"YANGI TAHRIRDAGI O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI K O N S T I T U T S I Y A S I ” O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yaratilish tarixi. O‘zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasining ijtimoiy, siyosiy, K o n s t i t u t s i y a I j t i m o i y m u n munosabatlarda ham to‘liq targ‘ib qilingan. E’tiborli jihati, bunday xususiyatlar “Xammurapi kodeksi”, “Ur-Nammu kodeksi”, “Feodosiya kodeksi”, “Solon qonunlar”, “Drakont qonuni”, “Xett kodeksi”, “Asteklarda o‘lim jazosi”, “ M e s o p o t a m i y a q o n u n l a r i ” 1 Bulardan shunday xulosa qilish mumkinki, har bir davrdagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar darajasi, shu davr aholisi tafakkur tarzi, ijtimoiy-falsafiy tafakkuriga mutanosib bo‘lgan. Bu yerda falsafiy jihatdan qaraganda, insonni, insoniyatni ari juda cheksiz ekanligi, har bir qabul qilingan qaror va uni amaliyotda qo‘llanishi aynan ana shu ehtiyoj, zaruriyat farzandi deyish to‘g‘ri bo‘lardi. O‘zbekiston zaminida ham tarixni turli davrlarida ijtimoiy-siyosiy-huquqiy ijtimoiy-maishiy, e’tiqodiy-mafkuraviy holatdan kelib chiqib o‘zgarib, “ T u z u k l a r ” i g a e g a b K o n s t i t u t s i y a d a v l Yuridik Konstitutsiya ijtimoiy munosabatlar doirasini tartibga soluvchi ma’lum huquqiy normalar tizimidir. Haqiqiy Konstitutsiya esa -shunday munosabatlarning o‘zi, ya’ni real mavjud munosabatlardir. Konstitutsiya o‘z shakliga ko‘ra, kodekslashtirilgan, kodekslashtirilmagan va aralash turlarga bo‘linadi. K o d e k s l a s h t i Aralash turdagi Konstitutsiya parlament tomonidan qabul qilingan qonunlar va sud pretsedentlari bilan birga, odatlar va nazariy sharxlarni ham o‘z ichiga oladi, ya’ni qisman yozilgan bo‘ladi. O‘zgartirish kiritish usuli bo‘yicha Konstitutsiya yumshoq va qattiq turlarga bo‘linadi. Ularning birinchisi oddiy qonun qabul qilish 1 yo‘li bilan o‘zgartirilishi mumkin. Ikkinchisi maxsus takomillashtirilgan tartibda (parlament a’zolari ovozining malakali ko‘pchiligi, ba’zan esa referendum o‘tkazish, tuzatishlarni muayyan miqdordagi federatsiya sub’ektlari tomonidan ratifikatsiyalash va sh.k.) o‘zgartirilishi mumkin. Amal qilish muddatlari bo‘yicha Konstitutsiyalar doimiy va muvaqqat turlarga bo‘linadi. Davlat faoliyatining turli sohalarida Konstitutsiyaga rioya qilinishini nazorat e t i s h O l i y s u d y o k i K o n s t i t Y e hozirgi kunda amalda bo‘lgan Konstitutsiyalarning 2 guruhini vujudga keltirdi: Konstitutsiyasi misol bo‘la oladi; g u r u h g a a ning 2-yarmida qabul qilingan “yangi avlod” Konstitutsiyalari kiradi. Ular dastlabki qilish mexanizmlari va ijtimoiy muammolarga murojaat kilish mexanizmlarining kengayishi natijasida konstitutsiyaviy tartibga solish hajmining ko‘payishi bilan farq qiladi. Xalqaro konstitutsiyaviy tajribalarni o‘rganish, xalqaro hujjatlar qoidalarini inobatga olish, milliy davlatchilik an’analardan kelib chiqish natijasida yaratilgan va a n d o z a l a r i g a m o s Zamonaviy huquqshunoslik ilmida, xususan, konstitutsiyaviy huquqlar tizimida e’tirof etilgan huquqiy tamoyillarga ko‘ra konstitutsiyalarning quyidagi onstitutsiya alohida yuridik xususiyatlarga ega bo‘lgan yagona siyosiy-huquqiy hujjat bo‘lib, unda shaxs, jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy prinsiplari o‘rnatiladi; a v l a t 2 К о н с т и jamiyat, inson va fuqaroning davlat tomonidan qo‘riqlanadigan huquqlari va Konstitutsiya o‘z mohiyati va yuridik tabiatiga ko‘ra boshqa huquqiy konstitutsiya maxsus sub’ekt, ya’ni O‘zbekiston xalqi tomonidan referendum orqali yoki uning nomidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi ovozi bilan qabul qilinadi; konstitutsiyaviy qoidalar ta’sis etuvchi, yo‘naltiruvchi, birlamchi ahamiyatga ega; adi, ya’ni u nihoyatda muhim va keng ko‘lamdagi ijtimoiy munosabatlar doirasiga ta’sir ko‘rsatadi; to‘rtinchidan, konstitutsiya