtda bitta zarra tushmoqda) va п  = 1 (ya'ni nishonning birlik yuziga mos keluvchi hajmda bittagina yadro mavjud) bo'lsa, N =  bo'lib qoladi. Demak, yuzi bir birlikka teng 3.1-rasm. Ilmiybaza.uz 22 nishon hajmida bittagina yadro mavjud bo'lgan holda bu nishonga birlik vaqtda bitta zarra tushadigan bo'lsa, uning yadro bilan to'qnashish ehtimolligi miqdoran yadroning ko'ndalang kesim yuziga teng ekan. Lekin zarra yadro bilan to'qnashganda hamma vaqt ham biz qiziqayotgan yadroviy reaksiya sodir bo'lavermaydi. Umuman, yadroviy reaksiyani sodir bo'lish ehtimolligi zarra va nishonning parametrlariga, ayniqsa, zarraning energiyasiga bog’liq. Bundan tashqari yadroviy reaksiyani qattiq zarra bilan sferik shakldagi qattiq yadroning to'qnashishi kabi tasavvur qilish ham haqiqatga unchalik mos kelmaydi. Natijada yadroviy reaksiyani sodir bo'lish ehtimolligi zarrani yadro bilan to'qnashish ehtimolligidan miqdoran farq qiladi. Boshqacha qilib aytganda, biror yadroviy reaksiyani sodir bo'lish ehtimolligi aslida  ga emas, balki undan farqlanuvchi qiymatga ega bo'ladi. Bu qiymat yadroning ko'ndalang kesimiga emas, balki qandaydir effektiv kesimga mos keladi. Shuning uchun yadroviy reaksiyaning sodir bo'lish ehtimolligini effektiv kesim orqali xarakterlash odat bo'lgan. Effektiv kesim m2 larda o'lchanadi. 1932 yilda D.Chedvik -zarralar ta'sirida vujudga keladigan "berilliy nurlanishi" massasi proton massasiga yaqin bo'lgan elektroneytral zarralardan iborat, degan fikrni ilgari surdi. Bu fikrga asoslanib Chedvik mavjud tajriba natijalarini miqdoriy jihatdan ham izohlab berdi. Neytronlar deb nomlangan zarralar shu tarzda kashf etildi. Shunday qilib, neytronlar kuzatilgan birinchi yadroviy reaksiyani Ве9 + Не4С12+n (3.4) shaklda yozamiz. Bu reaksiyadan qanuzgacha neytronlarning ixchamgina manbai sifatida foydalaniladi. Bunday manbalarni berilliy metalliga - nurlanish chiqaradigan preparat aralashtirib hosil qilinadi. Masalan, 1g radiyga bir necha gramm berilliy aralashtirilsa, sekundiga taxminan 107 neytron chiqaradigan manba hosil bo'ladi. 1g poloniy aralashtirilgan (Po-Be) manbadan sekundiga chiqariladigan neytronlar soni 3∙106 ga etadi. Bu ikkala manba chiqaradigan neytronlar energiyasi keng intervaldagi qiymatlarga ega. Agar monoenergetik neytronlar lozim bo'lsa, Ilmiybaza.uz 23 boshqa reaksiyalardan foydalaniladi. Masalan, Bi214 ning 1,78 MeV energiyali - kvantlari ta'sirida Be9+2He4+n (3.5) reaksiya tufayli energiyasi ~ 110 keV bo'lgan monoenergetik neytronlar hosil bo'ladi. Erkin holatdagi (ya'ni, yadro tarkibiga kirmagan) neytron  -radioaktiv emirilishga moyil. Uning yarim emirilish davri ~ 12 minut. Yemirilish quyidagi e e p n  ~    sxema bo'yicha sodir bo'ladi. Neytronlar biror muhitdan o'tayotganda, muhit atom va molekulalarining elektron qobiqlari bilan deyarli ta'sirlashmaydi. Sababi - neytronlarning elektr zaryadga ega emasligidir. Neytronlar faqatgina muhit atomlarining yadrolari bilan ta'sirlashadi, xolos. Bu ta'sirlashuv neytronning tezligiga (ya'ni, energiyasiga) bog’liq. Neytronlarning tezligi bo'yicha shartli ravishda tez va sekin neytronlarga ajratiladi: 1) de-Broyl to'lqin uzunliklari (=h/mn) yadro radiusi r dan kichik bulgan neytronlar [bunga (0,1, 4, 50) MeV energiyalar mos keladi] tez neytronlar deb ataladi; 2) neytronlarning de-Broyl to'lkin uzunliklari yadro radiusidan katta bo'lgak hollarda (bunga 0,1 MeV dan kichik energiyalar mos keladi) ularni sekin neytronlar deb nomlanadi. 