Yangi reproduktiv texnologiyalarni qo‘llash va prenatal diagnostikaning etik jihatlari. Sun’iy urug‘lantirish, ekstrakorporal urug‘lantirish va surrogat onalik masalalari. Donor tuxum hujayralaridan foydalanish va surrogat onalikning ahloqiy muammolari va huquqiy jihatlari Bioetika – tibbiyot xodimlari va biologlarning o‘z kasbiy faoliyati uchun patsientlar va butun jamiyat oldidagi ijtimoiy mas’uliyati to‘g‘risidagi fan. YUqorida biz bioetikaning asosiy prinsiplarini ko‘rib chiqdik. Ammo muayyan biotibbiy texnologiyani, shu jumladan nasl qoldirish texnologiyalarini qo‘llashda, umumiy muammolardan tashqari, bioetikaning xususiy muammolari ham yuzaga keladi. Nasl qoldirish texnologiyalari insonning o‘zidan nasl qoldirishiga aralashishni nazarda tutadi. Ular uzoq tarixga ega. So‘nggi yillarda biotibbiy texnologiyalar bu sohada juda katta yutuqlarga erishdi. Ammo ular ayni paytda bioetikaning eng muhim muammolari manbai bo‘lib qolayotir. Bunday texnologiyalar orasida sun’iy inseminatsiya, ekstrakorporal urug‘lantirish va surrogat onalik texnologiyalari ajralib turadi. Abort, fetal davolash muammolariga ham yuqorida zikr etilgan muammolar qatorida qaraladi. Dunyoda yangi nasl qoldirish texnologiyalariga ma’naviy-axloqiy nuqtai nazardan baho berishning bir xil mezonlari ishlab chiqilmagan. Hatto mazkur texnologiyalardan faol foydalanilayotgan va ular normativ tartibga solingan mamlakatlarda ham ularga munosabat bir xil emas. Xo‘sh, bu sohada qanday masalalar muhokama qilinadi? Embrionning maqomi to‘g‘risidagi masala bu sohadagi muhim axloqiy masalalardan biridir. Ekstrakorporal urug‘lantirishda foydalanilmagan inson embrionlari taqdirini kim hal qiladi? Bu masalani hal qilishning uch varianti mavjud: foydalanilmagan embrionni boshqa ayolga berish, uni buzishga rozilik berish yoki embrionda tadqiqot o‘tkazishga ruxsat berish. Bir qancha xalqaro tavsiyalar va qonun hujjatlariga muvofiq, inson embrionida o‘tkaziladigan bunday tadqiqotlarning maqsadlari qat’iy cheklangan bo‘lishi lozim (Biologiya va tibbiyot yutuqlaridan foydalanilishi munosabati bilan insonning huquqdari va qadr-qimmatini himoya qilish to‘g‘risidagi Konvensiya. Ovedo, 1997). Inson embrionining maqomi bilan bog‘liq ma’naviy-axloqiy muammo nasl qoldirish texnologiyalaridan foydalanishning eng muhim muammosidir. (1) Sun’iy inseminatsiya ham, ekstrakorporal urug‘lantirish ham tibbiy ko‘rsatmalarga qarab o‘tkazilishi lozim. Mazkur qoidaga binoan, tibbiy ko‘rsatmalar mavjud bo‘lgan hollarda, ya’ni nasl qoldirish texnologiyalaridan boshqa yo‘l bilan davolab bo‘lmaydigan bepushtlikda mazkur texnologiyalardan foydalanishga yo‘l qo‘yiladi. (1) Hatto mazkur texnologiyalardan faol foydalanilayotgan va ular normativ tartibga solingan mamlakatlarda ham ularga munosabat bir xil emas. Sun’iy urug‘lantirish va embrionlarni transplantatsiya qilish to‘g‘risida maxsus qabul qilingan Bayonotda (Madrid deklaratsiyasi, 1987 yil) JTU quyidagi tavsiyalar va axloq prinsiplarini ilgari surdi. Medikamentoz va jarrohlik yo‘li bilan davolab bo‘lmaydigan bepushtlikda tibbiy yordam ko‘rsatish o‘rinli bo‘ladi. Bunda vrach faqat bemorlarning