alohida yuridik xususiyatlarga ega, ya’ni boshqa qonunlardan ustunlikka, oliy yuridik kuchga, o‘ziga xos muhofaza shakliga, maxsus tarzda qabul qilinish va o‘zgartirilish tartibiga ega. Konstitutsiya o‘z mazmuni va ijtimoiy vazifasiga ko‘ra davlatning mohiyatini ta’riflovchi, uning tashkiliy tuzilishini ifodalovchi, davlat Konstitutsiya o‘z ijtimoiy vazifasini bajara borib, bir qator o‘zaro mushtarak bo‘lgan funksiyalarni ado etadi. Konstitutsiyaning eng muhim funksiyalaridan biri davlatchilik rivojlanishidagi vorislikni ta’min etishdir. Siyosiy funksiyasi. Konstitutsiya jamiyat siyosiy tizimining huquqiy asoslarini mustahkamlaydi; siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalarining davlat hokimiyati bilan munosabatlarini muvofiqlashtiradi; saylovlar va referendum kabi bevosita demokratiya institutlarini mustahkamlash orqali jamiyatda siyosiy barqarorlikni, fuqarolararo totuvlik, hamjihatlik va tinchlikni ta’minlaydi; davlat yuritadigan ichki va tashqi siyosatning asoslari va barcha muhim yo‘nalishlarini aks ettiradi. Yuridik funksiyasi. Konstitutsiya yuridik mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan huquqiy hujjat bo‘lib, davlatning Asosiy qonuni sifatida butun huquqiy va qonunchilik tizimlarining o‘zagini tashkil etadi, jamiyat va davlat hayotining, davlat organlari tashkil etilishi va faoliyatining asosiy prinsiplarini mustahkamlaydi. Shu sababli jamiyatdagi barcha huquqiy hayot va yuridik amaliyot, shu jumladan odil sudlov amaliyoti konstitutsiyaviy qoidalar asosida shakllanadi. Tarbiyaviy-mafkuraviy funksiyasi. Konstitutsiya xalqning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. Unda jamiyat taraqqiyotiga turtki beruvchi, muhim ma’naviy omil bo‘lib xizmat qiluvchi g‘oyalar o‘z ifodasini topadi. Konstitutsiyada mujassamlashgan mafkura jamiyatni, xalqni muayyan maqsadlar sari yetaklaydi, ularni uddalash uchun safarbar qiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi milliy istiqlol g‘oyasi va mustaqillik mafkurasining huquqiy asosini tashkil etib, xalqimizning istiqlolga, erkinlikka bo‘lgan intilishini, milliy axloqiy-ma’naviy qadriyatlarini aks ettirgan hamda ularni jamiyat ongiga, ayniqsa, yosh avlod ongiga singdirishga xizmat qiladi. Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari Davlat suvereniteti. "Suverenitet" atamasi ilk bor Fransiyada (XVI asr) vujudga kelgan. Bu atama lotincha superareitas (cupra, superios) so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aslida "eng oliy", "oliy hokimiyat" degan ma’noni anglatadi. Suverenitet mustaqil davlatning umumiy va ajralmas belgisi bo‘lib, uning to‘la huquqliligini hamda ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishda boshqa davlatga qaram emasligini anglatadi. O‘zbekiston – suveren demokratik respublika. O‘zbekiston Respublikasi o‘zining milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi. O‘zbekistonning davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo‘linmasdir. O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir. Konstitutsiyaning 5-moddasida “O‘zbekiston Respublikasi qonun bilan tasdiqlanadigan o‘z davlat ramzlari – bayrog‘i, gerbi va madhiyasiga ega” deb ko‘rsatilgan. O‘zbekistonning davlat ramzlari 1991 yil 18 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida”, 1992 yil 2 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi to‘g‘risida”, 1992 yil 10 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tasdiqlangan. Xalq hokimiyatchiligi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq xalq davlat hokimiyatining birdan bir manbaidir. O‘zbekiston xalqini millatidan qat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. O‘zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin. Jamiyatning biron-bir qismi, siyosiy partiya, jamoat birlashmasi, ijtimoiy harakat yoki alohida shaxs O‘zbekiston xalqi nomidan ish olib borishga haqli emas. Xalq hokimiyatchiligi quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: B i r i n c h i d a n . Hokimiyatning bevosita amalga oshirilishi deganda xalqning saylovlar yordamida hokimiyat vakillik organlarini shakllantirishi, mamlakat Prezidentini saylashi, umumxalq muhokamasi va referendumlari orqali jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, qarorlar va qonunlarni qabul qilishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qatnashishi tushuniladi. Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo‘yiladi. Referendum so‘zining lug‘aviy ma’nosi lotincha "ma’lum qilinishi lozim bo‘lgan narsa" deganidir, ya’ni davlatda hal qilinishi lozim bo‘lgan muhim masalalar xalqqa ma’lum qilinadi va uning ovoz berishi orqali hal etiladi. Mamlakatimizda referendum o‘tkazish tartibi 2001 yil 30 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan "O‘zbekiston Respublikasining Referendumi to‘g‘risida"gi Qonuni bilan tartibga solinadi. Unga ko‘ra, referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik kuchga ega bo‘lib, faqat referendum o‘tkazish yo‘li bilan bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin. Mamlakatimizda 1991, 1995 va 2002 yillarda referendum o‘tkazilgan. Ikkinchidan, Hokimiyatning bilvosita amalga oshirilishi deganda xalqning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, qarorlar va qonunlarni qabul qilishda o‘zi saylagan vakillari, ya’ni deputatlar va senatorlar orqali ishtirok etishi tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Konstitutsiyada nazarda tutilmagan tartibda davlat hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirish, hokimiyat idoralari faoliyatini to‘xtatib qo‘yish yoki tugatish, hokimiyatning yangi va muvoziy tarkiblarini tuzish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi va qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi. Konstitutsiya va qonunning ustunligi. Mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Konstitutsiyaning birorta qoidasi O‘zbekiston Respublikasi huquq va manfaatlariga zarar yetkazadigan tarzda talqin etilishi mumkin emas. Birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Tashqi siyosat. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub’ekti bo‘lib, uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi. Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining mohiyatini huquqiy davlatning asosiy talablarini aks ettiruvchi quyidagi prinsiplar ham ochib beradi: a) demokratizm prinsipi; b) hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipi; v) inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat ekanligi prinsipi; g) ijtimoiy adolat prinsipi; d) qonuniylik prinsipi; ye) fuqaro va davlat bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan o‘zaro bog‘liqligi prinsipi va boshqalar. Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiyamizning yuqorida qayd qilingan sifat va xususiyatlari uning benazir nufuzi, salmog‘i va qadr-qimmatidan dalolat beradi, u mustaqillikning qonuniy poydevori va buyuk kelajagimizning huquqiy kafolatidir3. 3. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yaratilish tarixi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasini yaratilish tarixi, mamlakatni o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish jarayonlari bilan uzviy va ajralmas jarayonlar bilan bog‘liqdir. huquqiy hujjatlar insoniyat tarixining turli davrlarida o‘z davriga xos tarzda dunyoning boshqa tamaddun o‘choqlarida bo‘lgani kabi Markaziy Osiyo mintaqasida ham o‘ziga xos murakkab tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan. Bugungi O‘zbekiston qadimgi Xorazm va So‘g‘diyona, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur va Temuriylar, o‘zbek xonliklari, ma’rifatparvar ajdodlarimiz, xalqimizning tarixiy an’analari va uning mustaqil davlat haqidagi ko‘p asrli orzusini