YARADORLARDA ICHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI PROFILAKTIKASIDA TERAPEVTLARNING O’RNI VA VAZIFALARI.

Yuklangan vaqt

2024-09-02

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

96,3 KB


YARADORLARDA ICHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI PROFILAKTIKASIDA TERAPEVTLARNING O’RNI VA VAZIFALARI. YARADORLARDA ICHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI 1853-1856 yillardagi Qrim urushi davridayoq N. I. Pirogov yaradorlarda shok, kollaps, zotiljam va boshqa asoratlarni ko’zatgan edi. Uning fikricha, “Jarohat inson tanasiga boshqalar tasavvur qilganidan ko’ra ancha murakkab ta'sir etadi". N. I. Pirogov ta'riflagan kollaps holati hozirgacha o’z ahamiyatini yuqotgan emas. Ulug’ Vatan urushi davrida jarroh va terapevtlarning kuzatishlaricha, yaradorlarda murakkab patogenez bilan kechuvchi xilma-xil ichki a'zolar kasalliklari aniqlangan. Yaradorlarda hayotiy jarayonlar boshqarilishining bo’zilishi bilan kechuvchi shok, yarador bo’lish natijasida qon bosimi tushib ketishi bilan namoyon bo’luvchi kosllaps kabi asoratlar ham ko’zatildi. Urush paytida o’pka, yurak va buyrak kabi ichki a'zolarda o’ziga xos o’zgarishlar aniqlangan. Bu shikastlanishlar murakkab bo’lib, ko’pincha tananing qaysi joyiga o’q tekkanligiga (bosh, kukrak, qorin) bog’liq. Ba'zi shikastlanishlar turli yuqumli kasalliklarga sabab bo’ladi. Yarador bo’lish qon yuqotish bilan kechib, bu kasallikning tuzalishi va asoratlar qolishiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Bundan tashqari, jangovar holat (tinimsiz janglar, frontdagi urush to’xtagan davrlar) asablarga kuchli ta'sir etishi, yaradorlar tinkasini quritish bilan birga ular ichki a'zolari faoliyatini yomonlashtiradi. Jaxon urushi yillarida terapevtlarning yaradorlarni davolashlari puxta ishlab chiqilgan edi. Alohida tibbiy batalon va gospitallarda terapevtlar jarroh bilan birgalikda yaradorlarda kelib chiqqan ichki a'zolar kasalliklarini davoladilar. YARADORLARDA ICHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI PROFILAKTIKASIDA TERAPEVTLARNING O’RNI VA VAZIFALARI. YARADORLARDA ICHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI 1853-1856 yillardagi Qrim urushi davridayoq N. I. Pirogov yaradorlarda shok, kollaps, zotiljam va boshqa asoratlarni ko’zatgan edi. Uning fikricha, “Jarohat inson tanasiga boshqalar tasavvur qilganidan ko’ra ancha murakkab ta'sir etadi". N. I. Pirogov ta'riflagan kollaps holati hozirgacha o’z ahamiyatini yuqotgan emas. Ulug’ Vatan urushi davrida jarroh va terapevtlarning kuzatishlaricha, yaradorlarda murakkab patogenez bilan kechuvchi xilma-xil ichki a'zolar kasalliklari aniqlangan. Yaradorlarda hayotiy jarayonlar boshqarilishining bo’zilishi bilan kechuvchi shok, yarador bo’lish natijasida qon bosimi tushib ketishi bilan namoyon bo’luvchi kosllaps kabi asoratlar ham ko’zatildi. Urush paytida o’pka, yurak va buyrak kabi ichki a'zolarda o’ziga xos o’zgarishlar aniqlangan. Bu shikastlanishlar murakkab bo’lib, ko’pincha tananing qaysi joyiga o’q tekkanligiga (bosh, kukrak, qorin) bog’liq. Ba'zi shikastlanishlar turli yuqumli kasalliklarga sabab bo’ladi. Yarador bo’lish qon yuqotish bilan kechib, bu kasallikning tuzalishi va asoratlar qolishiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Bundan tashqari, jangovar holat (tinimsiz janglar, frontdagi urush to’xtagan davrlar) asablarga kuchli ta'sir etishi, yaradorlar tinkasini quritish bilan birga ular ichki a'zolari faoliyatini yomonlashtiradi. Jaxon urushi yillarida terapevtlarning yaradorlarni davolashlari puxta ishlab chiqilgan edi. Alohida tibbiy batalon va gospitallarda terapevtlar jarroh bilan birgalikda yaradorlarda kelib chiqqan ichki a'zolar kasalliklarini davoladilar. NAFAS A’ZOLARI KASALLIKLARI Jaxon urushi tajribasi turli xil jarohatlar - o’pka va plevrada asorat qoldirishini kursatdi. Ularni urganish oson bo’lishi uchun 5 guruhga bo’linadi: 1. Pulmonitlar. 2. qon quyilishlar. 3. Atelektazlar. 4. Zotiljamlar. 5. Yiringlash jarayonlari (abssess, gangrenalar). Pulmonitlar deganda o’q tekkan joydagi shamollash belgilari tushuniladi. Odatda pulmonitlar biror bir belgisiz kechadi. Ayrim hollarda pulmonitlarning o’zi aloqida kasallik manbai (zotiljam, abssess va b. q.) bo’lishi mumkin. Bosh va ko’krak qafasi shikastlanganda o’pkaga qon quyilishi ko’proq kuzatiladi. O’pka jarohatlanganda o’q tekkan joylarga, ba'zan esa zararlanmagan joylarga qon quyilib, ayniqsa o’q tekkanda har ikkala o’pkada uncha katta bo’lmagan (1-3 santimetr hajmda) qon quyilgan joylar uchraydi. Ko’krak qafasi sohasida og’riq turishi, yo’tal tutishi, hansirash va qon tupurish o’pkaga qon quyilishi belgilari hisoblanadi. Qon tupurish o’pka jarohatlanishining aksariyat (99 %) hollarida jarohat olgan zahoti boshlanadi. Agar o’pkaga ko’p qon quyilgan bo’lsa, tupurish 7-10 kunlab cho’zilishi mumkin. O’pkaga qon quyilish belgilari ham, ko’pincha rentgen, ultratovush yordamida tekshirishlar orqali aniqlanadi. Lekin bu asbob uskunalar bilan jang maydonida foydalanib bo’lmagani sababli, yuqorida kurib o’tilgan tashqi belgilar kasallikni aniqlashda muhim o’rin tutadi. Bunday yaradorlar tekshirib ko’rilganda o’pkaning qon quyilgan joyi ustini barmoqlar bilan urib ko’rilsa, odatdagidan qisqa tovush eshitiladi, shu joy eshitib ko’rilsa, nafas pastligi seziladi. O’pkaning qaysi qismiga qon quyilganligini aniqlash uchun rentgen va ultratovush vositasidan foydalaniladi. Ba'zan o’pkaga qon quyilishi bexatar bo’lib, 2 hafta ichida NAFAS A’ZOLARI KASALLIKLARI Jaxon urushi tajribasi turli xil jarohatlar - o’pka va plevrada asorat qoldirishini kursatdi. Ularni urganish oson bo’lishi uchun 5 guruhga bo’linadi: 1. Pulmonitlar. 2. qon quyilishlar. 3. Atelektazlar. 4. Zotiljamlar. 5. Yiringlash jarayonlari (abssess, gangrenalar). Pulmonitlar deganda o’q tekkan joydagi shamollash belgilari tushuniladi. Odatda pulmonitlar biror bir belgisiz kechadi. Ayrim hollarda pulmonitlarning o’zi aloqida kasallik manbai (zotiljam, abssess va b. q.) bo’lishi mumkin. Bosh va ko’krak qafasi shikastlanganda o’pkaga qon quyilishi ko’proq kuzatiladi. O’pka jarohatlanganda o’q tekkan joylarga, ba'zan esa zararlanmagan joylarga qon quyilib, ayniqsa o’q tekkanda har ikkala o’pkada uncha katta bo’lmagan (1-3 santimetr hajmda) qon quyilgan joylar uchraydi. Ko’krak qafasi sohasida og’riq turishi, yo’tal tutishi, hansirash va qon tupurish o’pkaga qon quyilishi belgilari hisoblanadi. Qon tupurish o’pka jarohatlanishining aksariyat (99 %) hollarida jarohat olgan zahoti boshlanadi. Agar o’pkaga ko’p qon quyilgan bo’lsa, tupurish 7-10 kunlab cho’zilishi mumkin. O’pkaga qon quyilish belgilari ham, ko’pincha rentgen, ultratovush yordamida tekshirishlar orqali aniqlanadi. Lekin bu asbob uskunalar bilan jang maydonida foydalanib bo’lmagani sababli, yuqorida kurib o’tilgan tashqi belgilar kasallikni aniqlashda muhim o’rin tutadi. Bunday yaradorlar tekshirib ko’rilganda o’pkaning qon quyilgan joyi ustini barmoqlar bilan urib ko’rilsa, odatdagidan qisqa tovush eshitiladi, shu joy eshitib ko’rilsa, nafas pastligi seziladi. O’pkaning qaysi qismiga qon quyilganligini aniqlash uchun rentgen va ultratovush vositasidan foydalaniladi. Ba'zan o’pkaga qon quyilishi bexatar bo’lib, 2 hafta ichida surilib, bitib ketadi. Ko’pchilik hollarda o’pka to’qimasiga qon quyilishi natijasida gemoaspirasiop atelektazlar kelib chiqadi. Buniig sababi, qonning quyilgan joyidan bronxlarga chiqishi (obturasion atelektaz) yoki mayda bronxlar hamda o’pka to’qimasining quyilgan qon bilan dimlanib qolishidir. Atelektazlar odatda qon quyilgan joy atrofida yoki sog’ o’pkada bo’lishi mumkin. O’pkaning qon quyilgan qismi va aspirasion atelektaz urnida ko’pincha o’tkir shamollash jarayoni - o’pka zotiljami kelib chiqadi. ZOTILJAMLAR Yarador bo’lish tufayli kelib chiqadigan: ikkilamchi va interkurent zotiljamlar farqlanadi. Kasallikning kelib chiqishi (etiologiyasi). Birlamchi jaroxatlanish bilan bog’liq zotiljamlar o’pkaning shikastlanishi, organizmning shu shikastlanishga bo’lgan ta'siri va o’pkaga o’q orqali yuqumli mikroblar kirishidan yo’zaga keladi. Jarohatlanishdan kelib chiqadigan ikkilamchi zotiljamlar esa neyroreflektor yul bilan sog’lom o’pkaga yoki boshqa joyga jarohat yetganda rivojlanadi: Ikkilamchi zotiljamlar deganda, septik va aspirasiya metastazlari xuruj qilishi oqibatida paydo bo’ladigan o’pkadagi shamollash jarayonlari tushuniladi. Jaxon urushi davrida shifokorlarning ko’zatishlaricha, zotiljamlar ko’pincha qorin (kasalliklarning 86%ga yaqini), ko’krak va bosh (18 %), oyoq (17 %) va qo’llar (13 %) sohasi jarohatlanganida ko’zatilgan. O’pka shamollashiga ko’pincha ko’p qon yuqotish, sovuq urish, o’pkaning surunkali kasalliklari bilan og’rish, organizmda vitaminlar yetishmasligi va holsizlik sabab bo’lgan. Qish paytida yaralanganda, ayniqsa ko’p qon ketganda, yaradorni jang maydonidan tez olib chiqishning iloji bo’lmaganda kuzatilgan. Urush davridagi zotiljamlar asosan kichik o’choqlidir. 