244
YALPI ISHCHI KUCHI, UNING BANDLIGI VA ISHSIZLIK
Reja:
1. Ishchi kuchini takror hosil qilish va uning xususiyatlari
2. Ishchi kuchi bozori. Ishchi kuchi yalpi talabi va yalpi taklifi nisbati
3. Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniqlash
Iqtisodiyotning barcha sohalarida, shuningdek, ishlab chiqarishning hamma
fazalarida ishchi kuchi eng faol omil hisoblanadi. Chunki boshqa hamma omillar
ishchi kuchi yordamida harakatga keltiriladi, ularning qiymatlari saqlab qolinib,
yangi mahsulotga o‘tkaziladi, yangi qiymat shu ishchi kuchi tomonidan yaratiladi.
Shuning uchun mamlakat miqyosida yalpi ishchi kuchining mazmunini,
tarkibini, ishchi kuchi bozorini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Mavzu ishlab
chiqarishning shaxsiy omili va jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo‘lgan
ishchi kuchini takror hosil qilish hamda uning xususiyatlari bilan bog‘liq
muammolarni bayon qilish bilan boshlanadi. Ishchi kuchi bozori va ishsizlik
muammolarini batafsil qarab chiqiladi. Shuningdek, ishsizlikning turlari va uning
darajasini aniqlash usullari, ishsizlarni ijtimoiy himoyalash kabi masalalarga ham
e’tibor qaratiladi.
1. Ishchi kuchini takror hosil qilish va uning xususiyatlari
Ishchi kuchi – bu insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisi
bo‘lib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Jamiyatning
milliy mahsuloti hisobiga ishlab chiqarishning moddiy-ashyoviy omillarigina
emas, balki shaxsiy omili, ya’ni ishchi kuchi ham takror ishlab chiqariladi.
245
Ishchi kuchini takror hosil qilish yoki uni takror ishlab chiqarish
deganda eng avvalo o‘zining aqliy va jismoniy kuch-quvvatini ishlatib,
charchagan ishchining qobiliyatini qayta tiklashi, ya’ni uning ovqatlanishi,
kiyinishi, dam olishi va madaniy hordiq chiqarishi tushuniladi. Bu esa ishchi
uchun oila, uy-joy va boshqa shart-sharoitlar yaratilishi bilan bog‘liqdir. Bundan
tashqari ishchi va xizmatchilarning hozirgi avlodi ma’lum vaqt o‘tishi bilan
qariydi. Ularning o‘rinlarini bosadigan o‘rinbosarlar ham tayyorlanishi lozim
bo‘ladi. Buning uchun esa ishchining oilasi, bola-chaqasi bo‘lishi lozim, ularning
o‘sib-ulg‘ayishi, o‘qishi, zamon talabiga javob beradigan ishchi kuchi sifatida
kamol topishi uchun ham shart-sharoit bo‘lishi zarur.
Ishchi kuchini takror hosil qilish jarayonini tadqiq etish uning miqdoriy va
sifat jihatlarini ajratishni taqozo etadi. Ishchi kuchining miqdori mamlakat
aholisining mehnat faoliyatiga layoqatli bo‘lgan qismi orqali ifodalanib, u
ishchi kuchi resurslari deb ham ataladi. Insonning ishchi kuchi resurslari
tarkibiga kiritilishining asosiy mezoni bo‘lib uning yoshi va mehnatga bo‘lgan
qobiliyati hisoblanadi. Odatda ishchi kuchi resurslari tarkibiga 16 yoshdan 60
yoshgacha bo‘lgan erkaklar, 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan ayollar kiritiladi.
Lekin ijtimoiy ishlab chiqarish va boshqa cohalarda band bo‘lgan pensionerlar ham
ishlashi mumkin.