2.2. Yadrolarning bo'linish reaksiyalari Ilmiybaza.uz 24 E. Fermi (Italiya), I. Jolio - Kyuri va P. Savich (Fransiya), O. Gan va F.Shtrassman (Germaniya), O. Frish va L.Maytner (Avstriya) lar ning tajribalari va nazariy izlanishlari tufayli neytronlar bilan bombardimon qilingan og’ir yadrolar (masalan, uran) ni ikki qismga bo'linishi aniqlandi. Bundan tashqari neytronlar, elektronlar va  - nurlanishlarning qam vujudga kelishi kuzatildi. Bu hodisa yadro bo'linishi deb nom oldi. Bo'linish jarayonida vujudga kelgan (Mendeleyev davriy jadvalining o'rtarog’idagi elementlariga taalluqli) yadrolarni esa bo'linish parchalari deb ataldi. Bu hodisani yadro fizikasiga oid bilimlarimiz asosida talqin qilib ko'raylik. Neytron zХA yadroga kirgach, uning nuklonlari orasida o'ralashib qoladi. Natijada yangi zXA+1 yadro hosil bo'ladi, u esa ikki yadroga, ya'ni , Z1YA1 va Z2VA2 yadrolarga bo'linadi. Bo'linish natijasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan boshqa zarralar bilan qiziqmasak, mazkur reaksiyani quyidagicha yoza olamiz: zХA +n zХA+1  Z1 У A1 + Z2 VA2 + . . . (3.6) X yadroni Y va V yadrolarga ajralish imkoniyati energetik nuqtai nazardan Q = (1А1 + 2А2) - А (3.7) ifodaning ishorasiga bog’liq. (3.7) da 1, 2,  lar mos ravishda bo'linish parchalari - Y va V qamda X yadrolardagi bitta nuklonga to'qri keluvchi bog’lanish energiyalarining qiymatlari. Davriy jadvalning o'rta qismidagi elementlar yadrolari uchun nuklonning yadroga bog’lanish energiyasi (ya'ni, 1 va 2 lar) ning qiymatlari jadval oxiridagi oqir yadrolarniki (ya'ni ) ga nisbatan 0,8 MeV katta. Shuning uchun Q ning ishorasi musbat bo'ladi. Bundan tashqari X yadroning nuklonlari Y va V yadrolar orasida taqsimlanganligi uchun Z1+Z2=Z ва A1+A2=A+ 1 A (3.8) Ilmiybaza.uz 25 deb hisoblash mumkin. Natijada og’ir yadro (masalan, U235) ikki o'rtacharoq yadroga ajralganda Q  A  0,8MeV energiya ajralishi lozim, degan xulosaga kelamiz. Qizig’i shundaki, (3.7) ifoda asosida hisoblashlar massa soni 100 dan katta bo'lgan barcha yadrolar uchun Q ning ishorasi musbat ekanligini ko'rsatdi. Demak, nazariy jihatdan A>100 bo'lgan yadrolar o'z-o'zidan, ya'ni spontan bo'linishi mumkin. U holda nima uchun spontan bo'linish faqat og’ir yadrolarda kuzatiladi? Haqiqatan, spontan ravishda og’ir yadroni ikki o'rtacharoq yadroga ajralishi elementlar davriy jadvalining oxiridagi ba'zi yadrolarda sobiq sovet fiziklari G.N.Flerov va K.A.Petrjaklar tomonidan kuzatildi. Lekin spontan bo'linishning tajribada aniqlangan ehtimolligi juda kichik, ya'ni yarim yemirilish davri nihoyat katta. Masalan, uran uchun 0,8∙1016 yilga teng. Demak, yuqoridagi savolni quyidagicha ifodalasa ham bo'ladi: nima uchun ikkiga ajralishga nisbatan Q > 0 bo'lgan yadrolarning bo'linishini amalga oshirish uchun tashqaridan biror ta'sir berilishi kerak? Bu savolga javob berish uchun yadroning tomchi modelidan foydalaniladi. Mazkur modelda atom yadrosi suyuqlik tomchisiga o'xshatiladi. Shuning uchun yadroning bo'linish jarayonini bayon qilishdan oldin suyuqliq tomchisi ustidagi mulohazalarga to'xtab