6-10 % hollarda krupoz zotiljam aniqlangan. Zotiljam yaradorlarda jaroxatlanganlaridan bir necha kun, xatto bir necha soat o’tgach boshlanadi va ko’pincha bosh, yo’z, ko’krak hamda qoringa shikast yetganida xuruj qiladi. Keyinroq kelib chiqadigan zotiljamlar qo’l-oyoqlar jarohatlanganda ko’riladi. Shunga ko’ra barvaqt va kech rivojlanadigan zotiljam farqlanadi. Bosh jarohatlanganda kelib chiqadigan zotiljamlar yaralanishdan so’ng bir necha soat yoki dastlabki kunlarda surilib, bitib ketadi. Ko’pchilik hollarda o’pka to’qimasiga qon quyilishi natijasida gemoaspirasiop atelektazlar kelib chiqadi. Buniig sababi, qonning quyilgan joyidan bronxlarga chiqishi (obturasion atelektaz) yoki mayda bronxlar hamda o’pka to’qimasining quyilgan qon bilan dimlanib qolishidir. Atelektazlar odatda qon quyilgan joy atrofida yoki sog’ o’pkada bo’lishi mumkin. O’pkaning qon quyilgan qismi va aspirasion atelektaz urnida ko’pincha o’tkir shamollash jarayoni - o’pka zotiljami kelib chiqadi. ZOTILJAMLAR Yarador bo’lish tufayli kelib chiqadigan: ikkilamchi va interkurent zotiljamlar farqlanadi. Kasallikning kelib chiqishi (etiologiyasi). Birlamchi jaroxatlanish bilan bog’liq zotiljamlar o’pkaning shikastlanishi, organizmning shu shikastlanishga bo’lgan ta'siri va o’pkaga o’q orqali yuqumli mikroblar kirishidan yo’zaga keladi. Jarohatlanishdan kelib chiqadigan ikkilamchi zotiljamlar esa neyroreflektor yul bilan sog’lom o’pkaga yoki boshqa joyga jarohat yetganda rivojlanadi: Ikkilamchi zotiljamlar deganda, septik va aspirasiya metastazlari xuruj qilishi oqibatida paydo bo’ladigan o’pkadagi shamollash jarayonlari tushuniladi. Jaxon urushi davrida shifokorlarning ko’zatishlaricha, zotiljamlar ko’pincha qorin (kasalliklarning 86%ga yaqini), ko’krak va bosh (18 %), oyoq (17 %) va qo’llar (13 %) sohasi jarohatlanganida ko’zatilgan. O’pka shamollashiga ko’pincha ko’p qon yuqotish, sovuq urish, o’pkaning surunkali kasalliklari bilan og’rish, organizmda vitaminlar yetishmasligi va holsizlik sabab bo’lgan. Qish paytida yaralanganda, ayniqsa ko’p qon ketganda, yaradorni jang maydonidan tez olib chiqishning iloji bo’lmaganda kuzatilgan. Urush davridagi zotiljamlar asosan kichik o’choqlidir. 6-10 % hollarda krupoz zotiljam aniqlangan. Zotiljam yaradorlarda jaroxatlanganlaridan bir necha kun, xatto bir necha soat o’tgach boshlanadi va ko’pincha bosh, yo’z, ko’krak hamda qoringa shikast yetganida xuruj qiladi. Keyinroq kelib chiqadigan zotiljamlar qo’l-oyoqlar jarohatlanganda ko’riladi. Shunga ko’ra barvaqt va kech rivojlanadigan zotiljam farqlanadi. Bosh jarohatlanganda kelib chiqadigan zotiljamlar yaralanishdan so’ng bir necha soat yoki dastlabki kunlarda namoyon bo’ladi. Bunda jarayon asosan har ikkala o’pkada kichik o’choqli zotiljamlar yo’zaga kelishi bilan kechadi. O’pka eshitib ko’rilganda uning orqa pastki bo’limlarida nafas pasayib, mayda pufakli xirillashlar eshitiladi. O’pka sohasi barmoqlar bilan urib ko’rilganda bo’g’iq ovoz eshitilmasligi ham mumkin. Tana harorati keskin oshmasdan, ba'zan subfebril bo’ladi. O’pka rentgenda ko’rilgandan so’ng kasallik aniqlanadi. Tana harorati ko’tarilishi jarohat hisobiga ham bo’lishi mumkin. Qon tarkibini o’rganish zotiljamni aniqlashda har doim ham yordam bermaydi. Chunki jarohatlanish oqibatida qonda leykositlar soni oshib, eritrositlarning chukish tezligi oshadi, leykogramma chapga suriladi. Jaxon urushi yillaridagi bosh jarohatlanishidan kelib chiquvchi zotiljam bilan og’rigan bemorlarning ko’pchiligi sog’ayib ketishgan. Yuz va jag’ sohasidagi jarohatlar tufayli paydo bo’lgan zotiljamlar og’ir kechib, yaralanishdan so’ng 5-7 kun o’tgach boshlangan. Klinik belgilari aniq namoyon bo’lgani uchun tashxis oson qo’yilgan. Kasallik boshlanishida tana harorati juda ko’tarilib, yo’tal paydo bo’ladi. Bemor yo’talganida shilliq yiringli balg’am ajraladi. Yo’talganda jarohatda og’riq turishi sababli, bemor yo’talni bosishga intiladi. Qon tarkibida leykositlar oshib, eritrositlar chukish tezligi ko’tariladi. Leykogramma chapga suriladi. Zotiljam cho’zilib, plevralar yiringlashidan noxush asorat berishi mumkin. Urush yillari yuz va jag’ jarohatlanishidan kelib chiquvchi zotiljamlar oqibati hamisha ham yaxshi bo’lavermagan. Ko’krak sohasi jarohatlanishidan yo’zaga keladigan zotiljamlar zararlangan o’pka tomonida 38,8 %, sog’lom o’pka tomonida esa 83,8 %ni tashkil etgan. Jarohatlanishning dastlabki kunlari ko’pincha yaralanmagan o’pkada zotiljam kelib chiqqan. Keyinchalik jarohat tomondagi o’pkada ham shamollash belgilari namoyon bo’lgan. Shikastlangan o’pkada avval pulmonitlar yuzaga kelib, uning zaminida zotiljam boshlangan. Boshqacha aytganda, o’pka jarohatlanishi tufayli o’pka to’qimasiga qon quyilib, atelektazlar paydo bo’ladi. Atelektazlarga esa pulmonit sohasidan infeksiya tushadi. Ba'zan mualliflar (N. S. Molchanov, M. S. Bovsi, T. S. Istamanova) fikricha, jarohatlanmagan o’pkada reflektor yo’l bilan zotiljam kelib chiqadi. Ayni vaqtda yaradorlarda o’pka shamollashi ko’p jihatdan yil fasllariga ham bog’liq. Yu. I. Dimshis ma'lumotlariga ko’ra 1942 yilning yozida 17% zotiljam qayd qilingan bo’lsa, o’sha yilning qish oylariga kelib bu ko’rsatkich namoyon bo’ladi. Bunda jarayon asosan har ikkala o’pkada kichik o’choqli zotiljamlar yo’zaga kelishi bilan kechadi. O’pka eshitib ko’rilganda uning orqa pastki bo’limlarida nafas pasayib, mayda pufakli xirillashlar eshitiladi. O’pka sohasi barmoqlar bilan urib ko’rilganda bo’g’iq ovoz eshitilmasligi ham mumkin. Tana harorati keskin oshmasdan, ba'zan subfebril bo’ladi. O’pka rentgenda ko’rilgandan so’ng kasallik aniqlanadi. Tana harorati ko’tarilishi jarohat hisobiga ham bo’lishi mumkin. Qon tarkibini o’rganish zotiljamni aniqlashda har doim ham yordam bermaydi. Chunki jarohatlanish oqibatida qonda leykositlar soni oshib, eritrositlarning chukish tezligi oshadi, leykogramma chapga suriladi. Jaxon urushi yillaridagi bosh jarohatlanishidan kelib chiquvchi zotiljam bilan og’rigan bemorlarning ko’pchiligi sog’ayib ketishgan. Yuz va jag’ sohasidagi jarohatlar tufayli paydo bo’lgan zotiljamlar og’ir kechib, yaralanishdan so’ng 5-7 kun o’tgach boshlangan. Klinik belgilari aniq namoyon bo’lgani uchun tashxis oson qo’yilgan. Kasallik boshlanishida tana harorati juda ko’tarilib, yo’tal paydo bo’ladi. Bemor yo’talganida shilliq yiringli balg’am ajraladi. Yo’talganda jarohatda og’riq turishi sababli, bemor yo’talni bosishga intiladi. Qon tarkibida leykositlar oshib, eritrositlar chukish tezligi ko’tariladi. Leykogramma chapga suriladi. Zotiljam cho’zilib, plevralar yiringlashidan noxush asorat berishi mumkin. Urush yillari yuz va jag’ jarohatlanishidan kelib chiquvchi zotiljamlar oqibati hamisha ham yaxshi bo’lavermagan. Ko’krak sohasi jarohatlanishidan yo’zaga keladigan zotiljamlar zararlangan o’pka tomonida 38,8 %, sog’lom o’pka tomonida esa 83,8 %ni tashkil etgan. Jarohatlanishning dastlabki kunlari ko’pincha yaralanmagan o’pkada zotiljam kelib chiqqan. Keyinchalik jarohat tomondagi o’pkada ham shamollash belgilari namoyon bo’lgan. Shikastlangan o’pkada avval pulmonitlar yuzaga kelib, uning zaminida zotiljam boshlangan. Boshqacha aytganda, o’pka jarohatlanishi tufayli o’pka to’qimasiga qon quyilib, atelektazlar paydo bo’ladi. Atelektazlarga esa pulmonit sohasidan infeksiya tushadi. Ba'zan mualliflar (N. S. Molchanov, M. S. Bovsi, T. S. Istamanova) fikricha, jarohatlanmagan o’pkada reflektor yo’l bilan zotiljam kelib chiqadi. Ayni vaqtda yaradorlarda o’pka shamollashi ko’p jihatdan yil fasllariga ham bog’liq. Yu. I. Dimshis ma'lumotlariga ko’ra 1942 yilning yozida 17% zotiljam qayd qilingan bo’lsa, o’sha yilning qish oylariga kelib bu ko’rsatkich 53% ni tashkil etdi. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda o’pka shamollaganligining aniqlash ba'zan mushkuldir, chunki u o’pkaga qon quyilishi, plevraning shikastlanishi, ko’krak qafasiga qon quyilishi (gemotoraks) bilan birga kechadi. Lekin tana haroratining juda balandligi, hansirash, o’pkadan kichik pufakli ho’l xirillashlar, barmoq bilan o’pka usti urib ko’rilganda bo’g’iq tovush eshitilishi kasallikni aniqlashga yordam beradi. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda kelib chiqadigan zotiljam ikki guruga bo’linadi: a) kichik o’choqli zotiljamlar b) katta va qo’shilgan o’choqli zotiljamlar Katta o’choqli va bir-biriga qo’shilgan o’choqli zotiljamlarni krupoz zotiljamdan farqlash qiyin. Kichik uchoqli o’pka shamollashlari tana harorati 39 darajagacha ko’tarilib, leykoz soni ham juda oshmasdan kechsa, yirik o’choqli zotiljamlarda tana harorati yana ham ko’tariladi, qonda leykositoz soni keskin ko’payadi. Ko’p qon yuqotgan, ko’krak sohasi jarohatlanganlarda boshlangan zotiljam og’ir kechib, o’lim hollariga sabab bo’lgan. Ko’pincha ko’krak sohasi jarohatlanganidan 11 kun o’tgach, zotiljam boshlanib (bu 75% hollarda kuzatilgan), urush yillari ko’zatishlariga ko’ra 10- 20 kun davom etgan. Yirik uchoqli zotiljamlarda bu muddat uzoqroqdir. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda (ayniqsa, og’ir yaradanganlarda) zotiljam ko’pincha fojiali tugagan. Yirik o’choqli va qo’shilgan o’choqli zotiljamlarga qaraganda o’lim hollari uch marta ko’p kuzatilgan. Bu albatta faqat zotiljam turiga emas, balki jarohatning ham nechoqlik og’irligiga bog’liq bo’lgan. Qorin sohasi jarohatlanishidan kelib chiqadigan zotiljam belgilari dastlabki uch kun ichida namoyon bo’ladi. Birinchi jahon va Qrim urushi paytida asosan qorin sohasidan jarohatlanganlar xalok bo’lishgan. Vatan urushi davrida tibbiy ko’chirish joylarida tegishli yordam ko’rsatish, yangi davolash usullarini qo’llash tufayli ahvol yaxshilandi. Lekin qorin sohasi jarohatlangan har uch kishining bittasida zotiljam belgilari ham yirik va kichik o’choqli zotiljamdagidek bunda ham o’pka usti barmoqlar bilan urib ko’rilganda bo’g’iq tovush chiqadi, o’pkaning orqa va pastki qismida ho’l xirillashlar eshitiladi. Odatda qorin sohasi jarohatlanganda ichaklar shikastlanishi, ba'zan peritonit qo’shilishi bilan 53% ni tashkil etdi. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda o’pka shamollaganligining aniqlash ba'zan mushkuldir, chunki u o’pkaga qon quyilishi, plevraning shikastlanishi, ko’krak qafasiga qon quyilishi (gemotoraks) bilan birga kechadi. Lekin tana haroratining juda balandligi, hansirash, o’pkadan kichik pufakli ho’l xirillashlar, barmoq bilan o’pka usti urib ko’rilganda bo’g’iq tovush eshitilishi kasallikni aniqlashga yordam beradi. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda kelib chiqadigan zotiljam ikki guruga bo’linadi: a) kichik o’choqli zotiljamlar b) katta va qo’shilgan o’choqli zotiljamlar Katta o’choqli va bir-biriga qo’shilgan o’choqli zotiljamlarni krupoz zotiljamdan farqlash qiyin. Kichik uchoqli o’pka shamollashlari tana harorati 39 darajagacha ko’tarilib, leykoz soni ham juda oshmasdan kechsa, yirik o’choqli zotiljamlarda tana harorati yana ham ko’tariladi, qonda leykositoz soni keskin ko’payadi. Ko’p qon yuqotgan, ko’krak sohasi jarohatlanganlarda boshlangan zotiljam og’ir kechib, o’lim hollariga sabab bo’lgan. Ko’pincha ko’krak sohasi jarohatlanganidan 11 kun o’tgach, zotiljam boshlanib (bu 75% hollarda kuzatilgan), urush yillari ko’zatishlariga ko’ra 10- 20 kun davom etgan. Yirik uchoqli zotiljamlarda bu muddat uzoqroqdir. Ko’krak sohasi jarohatlanganlarda (ayniqsa, og’ir yaradanganlarda) zotiljam ko’pincha fojiali tugagan. Yirik o’choqli va qo’shilgan o’choqli zotiljamlarga qaraganda o’lim hollari uch marta ko’p kuzatilgan. Bu albatta faqat zotiljam turiga emas, balki jarohatning ham nechoqlik og’irligiga bog’liq bo’lgan. Qorin sohasi jarohatlanishidan kelib chiqadigan zotiljam belgilari dastlabki uch kun ichida namoyon bo’ladi. Birinchi jahon va Qrim urushi paytida asosan qorin sohasidan jarohatlanganlar xalok bo’lishgan. Vatan urushi davrida tibbiy ko’chirish joylarida tegishli yordam ko’rsatish, yangi davolash usullarini qo’llash tufayli ahvol yaxshilandi. Lekin qorin sohasi jarohatlangan har uch kishining bittasida zotiljam belgilari ham yirik va kichik o’choqli zotiljamdagidek bunda ham o’pka usti barmoqlar bilan urib ko’rilganda bo’g’iq tovush chiqadi, o’pkaning orqa va pastki qismida ho’l xirillashlar eshitiladi. Odatda qorin sohasi jarohatlanganda ichaklar shikastlanishi, ba'zan peritonit qo’shilishi bilan kasalliklar har xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Lekin zotiljam qo’shilishi bilan tana harorati keskin ko’tarilib, bemorning umumiy ahvoli og’irlashadi, ko’karib hansiraydi, yo’tal tutadi. Ko’pincha zotiljam qo’shilgach, yaraning bitishi yomonlashadi. Bunday zotiljam uzoq cho’zilib, ba'zan bemor o’limiga sabab bo’ladi. (Umurtqa pog’onasi jarohatlangandan so’ng kelib chiqadigan zotiljamlar jarohatlangandan so’ng 10-14 kun o’tgach boshlanadi. Bu kasallikka asosan yaradorlarning qimirlamasdan uzoq yotishlari sabab bo’ladi. Kasallikni aniqlash qiyin, lekin sinchiklab tekshirilganda perkutor tovushning bo’g’iqligi, o’pkada yakkam-dukkam ho’l va quruq xirillashlarni eshitish mumkin. Tana harorati asosan subfebril ko’rinishda bo’ladi. Kasallik uzoq davom etib, ko’p hollarda o’lim bilan tugaydi. Kovak suyaklar va bo’g’imlar jarohatlanganida zotiljam 2-3 haftadan so’ng boshlanib, bunga ham bemorning bir xil holatda uzoq yotishi sabab bo’ladi. Bundan tashqari, kasallik paydo bo’lishida yara sepsisi va yiringli - rezorbtiv isitma muhim ahamiyatga ega. Kasallikning birinchi kunlarida uni aniqlash qiyin. Zotiljam belgilari keyinroq namoyon bo’la boradi. Tana harorati ko’tarilishini jarohat sepsisi bilan tushuntirilsada, rentgen o’pkada shamollash borligini ko’rsatadi. Lekin zotiljam keyinchalik, absesslar paydo bo’lganda sezilishi mumkin. Shuni aytish kerakki, zotiljamga o’z vaqtida to’g’ri davo qilinsa, yarador soqayib ketadi. Afsuski ba'zi hollarda zotiljam cho’zilib surunkali turga oi’tishi, o’pka abssessi va gangrenasiga olib kelishi mumkin. Zotiljam qo’shilishi yaraning bitishini yomonlashtiradi. O’PKADAGI YIRINGLI JARAYONLAR O’pkaga jarohat orqali mikroblar tushishidan unda yiringli jarayonlar boshlanadi. Ayniqsa, o’q yoki snaryad parchasi o’pka to’qimasiga sanchilib qolganda abssesslar ko’p paydo bo’ladi. Bunday yiringli jarayonlar rivojlanishida o’pka to’qimasining ezilishi, unga qon quyilishi, yot jismlar tushishi muhim ahamiyatga ega. Faqatgina o’pka jarohatlanishidan so’ng emas, balki yuz, jag’ shikastlanishi, yaralar gazak olishidan keyin ham o’pkada yiringli jarayonlar ko’zatiladi. Abssesslar jarohatlangandan ancha vaqt o’tgach boshlanadi. Abssessning klinik manzarasida ikki davr ko’zatiladi: kasalliklar har xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Lekin zotiljam qo’shilishi bilan tana harorati keskin ko’tarilib, bemorning umumiy ahvoli og’irlashadi, ko’karib hansiraydi, yo’tal tutadi. Ko’pincha zotiljam qo’shilgach, yaraning bitishi yomonlashadi. Bunday zotiljam uzoq cho’zilib, ba'zan bemor o’limiga sabab bo’ladi. (Umurtqa pog’onasi jarohatlangandan so’ng kelib chiqadigan zotiljamlar jarohatlangandan so’ng 10-14 kun o’tgach boshlanadi. Bu kasallikka asosan yaradorlarning qimirlamasdan uzoq yotishlari sabab bo’ladi. Kasallikni aniqlash qiyin, lekin sinchiklab tekshirilganda perkutor tovushning bo’g’iqligi, o’pkada yakkam-dukkam ho’l va quruq xirillashlarni eshitish mumkin. Tana harorati asosan subfebril ko’rinishda bo’ladi. Kasallik uzoq davom etib, ko’p hollarda o’lim bilan tugaydi. Kovak suyaklar va bo’g’imlar jarohatlanganida zotiljam 2-3 haftadan so’ng boshlanib, bunga ham bemorning bir xil holatda uzoq yotishi sabab bo’ladi. Bundan tashqari, kasallik paydo bo’lishida yara sepsisi va yiringli - rezorbtiv isitma muhim ahamiyatga ega. Kasallikning birinchi kunlarida uni aniqlash qiyin. Zotiljam belgilari keyinroq namoyon bo’la boradi. Tana harorati ko’tarilishini jarohat sepsisi bilan tushuntirilsada, rentgen o’pkada shamollash borligini ko’rsatadi. Lekin zotiljam keyinchalik, absesslar paydo bo’lganda sezilishi mumkin. Shuni aytish kerakki, zotiljamga o’z vaqtida to’g’ri davo qilinsa, yarador soqayib ketadi. Afsuski ba'zi hollarda zotiljam cho’zilib surunkali turga oi’tishi, o’pka abssessi va gangrenasiga olib kelishi mumkin. Zotiljam qo’shilishi yaraning bitishini yomonlashtiradi. O’PKADAGI YIRINGLI JARAYONLAR O’pkaga jarohat orqali mikroblar tushishidan unda yiringli jarayonlar boshlanadi. Ayniqsa, o’q yoki snaryad parchasi o’pka to’qimasiga sanchilib qolganda abssesslar ko’p paydo bo’ladi. Bunday yiringli jarayonlar rivojlanishida o’pka to’qimasining ezilishi, unga qon quyilishi, yot jismlar tushishi muhim ahamiyatga ega. Faqatgina o’pka jarohatlanishidan so’ng emas, balki yuz, jag’ shikastlanishi, yaralar gazak olishidan keyin ham o’pkada yiringli jarayonlar ko’zatiladi. Abssesslar jarohatlangandan ancha vaqt o’tgach boshlanadi. Abssessning klinik manzarasida ikki davr ko’zatiladi: 1) abssessning bronx yoki plevra bo’shliqiga yorilishgacha bo’lgan rivojlanish davri 2) abssessning yorilib, yiringli bo’shliqni bronxlar bilan tutashtirish davri. 1) abssessning bronx yoki plevra bo’shliqiga yorilishgacha bo’lgan rivojlanish davri 2) abssessning yorilib, yiringli bo’shliqni bronxlar bilan tutashtirish davri. Birinchi davrda bemor ahvoli og’irlashib intoksikasiya belgilari namoyon bo’ladi, quruq yo’tal tutib, abssess bor tomonda og’riq turadi. Tana harorati oshib, bemor suv bo’lib terlaydi, varaja tutib, madori ketadi. Ikkinchi davrda absses bronx bo’shliqiga yorilib, yiringli bo’shliqning bronxlar bilan tutashuvi bemor ahvolini yaxshilaydi. Shu vaqtdan boshlab (agar yiringli bo’shliq bronxlar bo’shlig’i bilan yaxshi tutashgan bo’lsa) sog’ayish boshlanadi. Ko’krak qafasi jarohatlanishi oqibatida plevra kasalliklari yuzaga keladi. Ko’krak qafasining teshilishi - kukrak sohasidagi eng ko’p uchraydigan jarohatlardandir. Bunday jarohatlar ochiq pnevmotoraks holati bilan kechib, uning belgilari anchagina. Plevra bo’shliqi tashqi havo bilan tutashib, bunda plevra bo’shliqiga tushgan havo plevra - o’pka shokiga olib keladi. O’q tegib o’tgan ko’krak qafasidagi ochiq pnevmotoraksda quyidagi alomatlar ko’zatiladi: bemor hansirab, ko’karib ketadi, qon bosimi pasayadi, tomir urishi juda tezlashadi. U bukchayib qoladi, qattiq bezovtalanib ahvoli keskin og’irlashadi. Kasallik zo’rayib, bemor o’lib qolishi mumkin. O’q tegishi natijasida paydo bo’ladigan ochiq pnevmotoraks urushdagi eng og’ir jarohatlardan biri hisoblanib, yaradorga zudlik bilan maxsus tibbiy yordam ko’rsatilmasa, u qisqa vaqt ichida halok bo’lishi mumkin. Bunday yaradorlarga birinchi tibbiy yordam batalon saralash tibbiy punktida yoki polk tibbiy punktida ko’rsatiladi. Bu yordam yaradan plevra bo’shlig’iga havo o’tishini to’xtatishdan iborat. Buning uchun yara atrofi odatdagidek tozalanib kleenka, leykoplastir, sellofan va b. q. matolar bilan bog’lanadi. Ana shundan so’ng yaradorni alohida tibbiy batalon yoki