xabardorlikka asoslangan ixtiyoriy roziligiga ko‘ra ish ko‘rishi, barcha qonun va axloq qoidalariga rioya etishi lozim. Bemorlar, boshqa davolash turlarida bo‘lgani singari, sir saqlash va shaxsiy hayotga aralashmaslik huquqiga ega. Sperma donorini tanlash, uni sir tutish, uning huquq va majburiyatlari muammosi alohida o‘rin tutadi. quyidagi shartlarga rioya etish talab qilinadi: bolalari bo‘lgan erkaklargina donor bo‘lishi mumkin; sun’iy inseminatsiya faqat tibbiy ko‘rsatmalarga ko‘ra va faqat geteroseksual juftlar uchun o‘tkaziladi; barcha donorlarning jinsiy yo‘l bilan yuqishi mumkin bo‘lgan kasalliklari bor-yo‘qligi tekshirib ko‘riladi. «Surrogat onalik» muammosi yuridik va axloqiy jihatdan puxta ishlab chiqilmagan. Nasl qoldirish texnologiyalarining axloqiy-huquqiy muammolarini ertami, kechmi hal qilish imkonini beradigan yondashuvlarga quyidagilarni kiritish mumkin: mazkur muammolar haqida tibbiyotchilar, huquqshunoslar va butun jamiyatga keng axborot berish; tegishli qonun osti va huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish; turli ixtisosliklar bo‘yicha mustaqil ekspertlarga ega bo‘lgan etika qo‘mitalari orqali nasl qoldirish texnologiyalari sohasidagi ishlarni tartibga solishning oqilona tizimini yaratish va h.k. Masalan, tibbiyot va qonun muammoning donor va retsipientlarni sir tutish bilan bog‘liq axloqiy jihatlariga e’tiborni qaratadi. Oilaviy munosabatlar mas’uliyatli soha va mulk bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun sun’iy urug‘lantirish tartib-taomillari qonun bilan tartibga solinadi. Barcha mamlakatlarda qonunlar va qonun osti hujjatlari ota-onalarga o‘z «sun’iy» farzandlarini «tabiiy» farzandlaridan kamsitishni taqiqlaydi, ularni tengsizlikdan himoya qiladi. Ayni paytda qonun bolalarni donorning otalik da’vo qilishidan ham himoya qiladi. Bunday da’vo qilishni qiyinlashtirish uchun donor anonim bo‘lishi nazarda tutiladi, ota-onalarga esa donorni fenotipga qarab tanlash ruxsat etiladi. Turli mamlakatlarning qonun hujjatlari odatda nikohsiz hamda gomoseksual nikohdagi ayollarni sun’iy urug‘lantirishni taqiqlaydi. Sun’iy inseminatsiya gomologik (er spermasidan foydalaniladi) yoki geteorologik (donor spermasidan foydalaniladi) bo‘lishi mumkin. Asrab olingan bolalarning o‘z biologik ota-onasi haqida axborot olish huquqi donor spermasidan tug‘ilgan bolalarga nisbatan ham amal qilishi lozim, degan qarashlar mavjud. Nima bo‘lganda ham, vrach donor spermasidan farzand ko‘rishni istagan ota-onani kelajakda sperma donorlarining anonimligi konsepsiyasida belgilangan ziddiyatlarni hal qilishga to‘g‘ri kelishi mumkinligi to‘g‘risida tegishli tarzda ogohlantirishi lozim. Rossiya Federatsiyasida bo‘ydoq erkaklar ham, uylangan erkaklar ham sperma donori bo‘lishi mumkin. Afsuski, ikkinchi holatda donor xotinining fikri mutlaqo e’tiborga olinmaydi. Ayrim boshqa mamlakatlarda donor xotinining rozilik berishi talab etiladi. Ersiz xotinni sun’iy urug‘lantirish mumkinmi? Bu masala turli mamlakatlarda har xil hal qilingan. Ba’zan so‘qqabosh ayollarga sun’iy urug‘lantirish huquqi berilmagan; bir qancha mamlakatlarda bunday norma yo‘q. Masalan, SHvetsiyani «reproduktiv turizm» mamlakati deb atash qabul qilingan. Bu erga sperma donorini urug‘lantirish maqsadida nisbatan qattiqqonun-qoidalar belgilangan mamlakatlardan ayollar tashrif buyuradi. Ekstrakorporal urug‘lantirish «Probirka»da urug‘lantirish (invitrofertilisation) yoki, boshqacha qilib aytganda, «ekstrakorporal urug‘lantirish va embrionni ko‘chirish» zamonaviy nasl qoldirish texnologiyasining turlaridan biridir. Ayol tanasidan tashqarida urug‘lantirish g‘oyasi XIX asrdayoq vujudga keldi, uni amalda tatbiq etishga esa XX asrning 40-yillarida kirishildi. «Probirkada urug‘lantirish»ni birinchi bo‘lib amerikalik olimlar amalga oshirdilar. Ekstrakorporal urug‘lantirish va embrionni ko‘chirish mutlaqo bepusht, ya’ni naychalari yoki tuxum hujayralari bo‘lmagan ayollarga tavsiya etiladi (so‘nggi holda donor tuxum hujayralaridan foydalaniladi). SHunday amaliyot mavjudki, ayol bachadoniga eng yashovchan embrionlar ko‘chirib o‘tkaziladi, qolganlari esa yo‘q qilinadi. Ayni holda axloqiy muammo mavjudmi? Ha, mavjud. U embrionning maqomi bilan bog‘liq. Garchi kuchsiz embrionlar yo‘q qilinsa-da, ammo ekstrakorporal urug‘lantirish jarayonida embrionlarni saralash axloqiy muammolar bilan bog‘liq. Mazkur muammoga dinning munosabati ham bir xil emas. A.Daar fikriga ko‘ra, embrion maqomiga islom an’anasining umumiy munosabati shunda ifodalanadiki, tabiiy huquqlarga ega insonning to‘laqonli hayoti faqat «ensoulment»1 sodir bo‘lganidan keyin boshlanadi. Ayni vaqtda, hayotning farishta embrionga ruh baxsh etishidan oldingi shakli ham mavjud. Musulmon olimlari qur’oni karim va Muhammad payg‘ambar hadislaridagi yondashuvlar talqiniga asoslanib, yuqorida zikr etilgan «ensoulment» homiladorlikning taxminan 120-chi kunida (4 qamariy oy plyus 10 kun) ro‘y berishini qayd etadilar. Ayrim olimlarning fikricha, bu hodisa taxminan homiladorlikning 40-chi kunida ro‘y beradi. Homila tushirishga (abortga) islom huquqshunoslarining munosabati birmuncha farqqiladi.2 YUridik yoki tibbiy sabablar bilan bog‘liq hollarda homiladorlikdan keyin va embrionda ensoulment ro‘y berishidan oldin homila tushirishga yo‘l qo‘yiladi. Joiz sabablar orasida nomusga tegish ham bor. SHunga qaramay, shia mazhabiga mansub ko‘pgina huquqshunoslar va sunniylardan bo‘lgan huquqshunoslarning ayrimlari odatda, ona hayoti xavf ostida bo‘lmasa, homiladorlikdan keyingi barcha bosqichlarda, hatto ensoulment dan oldin ham homila tushirishni man etadilar. Barcha nufuzli mutaxassislar ensoulment dan keyin homila tushirishni taqiqlaydilar, lekin ularning aksariyati ona hayotini saqlab qolish uchun abortga ruxsat beradi. Ona hayotini saqlab qolish kerakmi yoki embrion hayotinimi, degan savol tug‘ilgan hollarda ona hayoti ustun qo‘yiladi. Ona hayotiga ildiz, embrionga esa – kurtak sifatida qaraladi. Kvazulu Nataldagi islom universitetining ilohiyot fanlari professori Abul Fadl Muhsin Ibrohim o‘zining «Homila tushirish, tug‘ilishni nazorat qilish va surrogat onalik: islomdagi istiqbollari»3 nomli tadqiqotida qayd etishicha, homila tushirish va embrion maqomi muammosiga islomning turli mazhablarida4har xil yondashuvlar mavjud. Homila