o'taylik. Agar sharsimon suyuqlik tomchisnni astagina turtsak, u deformatsiyalanib, "nafas olayotgandek" tebranadi. Bunda tomchining shakli sharsimondan ellipsoidsimonga, undan yana sharsimonga o'tadi. Shu tarzda ma'lum vaqt tebrangach, tomchi yana sharsimon shaklini oladi, chunki bu shakl tomchi uchun asosiydir. Agar tomchiga berilgan turtki yetarlicha katta bo'lsa, tomchi tebranish jarayonida elastik deformatsiyaning kritik nuqtasidan o'tib ketadi. Natijada tomchining boshlanrich sferasimon shaklga qaytish imkoniyati yo'qoladi. Shuning uchun tomchi bir necha bosqichlardan (18.2-rasm) o'tib, ikkiga ajraladi. Yadroning bo'linishi ham tomchinikiga o'xshash bo'ladi. Neytron yadro ichiga kirib nuklonlarga aralashib ketadi va yadroviy kuchlar tufayli yadro bilan bog’lanib qoladi. Bunda neytron yadrodagi nuklonlar "kollektivi"ga o'zining kinetik va bog’lanish energiyalarining yig’indisiga teng miqdordagi energiya beradi. а). б). в). г). д). 3.2-расм. Ilmiybaza.uz 26 Yadroga berilgan bu energiya suyuqlik tomchisini deformatsiyalash jarayonida berilgan energiyaga o'xshaydi. Neytron olib kirgan energiya ta'sirida yadro bo'linadigan darajada deformatsiyalanmasa, bir qator tebranishlardan so'ng yadro boshlanqich holatga qaytadi. Tebranish energiyasi esa -kvant tarzida nurlantiriladi. Agar neytronning energiyasi yadroga 3.2-v rasmda tasvirlangandek gantelsimon shaklni berishga etarli bo'lsa, endi yadro sferasimon shaklini tiklay olmaydi. Haqiqatan, gantelsimon shaklga kelgan yadroning chekkalarida joylashgan protonlarning o'zaro itarishish kuchlarini yadroviy kuchlar muvozanatlashtirolmaydi, chunki yadroviy kuchlar faqat qisqa masofalardagina tortishuv xarakteriga ega. Natijada gantelsimon shakldagi yadro ikki yadroga bo'linish parchalariga ajraladi. Yadroning bo'linishi uchun yetarli darajada deformatsiyalay oladigan energiyaning qiymati bo'linishning kritik energiyasi Wkr (yoki aktivlash energiyasi) deb ataladi. Yadro bo'linish hodisasining nazariyasini 1939 yilda N.Bor, J.Uiller va Rossiyalik fizik Ya.I.Frenkel yaratdi. Shu nazariyaga asoslangan yadroning bo'linish mexanizmini soddalashtirilgan tarzda yuqorida bayon qildik. Endi, yadroning bo'linishida kuzatiladigan neytronlar va elektronlar qanday sabablar tufayli vujudga keladi? degan savolga javob beraylik. Buning uchun yadrolar tuzilishidagi quyidagi qonuniyatga e'tibor beraylik. Elementlar davriy jadvalidagi turli stabil (ya'ni, barqaror) yadrolardagi neytronlar soni N ning protonlar soni Z ga nisbati entil yadrolar uchun taxminan 1 ga teng bo'lsa, og’ir yadrolar sohasiga siljiganimiz sari bu nisbatning qiymati kattalashib boradi. Masalan, О16' Ag108, Ва137, U238 yadrolari uchun N/Z ning qiymatlari mos ravishda 1,0; 1,3; 1,46; 1,6 larga teng, Demak, og’ir yadro (masalan, uran) bo'linishi tufayli hosil bo'lgan bo'linish parchalarida ham neytronlar protonlardan anchagina ko'p bo'ladi (chunki N/Z = 1,6 edi). Bundan tashqari bo'linish parchalari yangigina vujudga kelgan vaqtda nihoyat darajada deformatsiyalangan bo'ladi. Bunday deformatsiyalarga ega bo'lgan yadrolarni o'ta uyg’ongan yadrolar deb ataladi. O'ta uyg’ongan yadroning potentsial energiyasi juda katta. Shuning uchun o'ta uyg’ongan yadro (bo'linish parchasi) "silkinib" o'zidan bir-ikkita neytron