gospitalga olib borish zarur. (Gemotoraks - plevraga qon quyilashi ko’krak qafasi yopiq jarohatlanganida qovurg’alar sinishi yoki o’pka to’qimasining shikastlanishi bilan kechib, odatda bir necha marta plevra bo’shlig’idagi qon shpris bilan olinadi va shu tariqa plevra yiringlashiga yo’l qo’yilmaydi. Plevra bo’shliqidan qon olib tashlangach, antibiotiklar yuboriladi. Agar plevra yiringlasa (empiema), bemorning ahvoli keskin yomonlashadi. Tana harorati 39°C dan oshib ketadi, qon ko’rsatkichlari shamollashdan darak berib, leykogramma chapga suriladi, eritrositlar chukish tezligi Birinchi davrda bemor ahvoli og’irlashib intoksikasiya belgilari namoyon bo’ladi, quruq yo’tal tutib, abssess bor tomonda og’riq turadi. Tana harorati oshib, bemor suv bo’lib terlaydi, varaja tutib, madori ketadi. Ikkinchi davrda absses bronx bo’shliqiga yorilib, yiringli bo’shliqning bronxlar bilan tutashuvi bemor ahvolini yaxshilaydi. Shu vaqtdan boshlab (agar yiringli bo’shliq bronxlar bo’shlig’i bilan yaxshi tutashgan bo’lsa) sog’ayish boshlanadi. Ko’krak qafasi jarohatlanishi oqibatida plevra kasalliklari yuzaga keladi. Ko’krak qafasining teshilishi - kukrak sohasidagi eng ko’p uchraydigan jarohatlardandir. Bunday jarohatlar ochiq pnevmotoraks holati bilan kechib, uning belgilari anchagina. Plevra bo’shliqi tashqi havo bilan tutashib, bunda plevra bo’shliqiga tushgan havo plevra - o’pka shokiga olib keladi. O’q tegib o’tgan ko’krak qafasidagi ochiq pnevmotoraksda quyidagi alomatlar ko’zatiladi: bemor hansirab, ko’karib ketadi, qon bosimi pasayadi, tomir urishi juda tezlashadi. U bukchayib qoladi, qattiq bezovtalanib ahvoli keskin og’irlashadi. Kasallik zo’rayib, bemor o’lib qolishi mumkin. O’q tegishi natijasida paydo bo’ladigan ochiq pnevmotoraks urushdagi eng og’ir jarohatlardan biri hisoblanib, yaradorga zudlik bilan maxsus tibbiy yordam ko’rsatilmasa, u qisqa vaqt ichida halok bo’lishi mumkin. Bunday yaradorlarga birinchi tibbiy yordam batalon saralash tibbiy punktida yoki polk tibbiy punktida ko’rsatiladi. Bu yordam yaradan plevra bo’shlig’iga havo o’tishini to’xtatishdan iborat. Buning uchun yara atrofi odatdagidek tozalanib kleenka, leykoplastir, sellofan va b. q. matolar bilan bog’lanadi. Ana shundan so’ng yaradorni alohida tibbiy batalon yoki gospitalga olib borish zarur. (Gemotoraks - plevraga qon quyilashi ko’krak qafasi yopiq jarohatlanganida qovurg’alar sinishi yoki o’pka to’qimasining shikastlanishi bilan kechib, odatda bir necha marta plevra bo’shlig’idagi qon shpris bilan olinadi va shu tariqa plevra yiringlashiga yo’l qo’yilmaydi. Plevra bo’shliqidan qon olib tashlangach, antibiotiklar yuboriladi. Agar plevra yiringlasa (empiema), bemorning ahvoli keskin yomonlashadi. Tana harorati 39°C dan oshib ketadi, qon ko’rsatkichlari shamollashdan darak berib, leykogramma chapga suriladi, eritrositlar chukish tezligi soatiga 40 mm dan oshadi. Bemor ozib ketadi, hansirash paydo bo’ladi. Auskultatsiyada eshitib ko’rilganda nafas past eshitiladi. Plevra bo’shliqi teshilganda undan yiring chiqadi. YURAK QON-TOMIR KASALLIKLARI Yurak va tomirdagi kasalliklar jarohat olgan zahoti va bir qancha vaqt o’tgach namoyon bo’lishi mumkin. Jarohatlangan paytdagi yurak urishi tezlashishi, yurak sohasida og’riq turishi va hansirash ko’proq uchraydigan belgilar hisoblanadi.Ba'zi hollarda yurak urishi soni va maromi buziladi. Ko’pincha yurak urishi tezlashishi yurakda kuchli og’riq turishi bilan kechadi. Og’ir yaradorlarda kollaps va shok holati kuzatiladi. Yurak faoliyatidagi o’zgarishlar bilan bir qatorda tomirlar ta'sirlanishi belgilari namoyon bo’ladi: yarador o’zini qizib ketganday his qiladi, yo’zi qizarib ter bosadi. Bosh va umurtqa pog’onasi jarohatlanganda yurak urishi sekinlashadi. Ko’krak qafasi jarohatlanganda esa hansirash boshlanadi, yurak sohasida og’riq turib, yurak urishi tezlashadi, rangi keskin oqarib, ba'zan yurak faoliyati izdan chiqadi. EKG da tishlar voltaji pasayib, sinus taxikardiyasi, o’tkazuvchanlik bo’zilganligi belgilari ko’zatiladi. Davolash jarayonida yaradorlardagi (yuqorida ko’rsatilgan) belgilar yuqolib, miokardit tuzala boradi. Lekin ancha vaqtgacha taxikardiya, yurak chuqqisida birinchi tonning bo’qiqligi, yurak sohasidagi og’riqlar saqlanib qoladi. Agar jarohat yuqumli asoratlar bilan kechsa, yurak mushaklari distrofiyaga uchrab, bu bemorning hansirashi, yurak urishi tezlashishi, tomirlar tonusi bo’zilishida namoyon bo’ladi. Bemorning umumiy ahvoli og’irlashib tana harorati oshadi, qon tarkibida leykositoz, eritrositlar chukish tezligi kuchayadi. Miokardit asosan jarohatlangandan, so’ng ancha vaqt o’tgach boshlanadi. Miokarddagi yalliqlanishga oid o’zgarishlar uchoqli yoki yoppasiga bo’lishi mumkin. Yoppasiga (diffo’z) zararlanishda asosan yurakning ishchi mushaklari zarar ko’rib, buning soatiga 40 mm dan oshadi. Bemor ozib ketadi, hansirash paydo bo’ladi. Auskultatsiyada eshitib ko’rilganda nafas past eshitiladi. Plevra bo’shliqi teshilganda undan yiring chiqadi. YURAK QON-TOMIR KASALLIKLARI Yurak va tomirdagi kasalliklar jarohat olgan zahoti va bir qancha vaqt o’tgach namoyon bo’lishi mumkin. Jarohatlangan paytdagi yurak urishi tezlashishi, yurak sohasida og’riq turishi va hansirash ko’proq uchraydigan belgilar hisoblanadi.Ba'zi hollarda yurak urishi soni va maromi buziladi. Ko’pincha yurak urishi tezlashishi yurakda kuchli og’riq turishi bilan kechadi. Og’ir yaradorlarda kollaps va shok holati kuzatiladi. Yurak faoliyatidagi o’zgarishlar bilan bir qatorda tomirlar ta'sirlanishi belgilari namoyon bo’ladi: yarador o’zini qizib ketganday his qiladi, yo’zi qizarib ter bosadi. Bosh va umurtqa pog’onasi jarohatlanganda yurak urishi sekinlashadi. Ko’krak qafasi jarohatlanganda esa hansirash boshlanadi, yurak sohasida og’riq turib, yurak urishi tezlashadi, rangi keskin oqarib, ba'zan yurak faoliyati izdan chiqadi. EKG da tishlar voltaji pasayib, sinus taxikardiyasi, o’tkazuvchanlik bo’zilganligi belgilari ko’zatiladi. Davolash jarayonida yaradorlardagi (yuqorida ko’rsatilgan) belgilar yuqolib, miokardit tuzala boradi. Lekin ancha vaqtgacha taxikardiya, yurak chuqqisida birinchi tonning bo’qiqligi, yurak sohasidagi og’riqlar saqlanib qoladi. Agar jarohat yuqumli asoratlar bilan kechsa, yurak mushaklari distrofiyaga uchrab, bu bemorning hansirashi, yurak urishi tezlashishi, tomirlar tonusi bo’zilishida namoyon bo’ladi. Bemorning umumiy ahvoli og’irlashib tana harorati oshadi, qon tarkibida leykositoz, eritrositlar chukish tezligi kuchayadi. Miokardit asosan jarohatlangandan, so’ng ancha vaqt o’tgach boshlanadi. Miokarddagi yalliqlanishga oid o’zgarishlar uchoqli yoki yoppasiga bo’lishi mumkin. Yoppasiga (diffo’z) zararlanishda asosan yurakning ishchi mushaklari zarar ko’rib, buning oqibatida bemorda yurak faoliyati izdan chiqadi, o’tkazish majmuasi zarar ko’radi. O’choqli miokarditda ko’pincha impulslar ishlab chiqaruvchi majmualar zararlanadi, shu tufayli bemorda yurak urishi maromining bo’zilishi ko’zatiladi. Shuni aytib utish kerakki, yaradorlarda miokardit yara sepsisi bilan kechadi va bu tana harorati ko’tariliyush, qon tarkibida sepsis holatiga mos o’zgarishlar (leykosiyo’z, EChT kuchayishi) bilan kechadi. Jaxon urushi yillarida oyoqlar va ko’krak qafasi jarohatlangan yaradorlarning ko’pchiligida endokardit kuzatildi. Odatda u yaraning. gazak olishidan paydo bo’luvchi septik jarayon asorati hisoblanadi. Sepsisning umumiy belgilari (tana harorati oshishi, varaja tutish, terlash) bilan bir qatorda yurak qopqoqlari zararlanishi (aorta va mitral qopqoqlar) ham aniqlandi. Endokard yallig’lanishi o’tkir va qaytma endokarditlar ko’rinishida kechadi. Perikardit ham sepsis asorati sifatida uchraydi. Lekin ko’krak qafasi jarohatlanganda yurakning bevosita shikastlanishi va perikardga yuqumli mikroblar tushishi natijasida ham perikardit rivojlanishi mumkin. Kasallikning kechishi ko’proq sepsisning qanday o’tishiga bog’liq. Agar perikard suv yig’ilishi bilan kechsa, yurak kattalashadi, barmoqlar bilan yurak sohasiga urib ko’rilganda bo’g’iq maydon kattalashgani seziladi. Perikard quruq kechayotgan bo’lsa, yurakda perikard ishqalanishi shovqinini tinglash mumkin. Perikard uzoq davom etadi, ba'zan perikardning kuks oraliqiga yopishib qolganini ko’rish mumkin. BUYRAK KASALLIKLARI Yaradorlarda jarohatlanishdan so’ng tez orada reflektor ravishda siydik tutilishi mumkin. 