tushirishga nisbatan eng ilg‘or yondashuv hanafiylikda kuzatiladi. Bu erda homiladorlik ona hayotiga xavf solgan taqdirda, homiladorlikning to‘rtinchi oyiga qadar homila tushirishga ruxsat etiladi. Molikiylik homiladorlikdan so‘ng abortni man etadi. SHofi’ylikda homila tushirish jinoyat hisoblanadi. Hanbaliylik homila tushirishni gunoh deb e’tirof etgan holda, bola tashlashni abortdan farqlash lozimligini uqtiradi.1 Embrion ona bilan teng huquqli deb e’tirof etiladigan ensoulment dan keyingi davrda «muammo shariatning umumiy qoidasi – ikki gunohdan kichigini tanlash yo‘li bilan hal qilinadi. Ikkala hayotni ham 2Abdallah S. Daar, A. Binsumeit Al Khitamy. Bioethics for clinicians: 21. Islamic bioethicsCMAJ 2001;164(1):60-3. 3Abul Fadl Mohsin Ebrahim. Abortion, Birth Control and Surrogate Parenting: An Islamic Perspective. n.p.: American Trust Publications, Indianapolis.1989. 4Мазҳаб – шариат мазҳаблари, исломда диний ҳуқуқийтизимлари ва йўналишлари. Ислом. Энциклопедия. Т., «ЎзМЭ», 2004. – 148-бет. 1Abul Fadl Mohsin Ebrahim. Abortion, Birth Control and Surrogate Parenting: An Islamic Perspective. n.p.: American Trust Publications, Indianapolis.1989. – С. 90. yo‘qotmaslik, aynan hayotni (ya’ni ona hayotini) ustun qo‘yish lozim».2qur’oni karimda qayd etilgan (5:32) hayotning muqaddasligini saqlash an’anasiga asoslanib, Abul Fadl Muhsin Ibrohim har bir inson tug‘ilish va Olloh taolo bergan umrni yashash huquqiga ega, zotan, islomda yashash huquqi ustundir, degan xulosaga keladi.3 Islom dini faqat hayot alomatlariga ko‘ra, ayolning hayot-mamot masalasi hal bo‘layotganida, homiladorlik uning hayotiga xavf solgan hollarda hujayra ajralishi boshlangandan e’tiboran to‘rt oy ichida embrionlarni saralash va kuchsizlarini yo‘qqilishga ijozat beradi. CHunki 120 kundan keyin Olloh taolo o‘z farishtasini yuboradi va u rivojlanayotgan go‘dakka jon ato etadi. Bunga asoslanib Islom ilohiyotchilari o‘ta zarur hollarda mana shu muddatgacha homila tushirish mumkin deb hisoblaydilar.(2) Iuadaizm ilohiyotchilarining fikricha, homilaga jon qirqinchi kuni ato etiladi. Bungacha embrion shunchaki bir hujayra, xolos. SHuning uchun ham bu muddatda odam o‘ldirish yoki inson hayotiga daxl etish haqida so‘z yuritilmaydi. (3) Xristian dini aqidalariga ko‘ra, homila paydo bo‘lgani zahoti unga jon ham ato etiladi. SHuning uchun ham embrionni ongli tarzda halok qilish – bu ona qornida sodir bo‘ladimi, uning tashqarisidami – odam o‘ldirish bilan barobar. (4) YAna shunday bir amaliyot mavjud: ekstrakorporal urug‘lantirish orqali vujudga kelgan homiladorlikning 10-12 haftasida prenatal diagnostika o‘tkaziladi va muayyan sabablarga ko‘ra vrachlarni qanoatlantirmagan homila yoki homilalar nobud qilinadi. Bu «embrion reduksiyasi» deb ataladi. Xo‘sh, bunda axloqiy muammo mavjudmi? Embrion sifati va taqdiri hozircha bizdan yashirin. Masalan, Buyuk Britaniyada amal qiladigan qonunga binoan, faqat bitta embrionni ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Rossiyada, agar embrionlar «yaxshi bo‘lmasa», 2-3 uchtadan ortiq ko‘chirib o‘tkaziladi. Embriologlarning fikricha, bachadonga bittadan ortiq embrion ko‘chirib o‘tkazilsa, ular muayyan tarza bir-biriga ko‘maklashadi. 