Ishchi kuchi resurslarining faol va potensial qismi farqlanadi. Ijtimoiy ishlab
chiqarishda band bo‘lgan shaxslar ishchi kuchi resurslarining faol qismi
hisoblansa, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotganlar va vaqtinchalik
uy xo‘jaligida band bo‘lganlar potensial qismi hisoblanadi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish insonning jismoniy kuchlari va aqliy
qobiliyatlarini uzluksiz qayta tiklab va ta’minlab turish, ularning mehnat
malakasini muttasil yangilab va oshirib borish, umumiy bilim va kasbiy darajasi
o‘sishini ta’minlash demakdir. Ishchi kuchini takror yaratish xodimlarni ishlab
chiqarishga jalb etishni, tarmoqlar, korxonalar, mintaqalar o‘rtasida ishchi kuchi
resurslarini taqsimlash va qayta taqsimlashni, ularning xodimlarga bo‘lgan
ehtiyojlari qondirilishini va ayni paytda mavjud ishchi kuchining ish bilan to‘la va
246
samarali band bo‘lishini ta’minlaydigan ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmini yaratishni
ham o‘z ichiga oladi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish nisbatan mustaqil iqtisodiy va ijtimoiy
muammo bo‘lib, bu muammoning ayrim tomonlari aholining tabiiy harakatlari
shaklida namoyon bo‘ladi. Shu sababli ishchi kuchini takror hosil qilishning asosi
aholining tabiiy ko‘payishi hisoblanadi.
Ishchi kuchi resurslarining soni va sifati mamlakat aholisining soni hamda
jinsi va yoshi jihatidan tarkibi bilan belgilanadi. Bular esa o‘z navbatida aholining
tabiiy harakatlanishiga bog‘liq bo‘ladi.
Mamlakatimizdagi doimiy aholi soni 2008 yilning 1 yanvar holatiga 27,1 mln.
kishini tashkil etib, u oldingi yilga nisbatan 408,0 ming kishiga yoki 1,5% ga
o‘sgan. Aholining tabiiy o‘sishi 463,7 ming kishini tashkil etib, shundan 333,5
ming kishi yoki 71,9% qishloq joylariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonda aholining
tabiiy harakati quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (20.1-jadval).
1-jadval
Respublikada aholining tabiiy harakatlanishi
Yillar
Ko‘rsatkichlar (har 1000 kishi hisobiga)
Tug‘ilish
O‘lish
Tabiiy o‘sish
1991
34,5
6,2
28,3
1995
29,8
6,4
23,4
1996
27,3
6,2
21,1
1997
26,0
5,9
20,1
1998
23,0
5,8
17,2
1999
22,3
5,3
17,0
2000
21,5
5,5
16,0
2001
20,4
5,3
15,1
2002
20,9
5,4
15,5
2003
19,8
5,3
14,5
247
2004
20,4
5,0
15,4
2005
20,3
5,4
14,9
2006
20,9
5,3
15,6
2007
22,4
5,2
17,2
Manba: O‘zbekiton Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Jadvaldan ko‘rinadiki, respublikamizda 2003 yilga qadar har 1000 kishiga
to‘g‘ri keluvchi tug‘ilganlar soni qisqarib borib, keyinchalik yana o‘sa boshlagan.
Tahlil davrida o‘lganlar soni ham kamayib bormoqda. Buning natijasida har 1000
kishiga to‘g‘ri keluvchi tabiiy o‘sish 1991 yildagi 28,3 kishidan 2003 yildagi 14,5
kishiga qadar qisqargan. Keyingi yillarda yana o‘sib, 2007 yilda 17,2 kishini
tashkil etgan.
Aholining tabiiy harakatlanishi, uni takror ishlab chiqarish xususiyati
ko‘pgina holatlar bilan mamlakatning industrial taraqqiyoti va urbanizatsiya
darajasi, ijtimoiy shart-sharoitlar, madaniyat va maishiy turmush an’analari, aniq
tarixiy omillar bilan belgilanadi.
Ular jumlasiga demografiya omilini hisobga olgan holda uy-joy sharoitlarini
yaxshilash, bolalarga nafaqalar berish, ularni bolalar muassasalari bilan ta’minlash,
homiladorlik va bola tug‘ilgandan keyingi ta’tillarni uzaytirish, oilani mustahkamlash,
shuningdek, jamoada ma’naviy muhitni yaxshilash kiradi.