1-2 kun o’tgach siydik chiqarish faoliyati asli holiga keladi. Jarohat infeksiyasi zamirida ko’p hollarda yuqumli toksik nefropatiya kuzatiladi. U jarohatlanishning dastlabki kunlaridayoq boshlanib, buyrakdagi kichik o’zgarishlar (siydikda bitta-yarimta gialin va donachali silindrlar, biroz oqsil paydo bo’lishi) bilan ifodalanadi. Kasallik bir oycha davom etadi va jarohatdagi yuqumli asorat ketishi bilan buyrak faoliyati tiklanadi. Nefritlar odatda jarohatlanishdan so’ng ancha vaqt o’tgach kuzatiladi. Kasallikning dastlabki kunlarida bemor shishib ketadi, qon bosimi ko’tariladi (sistolik bosim 200 mm s. u., diastolik bosim 100- oqibatida bemorda yurak faoliyati izdan chiqadi, o’tkazish majmuasi zarar ko’radi. O’choqli miokarditda ko’pincha impulslar ishlab chiqaruvchi majmualar zararlanadi, shu tufayli bemorda yurak urishi maromining bo’zilishi ko’zatiladi. Shuni aytib utish kerakki, yaradorlarda miokardit yara sepsisi bilan kechadi va bu tana harorati ko’tariliyush, qon tarkibida sepsis holatiga mos o’zgarishlar (leykosiyo’z, EChT kuchayishi) bilan kechadi. Jaxon urushi yillarida oyoqlar va ko’krak qafasi jarohatlangan yaradorlarning ko’pchiligida endokardit kuzatildi. Odatda u yaraning. gazak olishidan paydo bo’luvchi septik jarayon asorati hisoblanadi. Sepsisning umumiy belgilari (tana harorati oshishi, varaja tutish, terlash) bilan bir qatorda yurak qopqoqlari zararlanishi (aorta va mitral qopqoqlar) ham aniqlandi. Endokard yallig’lanishi o’tkir va qaytma endokarditlar ko’rinishida kechadi. Perikardit ham sepsis asorati sifatida uchraydi. Lekin ko’krak qafasi jarohatlanganda yurakning bevosita shikastlanishi va perikardga yuqumli mikroblar tushishi natijasida ham perikardit rivojlanishi mumkin. Kasallikning kechishi ko’proq sepsisning qanday o’tishiga bog’liq. Agar perikard suv yig’ilishi bilan kechsa, yurak kattalashadi, barmoqlar bilan yurak sohasiga urib ko’rilganda bo’g’iq maydon kattalashgani seziladi. Perikard quruq kechayotgan bo’lsa, yurakda perikard ishqalanishi shovqinini tinglash mumkin. Perikard uzoq davom etadi, ba'zan perikardning kuks oraliqiga yopishib qolganini ko’rish mumkin. BUYRAK KASALLIKLARI Yaradorlarda jarohatlanishdan so’ng tez orada reflektor ravishda siydik tutilishi mumkin. 1-2 kun o’tgach siydik chiqarish faoliyati asli holiga keladi. Jarohat infeksiyasi zamirida ko’p hollarda yuqumli toksik nefropatiya kuzatiladi. U jarohatlanishning dastlabki kunlaridayoq boshlanib, buyrakdagi kichik o’zgarishlar (siydikda bitta-yarimta gialin va donachali silindrlar, biroz oqsil paydo bo’lishi) bilan ifodalanadi. Kasallik bir oycha davom etadi va jarohatdagi yuqumli asorat ketishi bilan buyrak faoliyati tiklanadi. Nefritlar odatda jarohatlanishdan so’ng ancha vaqt o’tgach kuzatiladi. Kasallikning dastlabki kunlarida bemor shishib ketadi, qon bosimi ko’tariladi (sistolik bosim 200 mm s. u., diastolik bosim 100- 120 mm. s. u.). Siydik tarkibida oqsillar, qon hujayralari, ko’plab gialin silindrlari, donachali silindrlar uchraydi. Ba'zan buyrak yetishmovchiligi (uremiya) bemor o’limiga sabab bo’ladi. Jahon urushi davrida nefritlar buyrak xastaligi bilan og’rigan yaradorlarning taxminan yarmida ko’zatilgan. Nefrozlar kamroq (buyrak kasalliklarining 6,4 %) uchraydi. U ko’proq yiringli osteomielit bilan og’rigan yaradorlarda ko’zatiladi. Bemorda turli darajadagi shishlar paydo bo’ladi. Siydik tarkibida oqsillar, gialin, donador va mumsimon silindrlar ko’payadi. Gematuriya nefrozlarda uchramaydi. Ba'zi yaradorlar buyragida tosh hosil bo’lishi tufayli ularning buyragi sanchib og’riydi. Bu hol urush sharoitida ko’p kuzatilgan. Buyrak kasalliklarini o’z vaqtida aniqlash, yaradorlarning tezroq safga qaytishlariga imkon berishi shubhasiz. ME'DA - ICHAK KASALLIKLARI Ikkinchi jahon urushi yillari terapevtlar yaradorlarda gastrit, kolit, me'da yarasi kabi me'da-ichak kasalliklarini ham aniqladilar. Gastritlar kechishi odatdagiday edi. Bunda yaradorlar to’sh suyagi ostida og’riq turishi og’izda bemaza ta'm sezish, ich qotishi, ko’ngil aynishi va qayt qilishdan shikoyat qiladilar. Jangovar jarohatlar oqibatida surunkali gastrit qo’zg’aladi. Gastritni me'da yarasidan farq qilish kerak, chunki har ikkalasi ham jarohatlanishning birinchi haftasidayoq yo’zaga keladi. Kolitlar shikastlanishdan ancha keyin paydo bo’lishi mumkin. Bunda qorinda og’riq turishi, meteorizm, ich ketishi, ba'zida tana harorati ko’tarilishi kuzatiladi. Kolitlarni ichburug’, ichak silidan farqlash kerak. QON TUZILISHIDAGI O’ZGARISHLAR Jarohatlangan zahoti, qon yuqotish tufayli kamqonlik yo’zaga kelishi mumkin. Odatda kamqonlik yirik tomirlar jarohatlanganida ro’y berib, vaqtida (ayniqsa, qish faslida) tibbiy yordam berilmasa, yarador o’limiga sabab bo’ladi. Qorin sohasi shikastlanganda ichga qon ketib, kamqonlik yo’zaga kelganligi darhol sezilmaydi. 120 mm. s. u.). Siydik tarkibida oqsillar, qon hujayralari, ko’plab gialin silindrlari, donachali silindrlar uchraydi. Ba'zan buyrak yetishmovchiligi (uremiya) bemor o’limiga sabab bo’ladi. Jahon urushi davrida nefritlar buyrak xastaligi bilan og’rigan yaradorlarning taxminan yarmida ko’zatilgan. Nefrozlar kamroq (buyrak kasalliklarining 6,4 %) uchraydi. U ko’proq yiringli osteomielit bilan og’rigan yaradorlarda ko’zatiladi. Bemorda turli darajadagi shishlar paydo bo’ladi. Siydik tarkibida oqsillar, gialin, donador va mumsimon silindrlar ko’payadi. Gematuriya nefrozlarda uchramaydi. Ba'zi yaradorlar buyragida tosh hosil bo’lishi tufayli ularning buyragi sanchib og’riydi. Bu hol urush sharoitida ko’p kuzatilgan. Buyrak kasalliklarini o’z vaqtida aniqlash, yaradorlarning tezroq safga qaytishlariga imkon berishi shubhasiz. ME'DA - ICHAK KASALLIKLARI Ikkinchi jahon urushi yillari terapevtlar yaradorlarda gastrit, kolit, me'da yarasi kabi me'da-ichak kasalliklarini ham aniqladilar. Gastritlar kechishi odatdagiday edi. Bunda yaradorlar to’sh suyagi ostida og’riq turishi og’izda bemaza ta'm sezish, ich qotishi, ko’ngil aynishi va qayt qilishdan shikoyat qiladilar. Jangovar jarohatlar oqibatida surunkali gastrit qo’zg’aladi. Gastritni me'da yarasidan farq qilish kerak, chunki har ikkalasi ham jarohatlanishning birinchi haftasidayoq yo’zaga keladi. Kolitlar shikastlanishdan ancha keyin paydo bo’lishi mumkin. Bunda qorinda og’riq turishi, meteorizm, ich ketishi, ba'zida tana harorati ko’tarilishi kuzatiladi. Kolitlarni ichburug’, ichak silidan farqlash kerak. QON TUZILISHIDAGI O’ZGARISHLAR Jarohatlangan zahoti, qon yuqotish tufayli kamqonlik yo’zaga kelishi mumkin. Odatda kamqonlik yirik tomirlar jarohatlanganida ro’y berib, vaqtida (ayniqsa, qish faslida) tibbiy yordam berilmasa, yarador o’limiga sabab bo’ladi. Qorin sohasi shikastlanganda ichga qon ketib, kamqonlik yo’zaga kelganligi darhol sezilmaydi. Keyinchalik yaraga yuqumli asoratlar qo’shilishi bilan kamqonlik surunkali kechishi mumkin. Yaradorlarda keyinchalik kelib chiqadigan kamqonlikni o’rganish shuni ko’rsatadiki, bunda asosan eritrositlar yetilishi zarar ko’rar ekan. "Kechki anemiyalar" kelib chiqishiga asosan anaerob ikfeksiya sabab bo’ladi. Bu mikroorganizmlarning qon tarkibini buzuvchi zaharlar ishlab chiqarishi bilan tushuntiriladi. Ko’p qon yuqotishdan o’lish hollarini urush yillari ko’plab olimlar o’rgandilar. Ayniqsa, shifokor Blyalik juda ko’p kuzatishlar olib bordi. Uning ma'lumotlariga kura qon yuqotishdan o’lish 40 % ni tashkil etgan. Ko’proq ichki qon ketish, kamroq tashqi qon ketishdan o’lim sodir bo’lgan. Ko’p qon yuqotish so’nggi kamqonlik va kollaps belgilaridan iborat. Yarador boshi aylanib, hushidan. ketadi, tomir urishi juda zaiflashadi, sovuq ter bosadi, ko’karib ketadi. Qon tarkibida eritrositlar kamayib, to’qimalarni kislorod bilan ta'minlash keskin yomonlashadi (gipoksiya). Bu holatga nerv sistemasi ayniqsa sezgirdir: bemor tana holati salgina o’zgartirilganda uning boshi aylanadi, ko’z oldi jimirlab, ko’z ko’rmay qoladi (bu vaqtincha holat), yurak urishi tezlashadi. Qon yuqotishdan so’ng uning tarkibidagi eritrositlar ko’p chiqib ketganiga qaramasdan, eritrositlar soni va gemoglobin miqdori tekshirilganda avvaldagidek bo’ladi. Buning sababi qon yuqotilgach jigar, taloq, mushaklar, teri osti yoq to’qimasi tomirlarga qon chiqishidadir. Bu reflektor tomir to’ldirish davri bo’lib, bundan so’ng gidremik to’ldirish davri boshlanadi. Tomirlarga ko’p miqdorda to’qima suyuqligi - limfa chiqadi. Oqibatda eritrositlar va gemoglobin miqdori kamayadi. Oradan 4-5 kun o’tgach retikulositlar krizi (suyak iligini to’ldirish) davri boshlanib, qizil qon donachalari qon tarkibida yana ko’paya boshlaydi. O’z vaqtida yordam ko’rsatilganda (poliglyukin, reopoliglyukin, eritrositlar massasi, qon quyish) eritrositlar va gemoglobin miqdori 2-3 qaftadan so’ng asl holiga qaytadi. YARADORLARDA ICHKI A'ZOLAR KASALLIKLARINI DAVOLASH VA OLDINI OLISH Keyinchalik yaraga yuqumli asoratlar qo’shilishi bilan kamqonlik surunkali kechishi mumkin. Yaradorlarda keyinchalik kelib chiqadigan kamqonlikni o’rganish shuni ko’rsatadiki, bunda asosan eritrositlar yetilishi zarar ko’rar ekan. "Kechki anemiyalar" kelib chiqishiga asosan anaerob ikfeksiya sabab bo’ladi. Bu mikroorganizmlarning qon tarkibini buzuvchi zaharlar ishlab chiqarishi bilan tushuntiriladi. Ko’p qon yuqotishdan o’lish hollarini urush yillari ko’plab olimlar o’rgandilar. Ayniqsa, shifokor Blyalik juda ko’p kuzatishlar olib bordi. Uning ma'lumotlariga kura qon yuqotishdan o’lish 40 % ni tashkil etgan. Ko’proq ichki qon ketish, kamroq tashqi qon ketishdan o’lim sodir bo’lgan. Ko’p qon yuqotish so’nggi kamqonlik va kollaps belgilaridan iborat. Yarador boshi aylanib, hushidan. ketadi, tomir urishi juda zaiflashadi, sovuq ter bosadi, ko’karib ketadi. Qon tarkibida eritrositlar kamayib, to’qimalarni kislorod bilan ta'minlash keskin yomonlashadi (gipoksiya). Bu holatga nerv sistemasi ayniqsa sezgirdir: bemor tana holati salgina o’zgartirilganda uning boshi aylanadi, ko’z oldi jimirlab, ko’z ko’rmay qoladi (bu vaqtincha holat), yurak urishi tezlashadi. Qon yuqotishdan so’ng uning tarkibidagi eritrositlar ko’p chiqib ketganiga qaramasdan, eritrositlar soni va gemoglobin miqdori tekshirilganda avvaldagidek bo’ladi. Buning sababi qon yuqotilgach