chiqarib yuboradi. Neytron chiqarish Ilmiybaza.uz 27 bo'linish vaqti boshlangandan so'ng 10-14 s lar chamasi vaqt ichida sodir bo'ladi. Shu sababli mazkur neytronlar oniy neytronlar deb ataladi. Oniy neytronlar chiqarilgandan keyin ham bo'linish parchalarnning tarkibida ortiqcha neytronlar mavjud bo'ladi. Shuning uchun bo'linish parchalari -yemirilishga moyil bo'ladi, ya'ni elektron va antineytron chiqarib neytron protonga aylanadi. Natijada parcha- yadroning zaryadi 1 ga ortadi, neytronlarning soni esa 1ga kamayadi. Lekin bu yadroda ham neytronlar ortiqcha bo'lishi mumkin. U holda bu yadroda yana - yemirilish sodir bo'ladi. Faqat oxirgi yadrodagi N/Z nisbat barqarorlik (stabillik) shartiga javob beradigan shartni qanoatlantirgandagina -yemirilishlar zanjiri to'xtaydi. Masalan, uranning bo'linishi tufayli hosil bo'lgan bo'linish parchalaridan biri - Xe140 ning - yemirilish zanjiri quyidagicha: 54Хе140 - 55Cs140 -  56 Ва140 -  57La140 - 58Cе140 Yuqorida Xe140 yadrosini uran yadrosining bo'linishi tufayli vujudga keladigan parchalardan biri deb atadik. Bunday deyishimizning sababi shundaki, uranning 60 ga yaqin bo'linishi kuzatiladi. Ular ichida bo'linish parchalarining massa sonlari nisbati A1/A2 ning 2/3 ga yaqin bo'lganlari esa katta ehtimollik bilan amalga oshadi. Ilmiybaza.uz 28 2.3. Zanjir reaksiya. Yadroviy reactor U230 yadrosi bo'linishi tufayli ajraladigan energiyaning taxminan 8284% i bo'linish parchalarining energayasi tarzida, qolgan qismi esa neytronlar (23%), - nurlanish (56%), elektronlar (34%) va neytrinolar(5-6%) ning energiyasi snfatida namoyon bo'ladi. Har bir yadro bo'linganda, taxminan 200 MeV energiya ajraladi. Solishtirish maqsadida oddiy ximiyaviy reaksiyalarda (masalan, yonish protsessida) ajraladigan energiyaning har bir atomga to'g’ri keladigan ulushi atigi bir necha eV ekanligini eslaylik. Demak, yadro bo'linishida ximiyaviy reaksiyadagidan millionlab marta ko'p energiya ajraladi. Shuning uchun og’ir yadrolarning bo'linish hodisasi kashf qilinishi bilanoq, bu reaksiyada ajraladigan energiyadan foydalanish yo'llari izlana boshlandi. Bo'linish energiyasidan foydalanish imkoniyati amalga oshishi uchun shunday sharoit yaratish lozimki, bu sharoitda reaksiya bir boshlangandan so'ng o'z-o'zidan davom eta bo'lsin, ya'ni reaksiya zanjir xarakterga ega bo'lsin. Bunday reaksiyani amalga oshirishga og’ir yadroning bo'linishida vujudga keladigan 2-3 dona neytron yordam beradi. Masalan, birinchi yadro bo’linganda ajralib chiqqan 2-3 neytronning har biri o'z navbatida yangi yadrolarning bo'linishiga sababchi bo'ladi. Natijada 6 - 9 yangi neytronlar vujudga keladi. Bu neytronlar yana boshqa yadrolarni bo'linishiga imkoniyat yaratadi va hokazo. Shu tariqa bo'linayotgan yadrolar va buning natijasida vujudga keladigan neytronlar soni nihoyatda tez ortib boradi. Bayon etilgan tarzda rivojlanadigan protsess - zanjir reaksiyadir. Hisoblarning ko'rsatishicha, birinchi yadro bo'lingandan keyin 7,5∙10-7 s vaqt o'tgach 1024 1025 yadro (shuncha yadro taxminan 1 kg uran tarkibida bo'ladi) reaksiyada qatnashgan bo'ladi. Reaksiyaning bunday o'ta shiddatli tusda o'tishi - portlash demakdir. Lekin bu mulohazalarda barcha neytronlar yangi yadrolarning bo'linishiga sabab bo'ladi, degan farazdan