Mamlakatdagi ishchi kuchi resurslari miqdoriga aholining tabiiy o‘sishidan
tashqari ishchi kuchi migratsiyasi ham ta’sir qiladi. Ishchi kuchi migratsiyasi
murakkab jarayon bo‘lib, turli omillar ta’siri ostida (masalan, ish haqi darajasidagi
o‘zgarishlar, ishsizlik va h.k.) ishchi kuchining bir hududdan boshqa bir hududga
ko‘chib o‘tishini bildiradi. Migratsiya ikki darajada, ya’ni mamlakat ichida va
xalqaro darajada ro‘y berishi mumkin. Bir mamlakat ichida ro‘y bergan migratsiya
ichki migratsiya deb atalib, u quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:
1) tugal migratsiya – aholining doimiy yashash joyini o‘zgartirishi bilan
bog‘liq migratsiya;
248
2) tebranuvchi migratsiya – ishchi kuchining bir hududdan boshqa hududga
muntazam davriy ravishda qatnab ishlashi bilan bog‘lik migratsiya;
3) mavsumiy migratsiya – mavsumiy ish faoliyati bilan bog‘liq migratsiya;
4) tasodifiy migratsiya – ishchi kuchining ba’zi hollarda boshqa hududlarga
borib kelishi bilan bog‘liq migratsiya.
Ishchi kuchi migratsiyasi shunchaki ro‘y bermay, uning negizida ma’lum
ijtimoiy-iqtisodiy sabablar yotadi. Ishchi kuchi migratsiyasining iqtisodiy vazifasi
sifatida mamlakat bo‘ylab mehnat resurslari samarali taqsimlanishini ta’minlash,
ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif nisbatini muvofiqlashtirish hisoblanadi. Bu
vazifaning amalga oshishi natijasida ishchi kuchidan foydalanish samaradorligi
oshadi.
Ishchi kuchi migratsiyasining ijtimoiy vazifasi aholi turmush darajasini
oshirish, inson omilining ijtimoiy hayotdagi roli va mavqeini yanada
yuksaltirishdan iborat.
Ishchi kuchini takror hosil qilish, ularning to‘la va samarali ish bilan band
bo‘lish muammosini ham o‘z ichiga oladi. Ish bilan to‘la band bo‘lishni mutlaq
ma’noda tushunmaslik kerak. Birinchidan, ishsizlikning ma’lum darajasi
iqtisodiyot uchun me’yordagi hol hisoblanadi. Ikkinchidan, ish bilan to‘la band
bo‘lish mehnatga layoqatli barcha kishilar albatta umumlashgan (davlat va jamoa
korxonalarida) ishlab chiqarishga jalb etilishi zarurligini anglatmaydi. Ularning bir
qismi o‘zini oilada xizmat ko‘rsatishga, bolalar tarbiyasiga, shuningdek, xususiy
korxonalar va shaxsiy yordamchi xo‘jalikda mehnat qilishga, yakka tartibdagi
mehnat faoliyati bilan shug‘ullanishga bag‘ishlashi mumkin. Uchinchidan, ish
bilan to‘la band bo‘lish uning samaradorligi bilan, mehnat resurslaridan g‘oyat
oqilona foydalanish bilan qo‘shib olib borilishi kerak.
2. Ishchi kuchi bozori. Ishchi kuchi yalpi talabi va yalpi taklifi nisbati
Ishchi kuchi bozori – bu xo‘jalik faoliyati jarayonida “ishchi kuchi”
tovari egalari va uning asosiy iste’molchilari – davlat va tadbirkorlar
o‘rtasida mehnat sharoitlari va unga haq to‘lash miqdorlari, ishchilarning
249
malaka darajasi, ular tomonidan bajarilayotgan ishlarning hajmi, intensivligi
va
mas’uliyat
darajasi
bo‘yicha
tarkib
topuvchi
ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning murakkab tizimi.
Ishchi kuchi bozorini tavsiflashdan oldin uning asosiy va o‘ziga xos tovari
bo‘lgan ishchi kuchining qiymati va iste’mol qiymati (nafliligi) to‘g‘risida to‘xtalib
o‘tish zarur.
Ishchi kuchining qiymati nafaqat ishchining shaxsiy ehtiyojlarini
qondirish, balki ishchi kuchini takror ishlab chiqarish hamda uning sifatini
oshirish jarayonlarini yetarli darajada ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
barcha hayotiy ne’matlarning jami qiymatini o‘z ichiga oladi. Ishchi kuchi
qiymati o‘zgaruvchan ko‘rsatkich bo‘lib, u turli omillar ta’sirida oshib yoki pasayib
turishi mumkin. Ishchi kuchi qiymatini oshiruvchi omillar qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin: ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojlarning ob’ektiv ravishda o‘sishi;
mehnat intensivligining oshishi; o‘qish va kasbiy bilimlar olishga sarflarning
ko‘payishi va h.k. Ishchi kuchi qiymatini pasaytiruvchi asosiy omil bo‘lib moddiy
ishlab chiqarish sohasidagi ijtimoiy mehnat unumdorligining o‘sishi hisoblanadi. U
ishchi va uning oilasi ehtiyojlarini qondiruvchi hayotiy vositalar qiymatining
pasayishiga olib keladi.