jigar, taloq, mushaklar, teri osti yoq to’qimasi tomirlarga qon chiqishidadir. Bu reflektor tomir to’ldirish davri bo’lib, bundan so’ng gidremik to’ldirish davri boshlanadi. Tomirlarga ko’p miqdorda to’qima suyuqligi - limfa chiqadi. Oqibatda eritrositlar va gemoglobin miqdori kamayadi. Oradan 4-5 kun o’tgach retikulositlar krizi (suyak iligini to’ldirish) davri boshlanib, qizil qon donachalari qon tarkibida yana ko’paya boshlaydi. O’z vaqtida yordam ko’rsatilganda (poliglyukin, reopoliglyukin, eritrositlar massasi, qon quyish) eritrositlar va gemoglobin miqdori 2-3 qaftadan so’ng asl holiga qaytadi. YARADORLARDA ICHKI A'ZOLAR KASALLIKLARINI DAVOLASH VA OLDINI OLISH Yaradorlarda turli kasalliklar kelib chiqishining asosiy sababi jarohat turi, oqirengilligi, urni va qushimcha sharoitlarga (shikastlango’nga qadar soqligi qandayligi, stress holatlar va h. k.) bog’liq. Jarohat butun inson organizmi va uni boshqaruvchi sistemalar holatiga yomon ta'sir etadi. Yaradorlarda ichki a'zolar kasalliklarini oldini olish va davolashni mumkin qadar kechiktirmaslik zarur. Yetuk jarrohlik yordamini ko’rsatish, jang maydonidai yaradorlarni o’z vaqtida olib chiqish (ayniqsa, qish paytida) hal qiluvchi ahamnyatga ega. Shuningdek yaradorlarni tibbiy xodimlar ko’zatuvida shifoxonalarga jo’natilishini to’g’ri tashkil etish, ularni vitaminlarga boy ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash, yuqumli asoratlarga qarshi kurashish, turli sog’lomlashtiruvchi mashqlar o’tkazishmuhim tadbirlardan hisoblanadi. Tibbiy ko’chirish bosqichlari yaradorlarni isitish, issiq ovqat berish, yurak tomirlar faoliyatini yaxshilovchi dori-darmonlar yuborish urush yillarida kasalliklarning oldini olishda keng qo’llanildi. Bosh va ko’krak qafasi jarohatlanganda A. V. Vishnevskiy usuli bo’yicha vagosimpatik blokadadan foydalanildi. Bosh va yuz shikastlanishida reflektor yoyini o’zishdan tashqari, aspirasiyaking oldipi oluvchi choralar ham ko’riladi. Bemor dastlabki kunlari yuzi yerga qaratib yotqizilsa, keyinchalik esa yarim o’tirish holati beriladi. Jarrohlikning birlamchi tozalash muolajasi ko’riladi, imkon boricha yot jismlar to’la olib tashlanadi. Zotiljamga sabab bo’luvchi, ichki jarohatlanishlarda kasallikiing oldini olish uchun bemorga antibiotiklar va sulfanilamid preparatlari beriladi. O’pka yalliqlanishini davolash tadbirlari u aniqlagan bosqichdayoq boshlanadi. Bunga jarohatni davolash, organizm chidamini oshiruvchi va o’pkadagi patologik jarayonni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar kiradi. Imkoni boricha, bemorlar yotqizib davolanadi, ularga vitaminlar va oqsilga boy ovqat beriladi, qayta-qayta qon va eritrositlar massasi (kamqonlikda) quyib turiladi. Zotiljamni davolashda keig ko’lamli antibiotiklar ishlatiladi. Yurak tomirlar faoliyati bo’zilganda kofein, glyukoza bilan qo’shib strofantin tayinlanadi, gipoksiya holatida kislorod beriladi. Birinchi kunlardanoq nafas mashqlari o’tkaziladi. Antibiotiklarni to’g’ri tanlash muhim Yaradorlarda turli kasalliklar kelib chiqishining asosiy sababi jarohat turi, oqirengilligi, urni va qushimcha sharoitlarga (shikastlango’nga qadar soqligi qandayligi, stress holatlar va h. k.) bog’liq. Jarohat butun inson organizmi va uni boshqaruvchi sistemalar holatiga yomon ta'sir etadi. Yaradorlarda ichki a'zolar kasalliklarini oldini olish va davolashni mumkin qadar kechiktirmaslik zarur. Yetuk jarrohlik yordamini ko’rsatish, jang maydonidai yaradorlarni o’z vaqtida olib chiqish (ayniqsa, qish paytida) hal qiluvchi ahamnyatga ega. Shuningdek yaradorlarni tibbiy xodimlar ko’zatuvida shifoxonalarga jo’natilishini to’g’ri tashkil etish, ularni vitaminlarga boy ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash, yuqumli asoratlarga qarshi kurashish, turli sog’lomlashtiruvchi mashqlar o’tkazishmuhim tadbirlardan hisoblanadi. Tibbiy ko’chirish bosqichlari yaradorlarni isitish, issiq ovqat berish, yurak tomirlar faoliyatini yaxshilovchi dori-darmonlar yuborish urush yillarida kasalliklarning oldini olishda keng qo’llanildi. Bosh va ko’krak qafasi jarohatlanganda A. V. Vishnevskiy usuli bo’yicha vagosimpatik blokadadan foydalanildi. Bosh va yuz shikastlanishida reflektor yoyini o’zishdan tashqari, aspirasiyaking oldipi oluvchi choralar ham ko’riladi. Bemor dastlabki kunlari yuzi yerga qaratib yotqizilsa, keyinchalik esa yarim o’tirish holati beriladi. Jarrohlikning birlamchi tozalash muolajasi ko’riladi, imkon boricha yot jismlar to’la olib tashlanadi. Zotiljamga sabab bo’luvchi, ichki jarohatlanishlarda kasallikiing oldini olish uchun bemorga antibiotiklar va sulfanilamid preparatlari beriladi. O’pka yalliqlanishini davolash tadbirlari u aniqlagan bosqichdayoq boshlanadi. Bunga jarohatni davolash, organizm chidamini oshiruvchi va o’pkadagi patologik jarayonni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar kiradi. Imkoni boricha, bemorlar yotqizib davolanadi, ularga vitaminlar va oqsilga boy ovqat beriladi, qayta-qayta qon va eritrositlar massasi (kamqonlikda) quyib turiladi. Zotiljamni davolashda keig ko’lamli antibiotiklar ishlatiladi. Yurak tomirlar faoliyati bo’zilganda kofein, glyukoza bilan qo’shib strofantin tayinlanadi, gipoksiya holatida kislorod beriladi. Birinchi kunlardanoq nafas mashqlari o’tkaziladi. Antibiotiklarni to’g’ri tanlash muhim ahamiyatga ega. Zotiljam deb, taxmin qilinayotgan og’ir yaradorlarni kuchsiz antibiotiklar, masalan, penisillin bilan davolash yaramaydi. Bunday bemorlarga klofaran 1g dan kuniga 3 marta, ana shunday miqdorda sefamizin kunga 2 marta, tarivid - 200 tayinlanadi. Bu antibiotiklar keng ko’lamli bo’lib, yaradorlarda stafilokokk, streptokokk va boshqa ko’plab mikroorganizmlar paydo qilgan zotiljamni dazolashda foyda beradi. Qon ketish hollari yuz berganda 5% li aminokapron kislota, priopresipitat, yangi muzlatilgan plazma qo’llaniladi. Mahalliy qon ketishni to’xtatish uchun esa fibrin bulut va fibrin pardasi ishlatiladi. Jarohatlanish natijasida sillasi qurib, ozib ketgan yaradorlar tomiriga oqsil gidrolizatlari, yoq emulsiyalari, aminokislotalar aralashmasi yuboriladi. PORTLASH TO’LQINI TA'SIRIDA ICHKI A'ZOLARDA KELIB CHIQADIGAN KASALLIKLAR Rossiya - Turkiya urushi davridayoq shifokorlar portlash ta'sirida ichki a'zolarda kelib chiqadigan o’zgarishlarga e'tibor berishgan. Bu o’sha vaqtda jang maydonida kuchli artilleriya snaryadlari qo’llanilishi bilan bog’liq edi. "Karaxtlik" ("konto’ziya") iborasi shu yillari kelib chiqdi. Snaryad yoki avia bombasi portlaganda havo siqilib, atmosfera bosimi oshib ketishi va portlash ta'siri tugaganjoyda bosimning kamayib ketishi odamlarga jarohat yetkazadi. Birinchi navbatda portlash quloqqa ta'sir etib, quloq pardasini yorishi, o’rta va ichki quloqni shikastlantirishi mumkin. Portlash payti chiquvchi kuchli tovush impulslari ko’p hollarda miyaning akustik zonasiga ta'sir etib - kar bo’lib qolishga, havodagi bosimning keskin o’zgarishi - ichki a'zolarni zararlantirishga, portlash to’lqini esa odamni uloqtirib yuborib, turli jarohatlar olishga sabab bo’ladi. Portlash to’lqinining ta'siri birinchi jahon urushidayoq harbiy shifokorlar tomonidan o’rganilgan bo’lib, Ikkinchi jahon urushi davrida harbiy tibbiyot bu yo’nalishda ko’plab kuzatishlarga ega edi. Taniqli nevropatolog, professor M. A. Zaharchenko portlash to’lqini ta'sirini birinchi jahon urushi yillarida o’rganib, nerv sistemasiga oid shikastlanishlar asosiy o’rin tutishini ta'kidladi. Ko’plab jabrlanganlar hushdan ketadilar: ba'zilari darrov o’ziga kelsa, boshqalari anchagacha behush bo’lib ahamiyatga ega. Zotiljam deb, taxmin qilinayotgan og’ir yaradorlarni kuchsiz antibiotiklar, masalan, penisillin bilan davolash yaramaydi. Bunday bemorlarga klofaran 1g dan kuniga 3 marta, ana shunday miqdorda sefamizin kunga 2 marta, tarivid - 200 tayinlanadi. Bu antibiotiklar keng ko’lamli bo’lib, yaradorlarda stafilokokk, streptokokk va boshqa ko’plab mikroorganizmlar paydo qilgan zotiljamni dazolashda foyda beradi. Qon ketish hollari yuz berganda 5% li aminokapron kislota, priopresipitat, yangi muzlatilgan plazma qo’llaniladi. Mahalliy qon ketishni to’xtatish uchun esa fibrin bulut va fibrin pardasi ishlatiladi. Jarohatlanish natijasida sillasi qurib, ozib ketgan yaradorlar tomiriga oqsil gidrolizatlari, yoq emulsiyalari, aminokislotalar aralashmasi yuboriladi. PORTLASH TO’LQINI TA'SIRIDA ICHKI A'ZOLARDA KELIB CHIQADIGAN KASALLIKLAR Rossiya - Turkiya urushi davridayoq shifokorlar portlash ta'sirida ichki a'zolarda kelib chiqadigan o’zgarishlarga e'tibor berishgan. Bu o’sha vaqtda jang maydonida kuchli artilleriya snaryadlari qo’llanilishi bilan bog’liq edi. "Karaxtlik" ("konto’ziya") iborasi shu yillari kelib chiqdi. Snaryad yoki avia bombasi portlaganda havo siqilib, atmosfera bosimi oshib ketishi va portlash ta'siri tugaganjoyda bosimning kamayib ketishi odamlarga jarohat yetkazadi. Birinchi navbatda portlash quloqqa ta'sir etib, quloq pardasini yorishi, o’rta va ichki quloqni shikastlantirishi mumkin. Portlash payti chiquvchi kuchli tovush impulslari ko’p hollarda miyaning akustik zonasiga ta'sir etib - kar bo’lib qolishga, havodagi bosimning keskin o’zgarishi - ichki a'zolarni zararlantirishga, portlash to’lqini esa odamni uloqtirib yuborib, turli jarohatlar olishga sabab bo’ladi. Portlash to’lqinining ta'siri