mujassam Shu o‘rinda Suveren O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va uning amal qilishi yo‘lidagi 10 ta tarixiy huquqiy bu boradagi eng muhim tarixiy voqealar sifatida sanab o‘tish lozim. – 1989 yilning 21 oktyabr kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishidir. Bu haqda gap borganda, avvalambor, 1989 yilning 21 oktyabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unutilmas hodisa amalga oshirilgani – milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining eng yorqin sahifalaridan birini tashkil etishini alohida ta’kidlash o‘rinlidir. 3 Отахонов Ф. https://xs.uz/uzkr/post/konstitutsiya-tushunchasi-funktsiyalari-va-asosij-printsiplari Shunday qilib dastavval, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunda moddasida quyidagicha muhrlab qo‘yildi: – Prezidentlik instituti ta’sis etilishi va yangi davlat ramzlarini tayyorlash bo‘yicha komissiya tuzilishi bilan bog‘liq. iz hayotidagi bu g‘oyat muhim va hayajonli voqealar 1990 yilning mart oyida bo‘lib o‘tganini eslash joiz. O‘shanda, ya’ni Mustaqilligimiz e’lon qilinishidan bir muncha v a q t o l d i n , o ‘ sessiyada ilgari surildi. – “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning e’lon qilinishidir. O‘zbekiston Oliy Kengashi tomonidan 1990 yil 20 iyunda e’lon qilingan “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning 8-bandida O‘zbekiston “o‘zining taraqqiyot yo‘lini, o‘z nomini belgilaydi va davlat belgilarini (gerb, bayroq, madhiya) o‘zi ta’sis etadi” degan qoida mustahkamlangan. Deklaratsiyaning 12-bandida esa ushbu hujjat respublikaning “yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish uchun asos” bo‘lishi qayd etilgan. O‘shanda bunday mazmundagi hujjat sobiq ittifoq hududida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda qabul qilingan edi. To‘rtinchi huquqiy qadam – Konstitutsiyaviy komissiyaning tashkil etilishiga borib taqaladi. Oliy Kengash qarori bilan 1990 yil 21 iyun kuni O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov raisligida davlat arboblari, deputatlar, mutaxassislardan iborat 64 nafar a’zoni o‘zida jamlagan Konstitutsiyaviy Birinchi Prezidentimiz Konstitutsiyaviy komissiya ish boshlashi bilan mamlakatimizning o‘ziga xos jihatlarini va xususiyatini munosib ravishda aks ettiradigan, xalqaro standartlarga to‘liq javob beradigan, jahon tajribasini, iste’dodli siyosiy yetakchi sifatida namoyon bo‘ldi. – birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 1991 yil 17-19 avgust kunlari “Hindiston Respublikasiga rasmiy tashrifi O‘zbekiston Prezidentining xorijga qilgan birinchi mustaqil – tarixiy tashrifi edi”. Yurtboshimiz Hindistonda bo‘lgan bir paytda – 19 avgust kuni o‘zini “Davlat favqulodda holat qo‘mitasi”, ya’ni GKChP deb atagan bir guruh siyosiy avantyuristlarning davlat to‘ntarishini sodir etishga qaratilgan murojaati e’lon Afsuski, O‘zbekiston rahbarining safarda ekanidan foydalanib, GKChPning noqonuniy qarorlarini qo‘llab-quvvatlaydigan rahbarlar yurtimizda ham topildi. “Prezident Islom Karimov GKChP e’lon qilinganini Agrada eshitib, 19 avgust kuni zudlik bilan Toshkentga qaytadi. Toshkent aeroportida Yurtboshimizni rasmiy kishilardan tashqari, Turkiston harbiy okrugi bosh qo‘mondoni hamda Markazdan Bu o‘sha paytdagi mavjud rasmiy protokol qoidalariga mutlaqo zid bo‘lib, tagdor siyosiy ma’noga ega edi. Islom Karimov aeroportdan to‘g‘ri hukumat binosiga kelib, kechqurun hukumat a’zolari bilan uchrashdi hamda O‘zbekiston SSR hududida GKChPning qonunga zid qarorlarini bekor qilish haqida ko‘rsatma berdi. Shu tariqa GKChP gumashtalari O‘zbekitston hukumati nomidan qabul qilgan barcha hujjatlarni bekor qildi”. Yaqin o‘tmishning bu voqealarini eslash va eslatishdan muddao esa yangi Konstitutsiyamizni yaratish yo‘lidagi kurashlar mustaqillik uchun kurashning uzviy, qiyinchiliklar bilan, qanday sinov va suronli kurashlar