2Abul Fadl Mohsin Ebrahim. Abortion, Birth Control and Surrogate Parenting: An Islamic Perspective. n.p.: American Trust Publications, Indianapolis.1989.с91 ; Abdallah S. Daar, A. Binsumeit Al Khitamy. Bioethics for clinicians: 21. Islamic bioethics. CMAJ 2001;164(1):60-3. Ekstrakorporal urug‘lantirishda olingan «yaxshi sifatli» embrionlarni saqlash va ulardan foydalanish uchun kriogen dastur ishlab chiqilgan. Boshqacha qilib aytganda, embrionlar muzlatib qo‘yiladi. Embrion birinchi marta ko‘chirib o‘tkazilganida ayol homilador bo‘lmasa, muzlatilgan embrionlarni tabiiy holatga keltirish va bachadon bo‘shlig‘iga ekstrakorporal urug‘lantirishning to‘liq siklini takrorlamasdan kiritish mumkin. Ayol homilador bo‘lgan va homiladorlik muvaffaqiyatli kechgan taqdirda qolgan embrionlardan boshqa juftlarning bepushtlik muammosini hal qilish uchun foydalanish mumkin va foydalanilmoqda. Musulmonchilikda oilada farzandsizlik muammosi uning ichida, ya’ni donor spermasi yoki tuxum hujayrasidan foydalanmasdan hal qilinishi lozim. Aks holda muayyan oilaning shajarasi va genetik kodi buziladi. Islom ilohiyotchilari va huquqshunoslar mazkur muammoni bola asrab olish masalasiga qiyoslaydilar. qur’oni karim asrandi bolalar asrab olgan otalarining nasabiga o‘tishini taqiqlaydi. «Ularni o‘z otalari (ismi) bilan chaqiringlar! SHu Olloh nazdida to‘g‘riroqdir. Endi agar ularning otalarini bilmasangizlar, u holda (ular) sizlarning diniy birodarlaringiz va do‘stlaringizdir» (qur’oni karim, 33:5). Homiladorlik masalasida donorlikka (donor spermasi va tuxum hujayrasidan foydalanishga) zino qilishning g‘ayrioddiy shakli deb qaraladi, chunki ikkala holda ham bo‘lajak farzandning haqiqiy otasi yoki onasi kim ekanligini noma’lum. (2) Pravoslav cherkovi jinsiy hujayra va embrionlarni ko‘chirib o‘tkazishni mutlaqo qoralaydi. Ekstrakorporal urug‘lantirish va embrionni ko‘chirish chog‘ida muvaffaqiyatga erishish ehtimolini oshirish uchun bir emas, bir nechta embrion yaratishga to‘g‘ri keladi. Bu maqsadda ekstrakorporal urug‘lantirish va embrionni ko‘chirish dasturida superovulyasiyani dorilar yordamida rag‘batlantirish qo‘llaniladi. Bu follikullarning ko‘p sonli o‘sishini ta’minlaydi. Ayolning tuxumdonidagi biologik jarayonlarni «qo‘zg‘atish» natijasida bir siklda bir nechtadan o‘ntagacha va undan ham ko‘p tuxum hujayrasi olishga muvaffaq bo‘linadi. Inson biologiyasiga bunday «agressiv» aralashish natijasida ko‘pincha tuxumdon giperstimulyasiyasi sindromi rivojlanadi. U bir qancha (2-9%) hollarda assit, nafas olishning qiyinlashishi, tuxumdon 12 sm gacha kattalashishi, ko‘plab follikul va kistalar rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Sindromni davolash ba’zan jarrohlik aralashuvini taqozo etadi. Hozirgi zamon biologiya fanining yutuqlari inson hayotini vujudga keltirish jarayoniga texnologik aralashish uchun keng imkoniyatlar ochadi. YAngi biotibbiy usullarni qo‘llash, bir tomondan, katta imkoniyatlar bersa, ikkinchi tomondan, insonning nafaqat jismoniy sog‘lig‘iga, balki uning ma’naviyatiga, jamiyatning ma’naviy negiziga ham