YALPI TALAB-YALPI TAKLIF MODELI
Reja:
1. Yalpi talab - yalpi taklif modeliga umumiy tavsif
2. Yalpi talabning baho va bahodan boshqa omillari.
3. Yalpi taklif grafigi va omillari.
4. AD-AS modelida makroiqtisodiy muvozanat
Har qanday bozorda vaziyat talab va taklif oʻrtasidagi nisbatga bogʻliq
boʻlib, ular hajmlarining oʻzgarishi baholarning oʻzgarishini keltirib chiqaradi.
Baholarning oʻzgarishi esa talab va taklif hajmlariga ta’sir koʻrsatadi. Bunday
oʻzaro bogʻliqlik umumlashtirilgan holda koʻrib chiqiladigan milliy bozorga
ham taalluqlidir.
Alohida tovarlar va xizmatlar bozoridagi bunday bogʻliqlik talab va taklif
modeli yordamida tadqiq qilinishini yaxshi bilamiz. Ammo makrokoʻlamda milliy
ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi bilan birga baholar umumiy darajasining
oʻzgarishi oʻrtasida bogʻliqlikni tadqiq qilish, nima uchun milliy ishlab chiqarish
hajmi ayrim davrlarda barqaror oʻsishi, ba’zi davrlarda esa pasayib ketishni izohlab
berish uchun bu modellardan foydalanib boʻlmaydi.
Bu vazifani bajarish uchun yalpi talab - yalpi taklif (AD-AS aggregate
demand- aggregate supply) modelidan foydalanamiz.
Bu modelda yalpi taklif, baholarning umumiy darajasi kabi agregat
koʻrsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va baholar
darajalarining tebranishlarini hamda ular oʻzgarishining oqibatlarini oʻrganish
uchun bazaviy model boʻlib hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat
iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.
Yalpi talab – uy xoʻjaliklari, korxonalar, hukumat va chet ellik xaridorlarning
baholarning ma’lum darajasida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va
xizmatlarning umumiy hajmiga boʻlgan talabidir.
Yoki boshqacha qilib aytganda yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy xarajatlar
yigʻindisidir. Formula koʻrinishida yalpi talabni quyidagicha tasvirlash mumkin:
AD = S + I + G + Xn.
Baholar darajasi va talab qilingan milliy mahsulot hajmi oʻrtasidagi
bogʻliqlikni ifoda etuvchi chiziq yalpi talab egri chizigʻi deb ataladi. Buni chizma
koʻrinishida tasvirlash mumkin (1-chizma).
1-chizmadan koʻrinib turibdiki, yalpi talab egri chizigʻi doimo pastga yoki
oʻngga suriladi.
P
Bahodan boshqa omillar ta’siri
AD1
AD
Baho omillarining ta’siri Y
22.1-chizma. Yalpi talab egri chizigʻi
Bunday surilishning sababi har xil. Ma’lumki, alohida olingan tovarlar
bozorida talab egri chizigʻining surilishiga asosan daromad samarasi va oʻrinbosar
tovarlar sabab boʻladi. Ayrim tovarlarning bahosi pasayganda, iste’molchilarning
pul daromadlari koʻproq mahsulot sotib olish imkonini beradi (daromad samarasi).
Shuningdek, baho pasayganda iste’molchi ushbu tovarni koʻproq boshqa sotib
oladi, chunki u boshqa tovarlarga nisbatan arzonroq boʻladi (oʻrnini bosadigan
tovarlar).
Milliy bozorda AD-egri chizigʻining trayektoriyasini, ya’ni uning quyiga
egilganligini, avvalo pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yordamida
izohlash mumkin:
M x V = Yx P
Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori;
V – pulning aylanish tezligi;
R – iqtisodiyotdagi baholar darajasi (baholar indeksi);
Y – talab qilinayotgan real ishlab chiqarish hajmi.
Bu tenglamadan:
P = M V / Y va Y= M V / P
tenglamalarni keltirib chiqaramiz. Bu tenglamalardan koʻrinadiki, baholar
darajasi qancha oshsa, real YaIM hajmiga talab shuncha past boʻladi, ya’ni pul
massasi (M) va uning aylanish tezligi (V) oʻzgarmas boʻlsa baholar darajasi va
yalpi talab oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud boʻladi.