bilan qo‘lga kiritgan bo‘lsak, O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini yaratish yo‘lida ham xuddi shunday – Davlat mustaqilligining e’lon qilinishidir. Shu kuni “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Undan bo‘lajak Konstitutsiyaning o‘zak qoidalarini o‘zida aks ettirgan “O‘zbekiston Respublikasi to‘la davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy- davlat va ma’muriy hududiy tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilaydi” (3-modda); “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va uning qonunlari ustundir. O‘zbekiston Respublikasi Davlat idoralarining tizimi hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida quriladi” (5-modda). Bu Konstitutsiyaviy qonun Asosiy Qonunimiz qabul qilinguniga qadar, ya’ni – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi va Respublika davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi referendum 1991 yil 29 dekabrda bo‘lib o‘tdi. Xalq davlat mustaqilligini qo‘llab ovoz berdi va Prezidentni sayladi. –Konstitutsiya loyihasining ilk bor matbuotda umumxalq muhokamasi uchun e’lon Konstitutsiyaviy komissiya bajarilgan ishni ma’qulladi va 1992 yil 8 sentyabrda Konstitutsiya loyihasini umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilishga qaror qildi. Ushbu yig‘ilishda loyihani oxiriga yetkazish va tahrir qilish uchun ishchi tayyor bo‘ldi va shu kuni matbuotda chop etildi. To‘qqizinchi huquqiy qadam – Konstitutsiya loyihasining ikkinchi marta Konstitutsiya loyihasi o‘tkazilgan muokamalar davomida kelib tushgan takliflar asosida ancha tuzatildi va qayta ishlandi. So‘ngra, 1992 yil 21 noyabrda O‘ninchi huquqiy qadam – Konstitutsiya loyihasining qabul qilinishidir. Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan 1992 yil 6 dekabrda Konstitutsiya loyihasi oxirgi marta muhokama etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Oliy Kengash sessiyasiga muhokama qilish uchun kiritilgan Konstitutsiya loyihasiga 80 ga yaqin o‘zgarishlar, qo‘shimchalar taklif etildi va aniqliklar kiritildi. Parlament deputatlari tomonidan loyiha moddama-modda muhokama qilinib, unga yana bir qator o‘zgartishlar kiritilgach, 1992 yil 8 dekabr kuni Bosh Qomusimiz qabul qilindi. Shu kundan e’tiboran, 8 dekabr – umumxalq bayrami deb e’lon qilindi. Shunday qilib, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qilgan sanadan e’tiboran dunyo sahnida yangi, suveren davlat qaror topgan bo‘lsa, birinchi Konstitutsiyamiz qabul qilingan kuni davlatimiz yangidan tug‘ildi, haqiqiy mustaqilligimizga Mustaqil O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi yangi mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasining g‘oya va normalarida xalqimizning ko‘p O‘tgan davr mobaynida mamlakatimiz parlamenti Konstitutsiya normalariga tariqa Asosiy Qonunimizni amalga oshirishning yaxlit huquqiy mexanizmi yaratildi. Uning samaradorligini vaqt o‘zi ko‘rsatib turibdi va bu bugun jahon hamjamiyati t o m o n i d a n e ’ Buni, jumladan quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin. Birinchidan, bizning Konstitutsiya haqiqatan ham demokratik Konstitutsiyadir. Tarixda sinalgan umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni, xalqaro andozalarni o‘zida mujassam etgan hujjatdir. iyasini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olish yo‘lidan bormay, balki eng ilg‘or xorijiy konstitutsiyaviy tajribalarni o‘rgandik va e’tiborga oldik. Natijada endilikda Bosh Uchinchidan, Konstitutsiyaning g‘oya va normalari o‘zbek xalqining teran tarixiy ildizlariga asoslangan bo‘lib, u ko‘p asrlik tajriba va ma’naviy qadriyatlarni, ulug‘ ajdodlarimizning huquqiy merosini o‘z ichiga olgan. 