Ishchi kuchi tovarining nafliligi uning kapital egasining foyda olishga
bo‘lgan ehtiyojini qondirish layoqati orqali namoyon bo‘ladi.
Ishchi kuchi bozori tovar va kapitallar bozori bilan birgalikda bozor
xo‘jaligining iqtisodiy tizimini tashkil etadi. Umumiqtisodiy bozor mexanizmining
tarkibiy qismi hisoblangan ishchi kuchi bozori talab va taklif qonuniga muvofiq
iqtisodiyot tarmoq va sohalari bo‘yicha ishchi kuchi resurslarini taqsimlash va
qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Bunda ishchi kuchi bozori sub’ektlarining
sifat jihatidan farq qiluvchi manfaatlarini o‘zaro uyg‘unlashtirish va bog‘lashni
qiymat tamoyillari asosida shakllantiriladi.
Shunga ko‘ra, ishchi kuchi bozori o‘zining maxsus tovari – ishchi kuchi
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ishchi kuchining bu
bozordagi harakati esa bir qator ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarga ega bo‘ladi.
250
Birinchidan, ishchi kuchi bozori ikki mustaqil sub’ekt – kapital egasi va
ishchi kuchi egasi manfaatlarining o‘zaro to‘qnashish munosabatlari hisoblanadi.
Ularni bozorga o‘zaro qarama-qarshi istak va maqsadlar yetaklaydi, ya’ni ularning
biri ishchi kuchini sotishni istasa, boshqa biri uni xarid qilishni istaydi. Ular
o‘rtasidagi savdo bitimi ishchi kuchi egasining o‘zi bo‘yicha emas, balki u mehnat
qilish layoqati, undan foydalanish shartlari va davomiyligi bo‘yicha boradi. Bitim
natijasi bo‘lib kapital egasi tomonidan sotib olingan ishchi kuchi evaziga
to‘lanadigan ish haqi miqdori hisoblanadi.
Ikkinchidan, boshqa har qanday tovar bozorlarida bo‘lgani singari, ishchi
kuchi bozorida ham ishchilar o‘rtasida bo‘sh ishchi o‘rnini egallash borasida
raqobat kurashi vujudga keladi.
Uchinchidan, ishchi kuchi bozori ishchi kuchi yalpi taklifining unga bo‘lgan
yalpi talabdan doimiy ravishda ko‘proq bo‘lishi tendensiyasi bilan tavsiflanadi. Bu
esa bozorda ishchilar band bo‘lmagan qismi (ishsizlar)ning paydo bo‘lishiga olib
keladi.
To‘rtinchidan, bozor iqtisodiyotining siklli rivojlanishi odatda inflyatsiya va
ishsizlik bilan birga boradi. Bu ikkala jarayon o‘rtasida ma’lum o‘zaro bog‘liqlik
mavjud bo‘lib, u pirovardida ishchilar ommasi hayot darajasining ahamiyatli
darajada pasayib ketishi (narxlarning oshishi, ish haqining qisqarishi, to‘lovga
qodir talabning pasayishi va h.k.) orqali namoyon bo‘ladi. Muayyan iqtisodiy
sharoitlarda ishchi kuchi bozoridagi umumiy holat inflyatsiyaning o‘sishi uchun
asosiy sabab bo‘lishi ham, yoki, aksincha, uning o‘sishiga to‘sqinlik qilishi ham
mumkin. Mehnatga layoqatli aholi umumiy sonida ishsizlarning ulushi qanchalik
oz bo‘lsa, narxlarning inflyatsiya ta’siri ostidagi o‘sish sur’atlari shunchalik yuqori
bo‘ladi. Ingliz iqtisodchisi A.Fillips ishsizlik va inflyatsiyaning o‘sishi o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘rsatib berib, bu bog‘liqlikni ifodalovchi egri chiziq Filips egri
chizig‘i deb nom oldi (2-chizma). Unga ko‘ra, inflyatsiya darajasini 1%ga
pasaytirish uchun ishsizlikni 2%ga o‘stirish lozim bo‘ladi.