birinchi jahon urushidayoq harbiy shifokorlar tomonidan o’rganilgan bo’lib, Ikkinchi jahon urushi davrida harbiy tibbiyot bu yo’nalishda ko’plab kuzatishlarga ega edi. Taniqli nevropatolog, professor M. A. Zaharchenko portlash to’lqini ta'sirini birinchi jahon urushi yillarida o’rganib, nerv sistemasiga oid shikastlanishlar asosiy o’rin tutishini ta'kidladi. Ko’plab jabrlanganlar hushdan ketadilar: ba'zilari darrov o’ziga kelsa, boshqalari anchagacha behush bo’lib yotadilar. Konto’ziyaga uchraganlarning ko’pchiligida hushiga kelganidan so’ng ham eshitish, gapirish, hidlash, ta'm bilish va kurish a'zolari faoliyati tiklanmasligi mumkin. Bu qolat uzoq paytgacha davom etadi va yaxshilab davolanishdan so’ng ko’pchilik hollarda bemor sog’ayib ketadi. Agar jarohat og’ir bo’lsa, konto’ziyaga uchragan odam hushiga kelganidan keyin ham gaplashmaydi, vaqtni farqlamaydi, atrofdagilarga befarq bo’ladi. Kuchli shikastlanganlarda bulbar holatlar ko’zatilib, bu umurtqa va miyaning asosiy arteriyasida qon aylanishining buzilishi bilan bog’liq. Kasallik belgilari yutishning qiyinlashishi, nutqning buzilishi, yurak faoliyatining izdan chiqishi va aritmiyada o’z ifodasini topadi. Portlash to’lqini ta'sirida bosh zararlanib, qo’l va oyoqlar shol bo’lib qolishi mumkin. Shuningdek u yoki bu miqdorda vazomotor bo’zilishlar: kaft va oyoq tagi ko’karishi, yuzning oqarishi va qizarishi, quloyoqlarning sovishi, terlashning kuchayishi ko’zatiladi. Ikkinchi jahon urushi paytida portlash to’lqini ta'siridan o’pkada qator o’zgarishlar kelib chiqishi aniqlandi. Bemor hansiraydi, yo’taladi, o’pkaga qon quyilishi natijasida qon aralash tupuradi. Yurak tomirlar sistemasida bradikardiya va pulsning o’ta o’zgaruvchanligi kuzatiladi. Keyinchalik EKGda sinus bradikardiyasi, ko’p hollarda esa ekstrasistoliya aniqlanadi. Ovqat hazm qilish a'zolari faoliyatining buzilishi jarohatlanishdan keyingi dastlabki soatlarda ko’ngil aynishi, ba'zan qusish, ich ketish va yel ushlay olmaslik kabi belgilarda seziladi. Ba'zan uzoq vaqt (hafta, oylab) karaxtlik, parishonxotirlik, tushkunlik davom etadi. Harakat asta-sekin tiklansada, nutq va eshitishning izdan chiqishi anchagacha saqlanadi. Uyqu buzilishi holati bunda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Bedorlik va uyqu orasidagi chegara yuqolib, har ikkalasidan bemor qoniqmaydi. Portlash to’lqini ta'sirida qon bosimi oshganlar keyinchalik (7-8 oy) shu dardga (gipertoniya) mubtalo bo’ladilar. Bosh og’riqi, bosh aylanishi, quloq shang’illashi, uyqusizlik kabi serebral holatlar ko’pchilikda uzoq saqlanib qoladi. Portlashto’lqinining me'da-ichak a'zolariga yana bir ta'siri, me'da yarasi bilan og’riganlarda me'da va o’n ikki barmoqli ichakning yangi yaralari paydo bo’ladi. Davolash. Bemor yotib davolanishi zarur. Yengil va o’rtacha og’ir turda og’rigan bemorlar uchun o’rin-ko’rpa qilib yotish muddati uch haftadan kam bo’lmasligi kerak. yotadilar. Konto’ziyaga uchraganlarning ko’pchiligida hushiga kelganidan so’ng ham eshitish, gapirish, hidlash, ta'm bilish va kurish a'zolari faoliyati tiklanmasligi mumkin. Bu qolat uzoq paytgacha davom etadi va yaxshilab davolanishdan so’ng ko’pchilik hollarda bemor sog’ayib ketadi. Agar jarohat og’ir bo’lsa, konto’ziyaga uchragan odam hushiga kelganidan keyin ham gaplashmaydi, vaqtni farqlamaydi, atrofdagilarga befarq bo’ladi. Kuchli shikastlanganlarda bulbar holatlar ko’zatilib, bu umurtqa va miyaning asosiy arteriyasida qon aylanishining buzilishi bilan bog’liq. Kasallik belgilari yutishning qiyinlashishi, nutqning buzilishi, yurak faoliyatining izdan chiqishi va aritmiyada o’z ifodasini topadi. Portlash to’lqini ta'sirida bosh zararlanib, qo’l va oyoqlar shol bo’lib qolishi mumkin. Shuningdek u yoki bu miqdorda vazomotor bo’zilishlar: kaft va oyoq tagi ko’karishi, yuzning oqarishi va qizarishi, quloyoqlarning sovishi, terlashning kuchayishi ko’zatiladi. Ikkinchi jahon urushi paytida portlash to’lqini ta'siridan o’pkada qator o’zgarishlar kelib chiqishi aniqlandi. Bemor hansiraydi, yo’taladi, o’pkaga qon quyilishi natijasida qon aralash tupuradi. Yurak tomirlar sistemasida bradikardiya va pulsning o’ta o’zgaruvchanligi kuzatiladi. Keyinchalik EKGda sinus bradikardiyasi, ko’p hollarda esa ekstrasistoliya aniqlanadi. Ovqat hazm qilish a'zolari faoliyatining buzilishi jarohatlanishdan keyingi dastlabki soatlarda ko’ngil aynishi, ba'zan qusish, ich ketish va yel ushlay olmaslik kabi belgilarda seziladi. Ba'zan uzoq vaqt (hafta, oylab) karaxtlik, parishonxotirlik, tushkunlik davom etadi. Harakat asta-sekin tiklansada, nutq va eshitishning izdan chiqishi anchagacha saqlanadi. Uyqu buzilishi holati bunda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Bedorlik va uyqu orasidagi chegara yuqolib, har ikkalasidan bemor qoniqmaydi. Portlash to’lqini ta'sirida qon bosimi oshganlar keyinchalik (7-8 oy) shu dardga (gipertoniya) mubtalo bo’ladilar. Bosh og’riqi, bosh aylanishi, quloq shang’illashi, uyqusizlik kabi serebral holatlar ko’pchilikda uzoq saqlanib qoladi. Portlashto’lqinining me'da-ichak a'zolariga yana bir ta'siri, me'da yarasi bilan og’riganlarda me'da va o’n ikki barmoqli ichakning yangi yaralari paydo bo’ladi. Davolash. Bemor yotib davolanishi zarur. Yengil va o’rtacha og’ir turda og’rigan bemorlar uchun o’rin-ko’rpa qilib yotish muddati uch haftadan kam bo’lmasligi kerak. Og’ir bemorlar uchun muhlat cho’ziladi. Jarohat tufayli shok holatiga tushganlarga yurak-tomirlar faoliyatini yaxshilash maqsadida kofein, strofantin, kordiamin, mezaton, nafasni izga tushirish uchun esa lobelin va sititon tayinlanadi. Miya shishini qaytarishda magniy sulfat, glyukoza va boshqa dorilar qo’llanadi. Kalla ichi bosimini pasaytirish uchun orqa miya teshiladi. Konto’ziyaga uchragan bemorlarga trankvilizatorlar (tazepam, trioksazin, rogipnol, meprotan va b. q.) albatta berilishi kerak. Uyquni cho’zish va asab sistemasi holatini yaxshilash uchun narkotik dorilar, bemor bezovta bo’lsa, aminazin berish mumkin. Agar vegetativ asab sistemasi va tomirlar reaksiyasi sezilsa, uni kamaytirish maqsadida antigistamin dorilar (dimedrol, shsholfen) tayinlanadi. UZOQ EZILISH HOLATI Uzoq ezilish holati (Krash sindromi) ko’plab yumshoq to’qimalarning uzoq vaqt yopiq shikastlanishi natijasida kelib chiqadi. Uning umumiy va mahalliy belgilari bor. Umumiy belgilar shok, o’tkir buyrak yetishmovchyligi va mioglobinuriyadan iborat bo’lib, asosiy belgilar hisoblanadi va kasallik oqibatini aniqlaydi. Uzoq ezilish holati snaryadlar portlashi va bomba tushishi paytida binolar qulashi, tinch davrda shaxta" konlar bosib qolishi, yer qimnrlashi paytida uchraydi. Krash sindromi ikkinchi jahoi urushi paytida Bayuoters tomonidan Angliya shaqarlariga nemis samolyotlari bomba tashlaganida kuzatilgan. Bombardimondan zarar ko’rgan 1182 kishidan 3,7% i Bayuoters kuzatishicha uzoq ezilish holati bilan jabrlanga Ashxoboddagi yer qimirlash paytida shikastlanganlarning 3,5 foizidan Krash sindromini topgan. Xirosimadagi atom bombasi portlashi oqibatida esa 20% kishilarda bu patologiya aniqlangan. Klnikasi. Uzoq ezilish holati aylanma davrlar bilan kechgani uchun uch davrga bo’lib o’rganiladi. Bular erta, o’rta va kech davrlardan iborat. Erta davrda (2-3 kun davom etadi) ezib turgan og’irlikdan xalos etilganlarda umumiy va mahalliy belgilar erta (bir necha o’n minut yoki bir necha soat o’tgach) ko’zga tashlanadi. Mahalliy belgilar ezilgan joyning tez, shishishi, terining ko’karishi namoyon bo’ladi. Keyinchalik terida Og’ir bemorlar uchun muhlat cho’ziladi. Jarohat tufayli shok holatiga tushganlarga yurak-tomirlar faoliyatini yaxshilash maqsadida kofein, strofantin, kordiamin, mezaton, nafasni izga tushirish uchun esa lobelin va sititon tayinlanadi. Miya shishini qaytarishda magniy sulfat, glyukoza va boshqa dorilar qo’llanadi. Kalla ichi bosimini pasaytirish uchun orqa miya teshiladi. Konto’ziyaga uchragan bemorlarga trankvilizatorlar (tazepam, trioksazin, rogipnol, meprotan va b. q.) albatta berilishi kerak. Uyquni cho’zish va asab sistemasi holatini yaxshilash uchun narkotik dorilar, bemor bezovta bo’lsa, aminazin berish mumkin. Agar vegetativ asab sistemasi va tomirlar reaksiyasi sezilsa, uni kamaytirish maqsadida antigistamin dorilar (dimedrol, shsholfen) tayinlanadi. UZOQ EZILISH HOLATI Uzoq ezilish holati (Krash sindromi) ko’plab yumshoq to’qimalarning uzoq vaqt yopiq shikastlanishi natijasida kelib chiqadi. Uning umumiy va mahalliy belgilari bor. Umumiy belgilar shok, o’tkir buyrak yetishmovchyligi va mioglobinuriyadan iborat bo’lib, asosiy belgilar hisoblanadi va kasallik oqibatini aniqlaydi. Uzoq ezilish holati snaryadlar portlashi va bomba tushishi paytida binolar qulashi, tinch davrda shaxta" konlar bosib qolishi, yer qimnrlashi paytida uchraydi. Krash sindromi ikkinchi jahoi urushi paytida Bayuoters tomonidan Angliya shaqarlariga nemis samolyotlari bomba tashlaganida kuzatilgan. Bombardimondan zarar ko’rgan 1182 kishidan 3,7% i Bayuoters kuzatishicha uzoq ezilish holati bilan jabrlanga Ashxoboddagi yer qimirlash paytida shikastlanganlarning 3,5 foizidan Krash sindromini topgan. Xirosimadagi atom bombasi portlashi oqibatida esa 20% kishilarda bu patologiya aniqlangan. Klnikasi. Uzoq ezilish holati aylanma davrlar bilan kechgani uchun uch davrga bo’lib