real xavf soladi. Bunday xavf ba’zan olamshumul ilmiy kashfiyotlar bilan bog‘liq bo‘ladi. YAdro fizikasi yutuqlarini bir eslaylig-a. O‘z holicha ilmiy kashfiyotlar inson qo‘lidagi qurol, xolos. Insoniyatning kelgusi taqdiri qudratli qurol – biotibbiy texnologiyalar, shu jumladan nasl qoldirish texnologiyalaridan inson qanday foydalanishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bunday muammolarni jamiyatda muhokama qilish juda foydali ish, chunki har bir insonga muammoga yangicha nuqtai nazardan qarash va o‘zaro ma’qul echimlarni birgalikda qidirish imkonini beradi. Surrogat onalikning axloqiy masalalari «Surrogat onalik» muammosi yuridik va axloqiy jihatdan puxta ishlab chiqilmagan. Surrogat onalik – juftning bepushtligini «davolash»ning yangi e’tirof etilgan usuli. Surrogat onalikning har xil shakllari mavjudligiga qaramay, ularning barchasi homilani oy-kuniga etkazib tug‘uvchi ayol bilan uning «aytilgan» ota-onasi o‘rtasida tuzilgan bitimga asoslanadi. Mazkur bitimga binoan surrogat ona homilani oy-kuniga etkazib tug‘adi va go‘dakni «aytilgan» ota-onasiga topshiradi. «An’anaviy» yoki «qisman» ahdlashuvlar surrogat onaning tuxum hujayrasidan va «aytilgan» otaning urug‘idan foydalanishni nazarda tutadi. «Gestatsion» yoki «to‘la» surrogat onalikda surrogat ona bilan bola o‘rtasida hech qanday irsiy qarindoshlik mavjud bo‘lmaydi. Surrogat onaning bachadoniga probirkada urug‘lantirilgan va aytilgan ota-onaning gametlari (tuxum hujayrasi va spermatozoid)dan tarkib topgan zigota (urug‘lantirilgan tuxum hujayrasi) kiritiladi. Nasl qoldirish jarayonlariga tijoratning aralashuvi xavfi surrogat onalikning har bir bosqichini nazorat qilish, huquqiy va axloqiy tartibga solishni taqozo etadi. Milliy qonunchiligimizda «surrogat onalik» masalasi huquqiy tartibga solinmagan. JTU «surrogat onalik» masalasiga nisbatan, umuman olganda, ijobiy pozitsiyani egalladi. Jumladan, u o‘z Madrid deklaratsiyasida (1987 yil) qat’iy tibbiy ko‘rsatmalar, mazkur jarayonda ishtirok etayotgan barcha shaxslarning roziligi zarurligini, mazkur munosabat tijorat asosiga qurilmasligi lozimligini ko‘rsatdi. Ayni paytda xalqaro huquq onalikda vositachilik qilishning har qanday shaklini taqiqlash lozimligini qayd etadi, «bolani qorinda asrab berish bo‘yicha tijorat xizmatlari ko‘rsatish» uchun jinoiy javobgarlik belgilash, embrionlar va jinsiy hujayralar bilan savdo qilishni taqiqlashni uqtiradi. Surrogat onalik to‘g‘risidagi bitimning «tijorat» yoki «notijorat», ya’ni «altruistik» asosdagi turlari farqlanadi. Tijoratga asoslangan surrogat onalikda surrogat ona mazkur xizmatni ko‘rsatish natijasida haq oladi yoki muayyan moddiy naf ko‘radi. Notijorat yoki altruistik asosdagi surrogat onalik homiladorlik, masalan, tibbiy parvarish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplashdan tashqari haq to‘lashni nazarda tutmaydi. Ba’zan surrogat onaga ish haqini yo‘qotish bilan bog‘liq xarajatlar qoplanishi yoki chekkan jismoniy azob-uqubatlari uchun kompensatsiya to‘lanishi mumkin. Bir ayolning tuxum hujayrasi probirkada urug‘lantirilib, so‘ng embrion boshqa ayolning - surrogat onaning bachadoniga