foydalanildi. Aslida neytronlar boshqa yadrolar tomonidan yutilishi, lekin bu yadro bo'linmasligi mumkin. Yoxud neytronlar bo'linuvchi yadrolar bilan to'qnashmasdan reaksiya sodir bo'ladigan hajm (ya'ni aktiv zona) dan chiqib ketishi mumkin. Natijada zanjir reaksiya rivojlanmaydi. Ilmiybaza.uz 29 Demak, zanjir reaksiya rivojlanishi uchun yadroning bo'linishi tufayli hosil bo'lgan neytronlarning o'rta qisobda bittadan ortig’i yangi bo'linishni vujudga keltirishi shart. Umuman, zanjir reaksiyaning rivojlanish tezligi ko’payish koeffitsiyenti Kk ning qiymati bilan xarakterlanadi. Ko'payish koeffitsienti - biror avlod bo'linishlarida vujudga kelgan neytronlar sonini undan oldingi avlod bo'linishlarda hosil bo'lgan neytronlar soniga nisbatidir. Agar Kk > 1 bo'lsa zanjir reaksiya rivojlanadi. Kk< 1 da reaksiya so'nadi. Kk=1 bo'lganda reaksiya bir me'yorda davom etadi. Shuning uchun ko'payish koeffitsiyentining qiymatiga ta'sir etuvchi faktorlarni o'zgartirish yo'li bilan zanjir reaksiya tezligini boshqarish mumkin. Zanjir reaksiyalarda uran yoki plutoniyning izotoplaridan foydalaniladi. Masalan, tabiiy uran tarkibida 99,282% U238 izotop, 0,712% U235 izotop va 0,006% U234 izotop bor. Tez neytronlar ta'sirida bu izotoplarning barchasi bo'linadi, sekin neytronlar esa faqat U235 izotopning bo'linishiga sabab bo'la oladi. Energiyasi 1 MeV dan kichik neytronlar U238 yadrosi tomonidan tutiladi va U239 hosil bo'ladi. Lekii U239 izotop  yemirilish natijasida Np239 ga, u esa Pu239 ga aylanadi, ya'ni 92U238 + n  92U239   93Nр239   94Рu239 (3.9) Pu239 ham, xuddi U235 kabi sekin neytronlar ta'sirida bo'linadi. Bundan tashqari U235 va Pu239 yadrolarning bo'linishida hosil bo'ladigan neytronlar sonining o'rtacha qiymatlari () mos ravishda 2,46 va 2,90 ga teng. Demak, U235 yoki Pu239 yadrolaridan foydalanib zanjir reaksiyani amalga oshirish uchun imkoniyatlar mavjud. Faqat neytronlarni reaksiyada qatnashmay aktiv zonadan chiqib ketishini kamaytirish lozim. O'z-o'zidan ravshanki, aktiv zonaning hajmi (bo'linuvchi moddaning massasi shu hajmga proporsional) qanchalik kichik bo'lsa, undan chiqib ketadigan neytronlar soni shunchalik ko'p bo'ladi. Shuning uchun aktiv zona hajmini kattalashtirib borilsa, uning biror qiymatida zanjir reaksiyani amalga oshishi uchun yetarli sharoit yaratilgan bo'ladi. Bunday hajmdagi bo'linuvchi moddaning massasini kritik massa (tkr) deb ataladi. Masalan, sof U235 dan tashkil topgan bo'linuvchi modda uchun mk ~ 9 kg. Ilmiybaza.uz 30 Shunday qilib, bo'linuvchi modda massasining qiymati m<mkr bo'lgan holda neytronlarning ko'payish koeffitsiyenti Kk<1 bo'ladi, shuning uchun zanjir reaksiya amalga oshmaydi. Aksincha, t > tkr shart bajarilganda Kk>1bo'ladi (lekin Kk ), natijada zanjir reaksiya rivojlanadi. Zanjir reaksiya boshqarilmaydigan tarzda amalga oshishi atom bombaning portlash jarayonida sodir bo'ladi. Atom bombaning tuzilishi sxematik tarzda 3.3-rasmda tasvirlangan. Unda bo'linuvchi modda ikki yoki ko’proq bo'laklar tarzida tayyorlanadi. Bu bo'laklarning umumuy massasi kritik massasidan katta, lekin har bo'lakning massasi kritik massadan kichik. Shuning uchun har bir bo'lakning o'zida bo'linish zanjir reaksiyasi rivojlanmaydi. Bombaga joylashtirilgan oddiy portlovchi qurilma portlaganida