Prezidentimiz o‘z ma’ruzasida 2008 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning
ustuvor yo‘nalishlaridan biri – aholini ish bilan ta’minlashni yaxshilash va
251
uning farovonligini oshirishning eng muhim yo‘nalishi sifatida kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish va kasanachilik sohalarini qo‘llab-
quvvatlash va rivojlantirishni rag‘batlantirishdan iborat ekanligini belgilab
berdi1.
Ishsizlik va inflyatsiya darajasidagi nisbatni tartibga solishda davlatning
iqtisodiy siyosati asosiy rol o‘ynaydi. Davlat ish bilan bandlik darajasi, ishlab
chiqarish hajmi va ish haqi darajasi o‘rtasidagi oqilona nisbatni ta’minlash orqali
nafaqat ishsizlik va inflyatsiya darajasini nazorat qilishi, balki ularning iqtisodiyot
rivojlanishi va aholi turmush darajasiga salbiy ta’sirining oldini olishi ham lozim.
W, P,%
W – nominal ish haqining o‘sish sur’ati;
P – inflyatsiya darajasi;
U – ishsizlik darajasi.
U,%
2-chizma. Fillips egri chizig‘i.
Shunday qilib, ishchi kuchi bozori bozor xo‘jaligi tizimida yetakchi o‘rin
tutib, uni yuqori darajada tashkil etmasdan turib iqtisodiyotning samarali amal
qilishiga erishib bo‘lmaydi.
3. Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniqlash
Mehnatga layoqatli bo‘lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan
ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi. Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga
kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion, tarkibiy, siklik, institutsional,
texnologik, regional, yashirin va turg‘un ishsizlik turlariga bo‘linadi.
1 Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2007 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2008 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2008 йил 9 февраль.
252
Kishilar turli sabablar (yangi yashash joylariga ko‘chib o‘tish, ishining mazmuni
va tavsifi yoqmay qolishi, nisbatan yuqoriroq ish haqi olishga intilish va boshqalar)ga
ko‘ra o‘z ishlarini almashtirib turadilar. Biroq, bir ishdan bo‘shab, boshqa biriga
joylashgunga qadar orada ma’lum vaqt o‘tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1 oydan
3 oygacha davom etishi ko‘rsatiladi). Aynan shu vaqt oralig‘idagi, ya’ni bir ishdan
bo‘shab yangi ishga joylashgunga qadar bo‘lgan davrdagi ishsizlik friksion
(oraliq) ishsizlik deyiladi.
FTT, yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga qo‘llanishi natijasida ba’zi
bir tarmoq va soha mahsulotlariga bo‘lgan talab qisqarib, zamonaviy mahsulot
turlariga talab o‘sadi. Natijada ba’zi bir kasb yoki mutaxassislik turlaridagi
ishchilarga talabning qisqarishi yoki umuman yo‘qolishi ularning o‘z kasb va
mutaxassisliklarini o‘zgartirish yoki shunday kasblarga talab saqlanib qolgan
joylarga ko‘chib o‘tishga majbur qilib qo‘yadi. Yangi kasb va mutaxassislikni
o‘zlashtirib yoki boshqa joyga ko‘chib o‘tib, yangi ishga joylashgunga qadar
bo‘lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik deb ataladi. Tarkibiy ishsizlik friksion
ishsizlikka qaraganda uzoqroq davom etadi hamda ko‘proq ma’lum xarajatlarni
taqozo etadi. Uning uzoq muddat (odatda 6 oydan ko‘proq) davom etishi yangi
kasb turini o‘zlashtirish yoki malaka oshirish bilan, ma’lum xarajat talab qilishi
esa, eski kasb turi bilan shug‘ullanish istagi saqlanib qolgan holda, yashash
joylarini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Friksion va tarkibiy ishsizlik, iqtisodiyotdagi rivojlanish har qanday holatidan
qat’iy nazar, ma’lum darajada barcha mamlakatlarda mavjud bo‘ladi. Shunga
ko‘ra, friksion va tarkibiy ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini
tashkil qiladi.
Siklik ishsizlik – iqtisodiy siklning inqiroz fazasi bilan bog‘liq bo‘lib, u
ishlab chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida
vujudga keladi. Bunda o‘z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga
duch kelgan tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida
ishchilarni ishdan bo‘shata boshlaydilar. Siklik ishsizlik haqiqiy darajadagi