ko‘chirib o‘tkazilsa, bunday hollarda o‘z tuxum hujayrasini bergan ayol yoki umuman uchinchi ayol «ijarachi», yollovchi bo‘lishi mumkin. SHunday qilib, bunday aralashuvlar natijasida dunyoga kelgan bolaning bir yo‘la besh (!) ota-onasi: 3 biologik ota-ona (sperma donori bo‘lgan erkak, tuxum hujayrasi donori bo‘lgan ayol va homilani qornida parvarish qilib, tug‘ib bergan ayol) hamda 2 ijtimoiy ota-ona, ya’ni buyurtmachilar bo‘lishi mumkin. (5) Surrogat ona vazifasini bepusht ayolning onasi yoki singligi bajargan holatlar ham ma’lum. Bunda qarindoshlik aloqalari o‘ta darajada chalkashib ketadi - surrogat ona tug‘ilgan bolaning ma’lum ma’noda onasi va buvisi yoki xolasi bo‘lib qoladi. Surrogat onalik masalasi juda ko‘p axloqiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, kim uchundir bola tug‘ib berish to‘g‘risida erkin qabul qilingan qarorga kimdir nasl qoldirish va o‘z taqdirini o‘zi hal qilish erkinligini amalga oshirish deb qarashi mumkin. Boshqa tomondan, mazkur qarorga ayollarning qadr-qimmatini kamsitish va ularni ekspluatatsiya qilish shakli deb qaralishi mumkin. Axloq sohasidagi ayrim mutaxassislarning fikricha, tomonlar o‘rtasidagi shartnomaga yoki tijoratga asoslangan bitimlar inson qadr-qimmatini e’zozlash asosiy prinsiplariga zid hisoblanadi, chunki oilaviy munosabatlar sohasiga tijorat manfaatlarining kirib kelishiga yo‘l ochadi. (6) Bunda «altruistik» sovg‘alar, ya’ni boshqa shaxslar foydalanishi uchun o‘z nasl qoldirish qobiliyatini bepul taqdim etish hollariga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Aksariyat mamlakatlarda surrogat onalik masalasiga oid qonun hujjatlari ham, tasdiqlangan siyosat ham mavjud emas. Surrogat onalik masalasi Evropa Kengashida hamda ayrim mamlakatlarda - qoida tariqasida, faqat alohida davlat miqyosida ko‘rib chiqilgan. Nasl qoldirishning muqobil texnologiyasi bilan bog‘liq axloqiy va huquqiy masalalarning murakkabligi mazkur muammoga mintaqaviy tashkilotlar va milliy davlatlar tomonidan yondashuvlarning rang-barangligida o‘z aksini topgan. qabul qilingan qonunlar va amalga oshirilayotgan siyosatlarning ayrimlari surrogat onalikni to‘la taqiqlasa, ayrimlari barcha tomonlarning huquq va manfaatlarini inobatga oluvchi kompleks yuridik negizni vujudga keltirishni nazarda tutadi. Evropa Kengashining bioetika hamda nasl qoldirishning sun’iy usullari bo‘yicha qo‘mitasi o‘n yil muqaddam surrogat onalik yuzasidan bir qancha tavsiyalar qabul qildi. Mazkur tavsiyalarda qat’iy cheklashlar nazarda tutilganligiga qaramay, ular ma’lum holatlarda surrogat onalikni amalga oshirish uchun tibbiy texnologiyalardan foydalanishga yo‘l qo‘yilishi mumkinligini e’tirof etadi. Bunday holatlarni belgilash milliy qonunchilikka havola etilgan. Bunday hollarda surrogat ona biron-bir moddiy naf ko‘rishi mumkin emas. SHuningdek u bolani o‘zida qoldirish huquqini saqlab qoladi. Evropa Kengashining bioetika hamda nasl qoldirishning sun’iy usullari bo‘yicha maxsus ekspertlar qo‘mitasi, 15 prinsip, 1989: Biron-bir tibbiyot xodimi yoki tibbiy muassasa surrogat ona tug‘ib berishi uchun nasl qoldirishning sun’iy usullaridan foydalanishi mumkin emas.