4.O‘zbekiston Respublikasining yangilangan konstitutsiyasining Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash demokratik huquqiy davlat barpo etishning bosh mezoni bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda yurtimizda bo‘lib o‘tayotgan siyosiy jarayonlardagi faollik, xalqning yangi Konstitutsiya loyihasi bo‘yicha bergan takliflari, fikrlari, muhokamalar fuqarolarning o‘z kelajagiga befarq emasligini amalda namoyon Yangilanayotgan Konstitutsiya Yangi O‘zbekistonni qurish g‘oyasi atrofida butun jamiyatimizni birlashtirishga qaratilgan bo‘lib, unda jamiyatdagi barcha qatlamlarning – yoshlar, ayollar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, o‘qituvchilar, hatto Natijada amaldagi Konstitutsiyaning aksariyat normalari, aniqrog‘i 91 ta yangi tahrirda bayon etishga qaror qilindi. Taklif etilayotgan o‘zgartirishlarning yarmidan ziyodrog‘i insonning huquq va erkinliklarini himoya qilishning kafolatlarini kuchaytirish mexanizmlarini mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, unda umumxalq muhokamalaridan kelib tushgan jami murojaatlarning to‘rtdan biri joy olgan, demak uni xalq Konstitutsiyasi deb baralla aytishimiz mumkin. Shu o‘rinda haqli savollar tug‘iladi – Konstitutsiyani o‘zgartirish bizga nega kerak, Konstitutsiya davlat uchun eng muhim yuridik hujjat ekanligi sababli Konstitutsiyaning o‘zida uni o‘zgartirish tartibi to‘g‘risidagi qoidalar mavjud bo‘lsa, unda referendum o‘tkazishga zarurat mavjudmi...? Ma’lumki, amaldagi Konstitutsiyamizning 127-moddasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki O‘zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritilishi belgilangan. “O‘zbekiston Respublikasining referendumi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunning 1-moddasida O‘zbekiston Respublikasining referendumi O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini va boshqa qarorlarni qabul qilish maqsadlarida jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari yuzasidan fuqarolarning umumxalq ovoz berishidir deb belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, ushbu moddada Referendum saylovlar bilan bir qatorda xalq irodasining bevosita ifodasi ekanligi, referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik kuchga ega bo‘lishi, agar referendumda qabul qilingan qarorlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, referendumda qabul qilingan qarorlar faqat referendum yo‘li bilan bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkinligi, referendum O‘zbekiston Respublikasining butun hududida o‘tkazilishi nazarda tutilgan. Davlatimiz rahbari Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan o‘tkazilgan uchrashuvda amaldagi qonunchiligimizga muvofiq parlamentning o‘zi ham Konstitutsiyaga o‘zgartish kiritish vakolatiga ega ekanligi, lekin kontitutsiyaviy islohot fuqarolarimizning fikri va qo‘llab-quvvatlashi asosida, referendum orqali amalga oshirilsa, bu tom ma’noda xalqimiz xohish-irodasining ifodasi – haqiqiy xalq Kontitutsiyasi bo‘ladi deb aytgan edi. Yangilanayotgan Konstitutsiyamiz adolatli jamiyat qurish, inson qadrini ulug‘lash yo‘lidagi ulkan qadam hisoblanadi. Konstitutsiyaning qabul qilinishi bevosita xalqning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmoqda, ya’ni yangi loyiha referendumda ma’qullansa, qabul qilinadi. Referendumda referendum o‘tkaziladigan kunga qadar yoki referendum kunida o‘n sakkiz yoshga to‘lgan O‘zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi ishtirok etish huquqiga egadir. O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida istiqomat qilayotgan yoki turgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi referendumda ishtirok etishga to‘la haqlidir. Konstitutsiyani o‘zgartirishdan havotirga tushmaslik kerak, chunki jamiyat rivojlanadi, undagi ijtimoiy munosabatlar takomillashib boradi va bu albatta Konstitutsiya bilan tartibga solinishi lozim bo‘ladi. Qonunlar ham eskiradi, zamon talabiga javob bermay qoladi. Shu holatda ularga o‘zgartirishlar kiritilib, zamon talabiga muvofiqlashtiriladi. Qonunlar