22.2. Yalpi talabning baho va bahodan boshqa omillari.
Baholar darajasi va yalpi talab oʻrtasidagi teskari bogʻliqlik, quyidagi baho
omillari bilan izohlanadi:
1. Foiz stavkasi samarasi;
2. Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi;
3. Import xaridlar samarasi.
Foiz stavkasi samarasi shuni bildiradiki, yalpi talabning egri chiziq boʻyicha
surilishi narxlar darajasi oʻzgarishining foiz stavkasiga boʻlgan ta’siriga bogʻliq.
Demak, tovarlarning baho darajalari oshsa, iste’molchilarga xarid qilish
uchun katta miqdorda naqd pul kerak boʻladi. Ishbilarmonlar uchun ham ish
haqi va boshqa xarajatlarni toʻlashga katta miqdorda pul zarur boʻladi. Qisqacha
aytganda, tovarlar bahosi darajalarining yuqoriligi pulga boʻlgan talabni
oshiradi.
Pul taklifi hajmi oʻzgarmagan holatda talabning oshishi foiz stavkasini
koʻrsatilishiga
olib
keladi.
Foiz
stavkalari
yuqori
boʻlgan sharoitda
ishbilarmonlarning investitsiya tovarlariga boʻlgan talabi pasayadi.
Investitsiya xarajatlari yalpi talabning bir qismi boʻlganligi tufayli bu yalpi
talab hajmining pasayishiga olib keladi, yaʼni:
P↑ → MD↑ (MS const) → R↑ → I↓ → AD↓
Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi shuni bildiradiki,
narxlar darajasining oshishi, jamgʻarilgan moliyaviy aktivlari (omonatlar,
obligatsiyalar) real xarid qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Bunday sharoitda aholi
moliyaviy aktivlarning real qiymatini tiklash uchun joriy daromadidan iste’mol
xarajatlar miqdorini qisqartiradi. Masalan, muayyan shaxs aktivida 10 mln. soʻm
boʻlsa, undan hech ikkilanmasdan birorta avtomashina sotib olishi, agarda
inflyatsiya ta’sirida mashina narxi 12 mln. soʻmga koʻtarilsa, u mashina sotib
ololmasligi mumkin va yana 2 mln. soʻm toʻplash uchun joriy davrda olgan
ixtiyoridagi daromadidan koʻproq qismini jamgʻaradi.
Iste’mol xarajati yalpi talabning bir qismi boʻlganligi tufayli uning kamayishi
ADning pasayishiga olib keladi.
Moliyaviy
P↑ → aktivlarning↓ → S↓ ( S↑ → AD↓
real qiymati
Import xaridlar samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va
xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda
ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab kamayadi va oʻz navbatida shu
mamlakatda import mahsulotlarga boʻlgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki
narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki
YaIMga talab oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali yalpi talab
hajmiga ta’sir koʻrsatadi.
P↑→ X↓ ( M↑ →Xn↓ →AD↓
Yuqorida koʻrib oʻtilgan omillar yalpi talabning baho omillari deb ataladi.
Bundan tashqari yalpi talabning bahoga bogʻliq boʻlmagan omillari ham
mavjud. Bu omillardagi oʻzgarishlar yalpi talabning miqdorida oʻz aksini topadi
va uning egri chizigʻini chapga yoki oʻngga siljitadi.
Yalpi talabning bahoga bogʻliq boʻlmagan omillariga quyidagilarni
kiritamiz:
Iste’mol xarajatlaridagi oʻzgarishlar:
a) iste’molchilarning real moddiy aktivlari miqdorining oʻzgarishi;
b) iste’molchilar kutishi;
d) iste’molchilarning qarzlari miqdorining oʻzgarishi;
e) iste’molchilar daromadlaridan olinadigan soliqlar miqdorining oʻzgarishi.
Investitsiya xarajatlaridagi oʻzgarishlar:
a) foiz stavkasidagi oʻzgarishlar;
b) investitsiyalardan kutilayotgan foyda normasining oʻzgarishi;
d) korxonalardan olinadigan soliqlar miqdorining oʻzgarishi;
e) yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga jalb qilinishi; f)zaxiradagi
quvvatlar oʻzgarishi.