mazkur bo'laklar qo'shilib, zanjir reaksiyani amalga oshishiga sharoit yaratiladi. Bo'linish reaksiyasini boshlab berish uchun kerak bo'ladigan birinchi neytronlar esa bo'linuvchi modda ichida doimo "adashib" yurgan bo'ladi. Masalan, massasi 1 kg bo'lgan uranda spontan bo'linish tufayli sekundiga taxminan 20 neytron vujudga keladi. Bundan tashqari kosmik nurlar ta'sirida ham doimo turli zarralar qatori neytronlar ham vujudga kelib turadi. Atom bomba portlaganda juda qisqa vaqt ichida niqoyatda katta energiya ajralib chiqqanligi uchun portlash zonasida issiqlik bir necha million gradusga etadi. Bunday issiqlik ta'sirida portlash zonasidagi modda bug’ga aylanadi. O'ta qizigan sharsimon gaz tez kengayishi natijasida juda kuchli zarb to'lqini vujudga kelib, o'z yo'lidagi ob'yektlarni yemiradi va kuydirib tashlaydi. Kezi kelganda shuni qayd qilmoq lozimki, mazkur qurolni yadroviy bomba deb atash to'g’riroq bo'lardi, chunki uning portlashida yadroviy energiya ajraladi-da! Boshqariladigan bo'linish zanjir reaksiyalarini amalga oshirish uchun qo'llaniladigan qurilmani yadroviy reaktor deb ataladi. Bunday qurilmalarda neytronlar ko'payish koeffitsiyenti Kk ning 1 dan ozgina katta qiymatlarida zanjir reaksiyani boshlash imkoniyati mavjud bo'lishi kerak. U holda aktiv zonadagi neytronlar konsentratsiyasi va reaktorning quvvati orta boshlaydi. Kerakli quvvatga erishilganda Kk ning qiymatini aynan 1 ga teng 3.3-расм. Ilmiybaza.uz 31 qilib turish imkoniyati bo'lishi kerak. Bu holda zanjir reaksiya o'zgarmas tezlik bilan davom etadi, natijada reaktor statsionar rejimda ishlay boshlaydi. Bo'linish zanjir reaksiyasining anchagina variantlari mavjud. Biz hozirgi zamon energetikasida keng foydalanilayottan issiqlik neytronlar ta'sirida ishlaydigan reaktorlar bilan tanishamiz. Reaktorning asosiy elementi - bo'linuvchi moddadnr. Zamonaviy reaktorlarda bo'linuvchi modda sifatida U235 izotop bilan boyitilgan tabiiy urandan foydalaniladi. Issiqlik neytronlar U235 ni effektiv ravishda bo'linishiga sababchi bo'ladi. Shuning uchun bo'linish reaksiyasida vujudga kelgan tez neytronlarni sekinlatish yo'li bilan issiqlik neytronlarga aylantiriladi. Odatda, sekinlatkichlar sifatida grafit yoki og’ir suv (D2O) dan, ba'zan esa oddiy suv (H2O) dan ham foydalaniladi. 3.4-rasmda reaktor aktiv zonasining soddalashtirilgan sxemasi tasvirlangan. Reaktorning aktiv zonasi sekinlatkich modda bilan to’ldirilgan. Sekinlatkich ichiga sterjen yoki plastinka shaklida bo'linuvchi modda bo'laklari joylashtiriladi. Zanjir reaksiya tezligini boshqaruvchi sterjenlar yordamida o'zgartirish mumkin. Bu sterjenlar neytronlarni intensiv ravishda yutadigan materiallar (masalan, bor yoki kadmiy) dan tayyorlanadi. Boshqaruvchi sterjenlarning ko'proq yoki kamroq qismini aktiv zona ichiga kiritish yo'li bilan Kk ning qiymatini o'zgartirishga erishiladi. Statsionar rejimda ishlayotgan reaktorning aktiv zonasidagi neytronlar soni normadan ozgina chetga chiqishi (ya'ni Kk ning qiymati 1 dan ozgina farqlanishi) bilanoq, maxsus avtomatik qurilma boshqaruvchi sterjenlarni kerakli tomonga siljitadi. Yadroviy energiyadan foydalanishga asoslangan qurilmalarning asosiy qismi yadroviy reaktordir. Misol tariqasida atom elektr stantsiya (AES) ning ishlash prinsipi bilan tanishaylik. Zanjir bo'linish reaksiyasida ajralayotgan energiya aktiv zonani aylanib yuradigan (3.5-rasm) issiqlik eltuvchiga o'tadi. Issiqlik eltuvchi bu energiyani issiqlik almashgichdagi suvga beradi, natijada suv buqga aylanadi. 