xalq, jamiyat manfaatlari uchun xizmat qilishi kerak, agar qonunda ushbu talablarga javob beradigan qoidalar mujassam bo‘lmas ekan, uning ahamiyati yo‘qoladi. Ayni vaqtda mamlakatimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, iqtisodiyotning rivojlanishi, inson huquq va manfaatlari, erkinliklarini ta’minlashning yangi bosqichga olib chiqilishi zaruratini yuzaga keltirdi. Bizning amaldagi Konstitutsiyamiz 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan bo‘lib, qarasak, ko‘plab davlatlar o‘z Konstitutsiyalarini bir necha marotaba o‘zgartirganlar. Mamlakatimiz tarixida birinchi marta o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va har qanday davlatning rivojlanish yo‘lini belgilab beruvchi oliy qonun hujjati referendumda bevosita xalq tomonidan qabul qilinadi. Albatta, referendumda ishtirok etish bizning huquqimiz, majburiyatimiz emas. Biroq inson huquq-manfaatlari kengaytirish hamda ijtimoiy kafolatlarni mustahkamlash uchun, milliy birligimizni kuchaytirish hamda davlat suverenitetini, fuqarolar manfaatlarini himoya qilish uchun, davlat boshqaruvining samaradorligini va barqarorligini mustahkamalash uchun, fuqarolarning o‘z taqdirlariga bevosita va bilvosita daxldor masalalarda qaror qabul qilishda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish uchun imkoniyatdan foydalanishimiz shart. Referendum arafasida turar ekanmiz, hozirda olib borilayotgan targ‘ibot- tashviqot ishlari, siyosiy faollik jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish borasidagi ishlarni yangi bosqichga ko‘tarishiga, har bir fuqaroda davlat oldida, qonun oldida, kelajak oldida mas’ullik hissini kuchaytirishiga ishonamiz. O‘z taqdiri, kelajagiga befarq bo‘lmagan har bir inson o‘zining siyosiy huquqidan albatti foydalanadi. Xulosa qilib aytganda, yangilanayotgan Konstitutsiya hayotimizning barcha jabhalarining tartibga solib, yurtimiz rivojlanishi uchun huquqiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi4. taraqqiy etgan davlat – Yangi O‘zbekistonni qurish g‘oyasi atrofida butun yangilanayotgan Konstitutsiya tom ma’noda xalq Konstitutsiyasi bo‘layotganligi e’tirof etish mumkin. Yangi Konstitutsiya loyihasi muhokamaga qo‘yilgandan keyingi vaqt davomida kechgan ijtimoiy-huquqiy jarayonlarni quyidagi raqam misollarda ko‘rish takliflarning har to‘rttasidan bittasi loyihadan joy olganligi qayd etildi; Shu ma’noda yangilanayotgan Konstitutsiya tom ma’noda xalq Konstitutsiyasi bo‘layotganligi e’tirof etildi; 4 3 4 t a g a Xususan, kiritilayotgan o‘zgartish va qo‘shimchalarning siyosiy-huquqiy ahamiyati, ko‘lami va hajmidan kelib chiqib, loyihani yangi tahrirda bayon etishga Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida” deb o‘zgartirilgani bildirildi. 4 З а к и р о Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari, Oliy sud rahbariyati bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvida ham atroflicha muhokama etilib, qo‘llab-quvvatlandi. miyatimiz hayotining barcha yo‘nalishlarini kompleks tartibga solish hamda mamlakatimizni demokratik rivojlantirish yo‘lida eng muhim huquqiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Konstitutsiyaviy qonun loyihasiga kiritilgan yangi yanada samarali tashkil qilinishiga yordam beradi. Aholidan kelib tushgan takliflarning qariyb 20 foizi, ya’ni 18 mingtasi aynan parlamentni isloh qilish bilan bog‘liqdir. Shundan kelib chiqib, xalq hokimiyatchiligini kuchaytirish, xalq vakillik organi bo‘lmish parlamentning rolini va o‘rnini, mas’uliyatini oshirish, uning vakolatlarini yanada kengaytirish, umuman Yangi Konstitutsiyada Parlament faoliyati bilan bog‘liq konstitutsiyaviy islohotlarni amalga oshirishda Oliy Majlis palatalarining birgalikdagi vakolatlari qayta ko‘rib chiqildi. Qonunchilik palatasi bilan Senatning birgalikdagi vakolatlari hamda har bir palataning alohida-alohida vakolatlari va mas’uliyat