Davlat xarajatlarining oʻzgarishi. Masalan, harbiy xarajatlar va yangi
kasalxona va boshqa muassasalar qurishga qaror qilinganda:
Sof eksport hajmidagi oʻzgarishlar:
a) boshqa mamlakatlar milliy daromadlarining oʻzgarishi;
b) valyuta kurslaridagi oʻzgarishlar.
Pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yuqoridagilardan tashqari yalpi
talabning narxlarga bogʻliq boʻlmagan yana ikki omilini beradi. Bular: pul taklifi
(M) va pulning aylanish tezligi (V) dir.
Yalpi talabning bahoga bogʻliq boʻlmagan omillari ta’sirida AD egri chizigʻi
oʻngga yoki chapga siljiydi. Natijada ma’lum baho darajasiga mos keluvchi talab
qilinayotgan yalpi ichki mahsulot hajmi oʻzgaradi.
Pul taklifining, pulning aylanish tezligining oshishi, boshqa davlatlar milliy
daromadining oshishi, milliy valyuta kursining ma’lum miqdorda pasayishi
(bular eksportning ortishi, importning pasayishiga olib kelishi tufayli) oqibatida
sof eksportning pasayishi va yalpi xarajatlar turli komponentlarining oshishi AD
egri chizigʻining oʻngga siljishiga olib keladi. Bunga aksincha boʻlgan
holatlarda AD egri chizigʻi chapga siljiydi.
22.3. Yalpi taklif grafigi va omillari.
omillari tushunchasi koʻpincha yalpi ichki mahsulot sinonimi sifatida qoʻllaniladi.
Baholarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qoʻshimcha mahsulot ishlab
chiqarishga ragʻbat yaratadi va aksincha past baholar mahsulot ishlab chiqarish
hajmini qisqarishiga olib keladi. Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmi
bilan baholar darajasi oʻrtasida toʻgʻri aloqa mavjud. Demak, mahsulot ishlab
chiqarish hajmi baholar oʻsib borishi bilan oʻsib, pasayishi bilan tushib boradi.
Yalpi taklif (AS) egri chizigʻi alohida tovar taklifi egri chizigʻidan farq qilib uch
qismdan, gorizontal yoki keyns kesmasi, koʻtarilib boruvchi yoki oraliq kesma
hamda vertikal yoki klassik kesmadan iborat (10-chizma). Bunday holat yalpi
taklifni tahlil qilishga klassik va keynschilarga xos yondashuv bilan izohlanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda koʻpincha oraliq kesma ham keyns kesmasiga kiritib
yuboriladi. Koʻtarilib boruvchi yoki oraliq kesma
R
Baholar darajasiz
Vertekal yoki klassik
kesma
AS
Y
22.2-chizma. Yalpi taklif egri chizigʻi.
Yalpi taklifning keyns kesmasida milliy ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi
uning potensial hajmidan, ya’ni toʻliq bandlik sharoitida erishishi mumkin boʻlgan
hajmidan kamdir. Demak bu kesma iqtisodiyotning pasayish bosqichida boʻlgan va
katta
miqdordagi
resurslardan
foydalanilmagan
sharoitni
koʻrsatadi.
Foydalanilmayotgan ushbu resurslarni esa baholar darajasiga ta’sir koʻrsatmagan
holda ishga tushirish mumkin. Bu kesmada milliy ishlab chiqarish hajmi oshishi
baholar darajasi oʻzgarmay qolgan sharoitda roʻy beradi.
Yalpi taklif egri chizigʻining Keyns kesmasida iqtisodiyotni nisbatan qisqa
muddatda amal qilishini xarakterlaydi. Bu kesmada yalpi taklifni tahlil qilish
quyidagi shartlarga tayanadi:
iqtisodiyot ishlab chiqarish omillari toʻliq band boʻlmagan sharoitda
amal qiladi;
baholar, nominal ish haqi qayd etilgan, bozor tebranishlaridan juda kam
ta’sirlanadi;
real miqdorlar (ishlab chiqarish, bandlilik, real ish) haqi harakatchan va
bozor tebranishlaridan tez ta’sirlanadi.