3.5-rasm. Ilmiybaza.uz 32 XULOSA VA TAKLIFLAR Kurs ishining yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: 1. “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning maz- munida sog’lom va barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish jarayonining mohiyati to’laqonli ochib berilgan. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jahon ta’limi darajasiga etkazish borasida muayyan vazi- falarni amalga oshirishi lozim. 2. “Yadro reaktsiyalari” bo’yicha bitiruv malakaviy ishida pedagogik texnologiyalar, jumladan “Bilaman. Bilishni xoxlayman. Bilib oldim.”, “Aqliy xujum”, “Tushunchalar taxlili”, “Zinama - zina”, “Sinkveyn” va Blits-so’rov nomli metodlardan foydalanilgan. Mazkur metodlar imkon darajasida to’liq yoritilgan. Ta’limning interfaol metodlaridan foydalanib mavzuni talabalar e’tiboriga xovala etish o’quvchilarning egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib taxlil qilishlariga xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. 3. Mavzuni o’qitishda o’quvchi-talabalarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, o’z ustida ishlash va bilimini mustahkamlab, amalda qo’llay olishga o’rgatish pe- dagogning eng muhim yutug’i hisoblanadi. 4. Talabalarga nazariy bilim berish bilan bir qatorda, ta’lim texnolo- giyalaridan foydalangan holda, ularda amaliy ko’nikmalarni hosil qilish olingan bi- limni mustahkamlashga xizmat qiladi. 5. Ijobiy natijaga erishish uchun o’quvchi-talabalarda fanlarga oid adabi- yotlarni o’qishga qiziqish hosil qilish zarur. Buning uchun esa o’quvchilarni o’rga- nilayotgan mavzuning ayrimlari yuzasidan masalalar tayyorlashga jalb qilmoq kerak. Bunday masala va mashqlar dastavval guruhning o’zlashtirishi yuqori bo’lgan o’quvchirga topshiriladi, so’ngra bu ishga qolgan o’quvchilar ham jalb etiladi. Ilmiybaza.uz 33 Ilova Ilmiybaza.uz 34 Ilmiybaza.uz 35 Ilmiybaza.uz 36 Ilmiybaza.uz 37 Ilmiybaza.uz 38 Ilmiybaza.uz 39 Ilmiybaza.uz 40 Ilmiybaza.uz 41 Ilmiybaza.uz 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’li- da. – Toshkent.: O’zbekiston, 1995. -269 b. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. O’z- bekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225- modda. 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Maj- lisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda. 4. P.A.Cox «Inorganic chemistry» Garland ScienceG’BIOS Scientific Publishers, 2004. 5. N. A. Parpiev, X. R. Raximov, A. G. Muftaxov “Anorganik kimyo nazariy asoslari”, Toshkent: “O’zbekiston”, 2000. 6. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov “Umumiy va Anorganik kimyo”, Toshkent: “O’zbekiston”, 2006. 7. X. X. Muxitdinov “Kimyo”, darslik, Toshkent: “TDTU”, 2005. 8. X.X. Muxitdinov “Kimyo”, ma’ruzalar matni, Toshkent: “TDTU”, 2004. 9. N.L.Glinka “Obhaya ximiya”, Moskva: “Integral – Press”, 2003. 10. Axmetov N.S. “Obhaya i neorganicheskaya ximiya”, uchebnik, Moskva: “Vo’sshaya shkola”, 2001. Internet saytlari 1. www.Ziyo.net. 2. www. shemistry.ru. 3. www.xumuk.ru. 4. www.ref.uz.