sohalari aniq belgilab berilmoqda. Ya’ni, Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlari 5 tadan 12 taga, Senatniki esa 14 tadan 18 taga ko‘paytirilmoqda. S h u n i n g d e k , i l 5 2023 yil 1 mayda “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi va shu kundan e’tiboran yildan kuchga kirdi. Qonunga asosan 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi, uning yangi tahriri tasdiqlandi. li qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinishidan yoki mavjudligidan qat’i nazar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi. Amaldagi chaqiriq O‘zbekiston Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati e’tiboran o‘z faoliyatini yangi tahrirdagi Konstitutsiyada belgilangan vakolatlarga Konstitutsiyaning 92-moddasi uchinchi qismining Oliy Majlis Senatining saylanadigan (tayinlanadigan) a’zolari sonini belgilovchi qoidalari 2024 yilda Konstitutsiyaning 120-moddasi uchinchi qismi viloyat, tuman, shahar hokimi lavozimini egallab turgan shaxs bir vaqtning o‘zida xalq deputatlari Kengashi raisi Mahalliy vakillik va ijro etuvchi davlat hokimiyati organlari faoliyatining izchilligi hamda uzluksizligini ta’minlash uchun ushbu norma: ti organlariga nisbatan – 2024 yilda xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari deputatlarining navbatdagi saylovlari yakunlari bo‘yicha;  tuman hamda shahar vakillik va ijro etuvchi davlat hokimiyati organlariga n i s b a t a n – d Yangi Konstitutsiya loyihasidagi asosiy o‘zgarishlar haqida so‘z borganda ishonchli kafolatlar o‘z ifodasini topganini alohida ta’kidlash zarur. Shu ma’noda, 6 yangi Konstitutsiyada “O‘zbekiston – huquqiy davlat” degan konstitutsiyaviy Bu – barchaning qonun oldida tengligi va qonundan hech kim ustun bo‘lishi hamda adolatli qarorlar chiqarishi, davlat organlari xalqqa xizmat qilishi uchun mustahkam poydevor bo‘ladi. Yangi Konstitutsiya matnida ilgari amal qilib kelgan “davlat – jamiyat – inson” tamoyili “inson – jamiyat – davlat” deb o‘zgartirilmoqda. Bundan ko‘zlangan maqsad inson manfaatini har narsadan ustun qo‘yishdir. Inson huquq va erkinliklarini ta’minlash – davlatning oliy majburiyati etib Insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir, hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emas. Inson huquq va erkinliklari qonunlar, davlat Bundan tashqari inson va davlat organlari o‘rtasida yuzaga kelgan noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi, huquqiy ta’sir choralari maqsadga erishish uchun yetarli va mutanosib bo‘lishi kerakligi belgilanmoqda. Bu normalar ta’minlashga xizmat qiladi. Muhim yangiliklarga yana misol: har bir inson o‘z shaxsini erkin kamol Jinoyat protsessida inson huquqlari kafolati eng ilg‘or xalqaro standartlarga muvofiq, xususan, “Xabeas korpus” va “Miranda qoidalari” ins-titutlari negizida kuchaytirilmoqda. Jumladan, shaxsni sud qarorisiz 48 soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emasligi hamda shaxsni ushlab turish chog‘ida uning huquqlari va Ushbu huquqiy kafolatlar inson huquqlari muhofazasini kuchaytirish sohasidagi islohotlarni mutlaqo yangi bosqichga olib chiqadi. Insonni davlat organlarining suiiste’molliklaridan ishonchli himoya qiladi, shaxsiy erkinlik daxlsizligi va insonlarni noqonuniy hibsga olishga yo‘l qo‘ymaslikni kafolatlaydi. Eng asosiysi, agar shaxsning o‘z aybini tan olgani unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emas. bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lishi mumkin emas. Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emasligi ham inson ozodligi, sha’ni va qadrini qat’iy himoya qilish yo‘lidagi muhim huquqiy qadam hisoblanadi. Yangi Konstitutsiya matnida advokatga o‘z himoyasidagi shaxs bilan moneliksiz va xoli uchrashish, maslahatlar berish uchun shart-sharoitlar ta’minlanishi belgilangani ham yangi Konstitutsiya loyihasining nechog‘lik xalqchil 7 7