Vertikal yoki klassik kesmada iqtisodiyot toʻliq bandlik sharoitiga yoki
ishsizlikning tabiiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni koʻramiz. Iqtisodiyot
egri chiziqning bu kesmasida oʻzining ishlab chiqarish potensiali darajasida
boʻladi. Bu shuni bildiradiki, baholarning har qanday oshishi ishlab chiqarish
hajmining oshishiga olib kelmaydi. Chunki, iqtisodiyot toʻliq quvvatda faoliyat
Koʻtarilib boruvchi yoki
oraliq kesma
koʻrsatayapti. Toʻliq bandlik sharoitida ayrim firmalar boshqa firmalarga
nisbatan resurslarga yuqoriroq baholarni taklif etish orqali ishlab chiqarish
hajmini oshirishga harakat qiladi. Ammo, bunday holatda ayrim firmalarning
resurslar va ishlab chiqarish hajmini oshirishi, boshqalar uchun yoʻqotishga olib
keladi. Natijada bu mahsulotlar bahosi oshishi mumkin, lekin ishlab chiqarishning
real hajmi oʻzgarmay qoladi.
Klassik nazariyada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi:
- ishlab chiqarish hajmi faqatgina ishlab chiqarish omillari hajmiga va
texnologiyalarga bogʻliq va baholar darajasiga bogʻliq emas;
- ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarda oʻzgarish sekinlik bilan roʻy
beradi;
- iqtisodiyot toʻliq bandlik sharoitida amal qiladi, ya’ni ishlab chiqarish
hajmi potensial darajaga teng;
- baholar va nominal ish haqi oʻzgaruvchan, ularning oʻzgarishi
bozorlarda muvozanatni ta’minlab turadi.
Oraliq kesma – ishlab chiqarish real hajmining oʻsishi narxlar darajasining
oʻsishiga mos ravishda oʻsib boradi. Nima uchun? Chunki, iqtisodiyotning
pasayish holatidan toʻliq bandlikka oʻtishi notekis va turli vaziyatlarda roʻy beradi.
Masalan, ayrim tarmoqlarda resurslarning yetishmasligiga duch kelinsa, boshqa
tarmoqlarda hozircha ortiqcha resurslar mavjud boʻladi. Shuningdek, ular ishlab
chiqarishni kengaytirish uchun yangi asosiy vositalar sotib olish va malakasiz
mutaxassislardan foydalanishiga toʻgʻri keladi. Bu esa mahsulotlar birligiga
ketadigan xarajatlarning oshishiga va natijada baholar darajasining oʻsishiga olib
keladi.
Ishlab chiqarish hajmi koʻpayishi yoki kamayishi bahoga bogʻliq
boʻlmagan omillar hisobiga ham roʻy berishi, bu omillar esa yalpi taklif egri
chizigʻini oʻng yoki chap tomonga siljitishi mumkin. Bahoga bogʻliq boʻlmagan
omillarning xususiyati shundaki, ular mahsulot birligiga ketgan xarajatlarga
bevosita ta’sir qiladi va shu orqali jami taklif egri chizigʻining siljishiga sabab
boʻladi.
Bu omillarga texnologiyalardagi oʻzgarishlar, ishlab chiqarish omillari
miqdorining oʻzgarishi, resurslar baholarining oʻzgarishi, firmalarni soliqqa
tortishdagi oʻzgarishlar va boshqalar kiradi.
22.4. AD-AS modelida makroiqtisodiy muvozanat
AD va AS egri chiziqlarining kesishish nuqtasi ishlab chiqarishning
muvozanatli hajmi va
baholarning
muvozanatli
darajasini
belgilaydi.
Baholarning muvozanatli darajasi deganda baholarning shunday darajasi
tushuniladiki, unda jami talab va taklif bir-biriga mos kelishi yoki teng boʻlishi
kerak. Modelda makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmini dastlab oraliq
kesmada koʻrib chiqamiz (22.3-chizma). Dastlab muvozanat e nuqtasida
oʻrnatilgan. Baholarning muvozanatli darajasi va yalpi ishlab chiqarish hajmining
muvozanatli hajmlari mos ravishda Pe va Ye lar bilan belgilangan. Nima uchun Pe
narxlarning muvozanatli darajasini va Ye esa yalpi ishlab chiqarishning
muvozanatli hajmini bildirishini koʻrsatishimiz uchun baholarning muvozanatli
darajasi Pe emas, balki P1 deb hisoblaymiz.
R AS
Pe
P1 e AD
Y
Y 1 Y e Y 2
22.3-chizma. Yalpi taklif egri chizigʻining oraliq kesmasidagi muvozanat