o’rganiladi. Bular erta, o’rta va kech davrlardan iborat. Erta davrda (2-3 kun davom etadi) ezib turgan og’irlikdan xalos etilganlarda umumiy va mahalliy belgilar erta (bir necha o’n minut yoki bir necha soat o’tgach) ko’zga tashlanadi. Mahalliy belgilar ezilgan joyning tez, shishishi, terining ko’karishi namoyon bo’ladi. Keyinchalik terida pufakchalar hosil bo’lib, pufak ichida qontalash suyuqlik ko’rinadi. Ana shu payt rivojlana boshlaydigan gemodinamik buzilishlar (qon bosimi pasayishi, yurakning tez urishi va b. q.) boshlanqich davr uchun xos bo’lgan umumiy belgilardir. Uzoq vaqt davompda ezilib yotgan odam (1-2 sutka davomida) ko’pincha qutqarib olinganidan so’ng bir necha soat ichidahayotdan ko’z yumadi. Ba'zan bitta oyoq yoki qo’l bosilib qolishi mumkin. qutqarib olingandan so’ng qo’l yoki oyoq oqargan, barmoq uchlari ko’kargan bo’ladi. Suyaklar ko’pincha zararlanmaydi. Sezish his qilinmaydi. Tomir urishi bilinmaydi. Bir necha kun ichida ezilgan qo’l va oyoqlar shishib, ikki uch barobar kattalashib ketadi. Ikkinchi davr (3 kundan 10-12 ko’ngacha ko’z oqining sarg’ayishi, tomir urishining tezlashishi, qon bosimining tobora pasayshb borishi, plazma yuqotilishi, qonning quyilishi va o’tkir buyrak yetishmovchiligi bilan kechadi. O’tkir buyrak etishmovchiligi dastlabki soat va kunlarda kuzatilib, vaqt mioglobinuriya tufayli bemornig siydigi qo’ng’ir rangda bo’ladi. Keyinchalik buyraknikg siydik chiqarish faoliyati bo’zilib, qonda azot miqdori oshib ketadi. Armanistondagi zilzila paytida kuzatnlgan uzoq ezilish holatlari odatdagi ana shunday hollardan farq qilmadi. Birinchi kunlardayoq jabr kurganlarda ezilgan to’qimalar va autoliz mahulotlari qonga so’rilishi natijasida organizmning jarohatdan keyingi zaharlanish belgilari yo’zaga keldi. Kasallikning ikkinchi davrida ham bemor darmoni qurib, qusadi, og’ir hollarda 3-7 ko’nga kelib hushdan ketadi. Og’ir zaharlanish oqibatida kelib chiqadigan yurak yetishmovchiligidan o’lim sodir bo’ladi. Kasallik unchalik og’ir kechmaganida ikkinchi hafta oxiridan to 2-3 oygacha (uchinchi davr) buyrak faoliyati tiklanib, siydikda silindr, oqsil, eritrositlar yuqolib boradi. Yumshoq to’qimalarjing ezilish darajasi va qancha vaqt og’irlik ostida bo’lganiga qarab kasallikning engil, o’rtacha og’irlikdagi, og’ir va o’ta og’ir uzoq ezilish turlari farqlanadi. Engil turida yumshoq to’qimalar kam muddat (4 soatgacha) og’irlik ostida eziladi: bunda buyrak faoliyati sal buzilib, bir necha kun ichida bemor sog’ayib ketadi. O’rtacha og’ir turdagi ezilish og’irlik ostida 6 soatgacha qolib ketilganda kuzatilib, bunda bir necha kun mobaynida siydik mioglobin hisobiga rangi o’zgaradi. Bemor kam harakat bo’lib qoladi, ko’ngli ayniydi, zaharlanish belgilari paydo bo’ladi, qon zardobida mochevina va kreatinin miqdori oshadi. Og’ir turda shok bilan birga o’tkir buyrak yetishmovchiligi belgilari: pufakchalar hosil bo’lib, pufak ichida qontalash suyuqlik ko’rinadi. Ana shu payt rivojlana boshlaydigan gemodinamik buzilishlar (qon bosimi pasayishi, yurakning tez urishi va b. q.) boshlanqich davr uchun xos bo’lgan umumiy belgilardir. Uzoq vaqt davompda ezilib yotgan odam (1-2 sutka davomida) ko’pincha qutqarib olinganidan so’ng bir necha soat ichidahayotdan ko’z yumadi. Ba'zan bitta oyoq yoki qo’l bosilib qolishi mumkin. qutqarib olingandan so’ng qo’l yoki oyoq oqargan, barmoq uchlari ko’kargan bo’ladi. Suyaklar ko’pincha zararlanmaydi. Sezish his qilinmaydi. Tomir urishi bilinmaydi. Bir necha kun ichida ezilgan qo’l va oyoqlar shishib, ikki uch barobar kattalashib ketadi. Ikkinchi davr (3 kundan 10-12 ko’ngacha ko’z oqining sarg’ayishi, tomir urishining tezlashishi, qon bosimining tobora pasayshb borishi, plazma yuqotilishi, qonning quyilishi va o’tkir buyrak yetishmovchiligi bilan kechadi. O’tkir buyrak etishmovchiligi dastlabki soat va kunlarda kuzatilib, vaqt mioglobinuriya tufayli bemornig siydigi qo’ng’ir rangda bo’ladi. Keyinchalik buyraknikg siydik chiqarish faoliyati bo’zilib, qonda azot miqdori oshib ketadi. Armanistondagi zilzila paytida kuzatnlgan uzoq ezilish holatlari odatdagi ana shunday hollardan farq qilmadi. Birinchi kunlardayoq jabr kurganlarda ezilgan to’qimalar va autoliz mahulotlari qonga so’rilishi natijasida organizmning jarohatdan keyingi zaharlanish belgilari yo’zaga keldi. Kasallikning ikkinchi davrida ham bemor darmoni qurib, qusadi, og’ir hollarda 3-7 ko’nga kelib hushdan ketadi. Og’ir zaharlanish oqibatida kelib chiqadigan yurak yetishmovchiligidan o’lim sodir bo’ladi. Kasallik unchalik og’ir kechmaganida ikkinchi hafta oxiridan to 2-3 oygacha (uchinchi davr) buyrak faoliyati tiklanib, siydikda silindr, oqsil, eritrositlar yuqolib boradi. Yumshoq to’qimalarjing ezilish darajasi va qancha vaqt og’irlik ostida bo’lganiga qarab kasallikning engil, o’rtacha og’irlikdagi, og’ir va o’ta og’ir uzoq ezilish turlari farqlanadi. Engil turida yumshoq to’qimalar kam muddat (4 soatgacha) og’irlik ostida eziladi: bunda buyrak faoliyati sal buzilib, bir necha kun ichida bemor sog’ayib ketadi. O’rtacha og’ir turdagi ezilish og’irlik ostida 6 soatgacha qolib ketilganda kuzatilib, bunda bir necha kun mobaynida siydik mioglobin hisobiga rangi o’zgaradi. Bemor kam harakat bo’lib qoladi, ko’ngli ayniydi, zaharlanish belgilari paydo bo’ladi, qon zardobida mochevina va kreatinin miqdori oshadi. Og’ir turda shok bilan birga o’tkir buyrak yetishmovchiligi belgilari: ko’ngil aynishi, qusish, hushdan ketish kuzatiladi. Buyrak mutlaqo siydik ajratmay qo’yadi. O’ta og’ir turi 6-8 soatdan ziyod og’ir yuk ostida qolib ketganda kuzatilib, kuchli shok rivojlanadi, qonda azot miqdori oshib, buyrak siydik ajratmay quyadi. Jabrlanganlar bir ikki kun ichida o’ladilar. Davolash. Uzoq ezilish holatini davolash uchun asosan shok, o’tkir buyrak yetishmovchiligi va elektrolitlar almashinuvi bo’zilishini bartaraf etish zarur. Yuk ostidan holos etilgan qo’l-oyoq chekkadan markazga qarab, shishib ketmasidan bint bilan siqib bog’lanadi va shina yordamida mahkamlanadi. Agar bosilish oqibatida suyaklar singan yoki qulosqni olib tashlash kerakligi ayon bo’lsa, zararlangan joyga jgut qo’yish kerak. Jgut ustki qismi aylanasiga novokain bilanblokada qilinadi. Asidozga qarshi 3% li bikarbonat eritmasi (400-500 ml dan sutkasiga va 400-800 ml dan laktosol) tavsiya etiladi. Ezilgan a'zoni, qo’l-oyoqni ymmobilizasiya qilishga alohida e'tibor berish kerak. Kasallikning ilk davrida shokka qarshi choralar ko’rilib, qon o’rnini bosuvchi preparatlar (poliglyukin, reopoliglyukin) ishlatiladi. Ko’p qon zardobi yuqotilishi munosabati bilan tomirga kuniga 4 litrgacha suyuqlik yuboriladi. Kasallikning ikkinchi davrida o’tkir buyrak yetishmovchiligini davolash zarur. O’rtacha og’ir turdagi uzoq, ezilish holatida o’tkir buyrak yetishmovchiligi funksional harakterda bo’lgani uchun davolash tadbirlarnga siydik haydovchi preparatlar (laziks) ham qo’shiladi. Agar shokka qarshi va qon aylanishini yaxshilovchi tadbirlardan keyin ham siydpk ajralmasa, "sun'iy buyrak" apparati yordamida gemodializ qilinadi. Armanistonda jabr ko’rganlarni davolashda gemodializ usulidan ko’p foydalanildi. Uzoq ezilish holatini boshidan kechirayotgan bemorlardagi o’tkir buyrak yetishmovchiligini davolashda siydik ajralishi, qondagi azot miqdori, elektrolitlar (kaliy, kalsiy, natriy) nisbatini doimo kuzatib turish zarur. Kaliy ezilgan yumshoq to’qimalardan qonga ko’p miqdorda so’rilib, yurak mushaklariga zaharli ta'sir o’tishi mumkin. Qonda kaliy miqdori oshib ketganda yurak to’xtab qolishiniig oldini olish maqsadida tomir ichiga 20 ml 10 li kalsiy glyukonat yuboriladi. ko’ngil aynishi, qusish, hushdan ketish kuzatiladi. Buyrak mutlaqo siydik ajratmay qo’yadi. O’ta og’ir turi 6-8 soatdan ziyod og’ir yuk ostida qolib ketganda kuzatilib, kuchli shok rivojlanadi, qonda azot miqdori oshib, buyrak siydik ajratmay quyadi. Jabrlanganlar bir ikki kun ichida o’ladilar. Davolash. Uzoq ezilish holatini davolash uchun asosan shok, o’tkir buyrak yetishmovchiligi va elektrolitlar almashinuvi bo’zilishini bartaraf etish zarur. Yuk ostidan holos etilgan qo’l-oyoq chekkadan markazga qarab, shishib ketmasidan bint bilan siqib bog’lanadi va shina yordamida mahkamlanadi. Agar bosilish oqibatida suyaklar singan yoki qulosqni olib tashlash kerakligi ayon bo’lsa, zararlangan joyga jgut qo’yish kerak. Jgut ustki qismi aylanasiga novokain bilanblokada qilinadi. Asidozga qarshi 3% li bikarbonat eritmasi (400-500 ml dan sutkasiga va 400-800 ml dan laktosol) tavsiya etiladi. Ezilgan a'zoni, qo’l-oyoqni ymmobilizasiya qilishga alohida e'tibor berish kerak. Kasallikning ilk davrida shokka qarshi choralar ko’rilib, qon o’rnini bosuvchi preparatlar (poliglyukin, reopoliglyukin) ishlatiladi. Ko’p qon zardobi yuqotilishi munosabati bilan tomirga kuniga 4 litrgacha suyuqlik yuboriladi. Kasallikning ikkinchi davrida o’tkir buyrak yetishmovchiligini davolash zarur. O’rtacha og’ir turdagi uzoq, ezilish holatida o’tkir buyrak yetishmovchiligi funksional harakterda bo’lgani uchun davolash tadbirlarnga siydik haydovchi preparatlar (laziks) ham qo’shiladi. Agar shokka qarshi va qon aylanishini yaxshilovchi tadbirlardan keyin ham siydpk ajralmasa, "sun'iy buyrak" apparati yordamida gemodializ qilinadi. Armanistonda jabr ko’rganlarni davolashda gemodializ usulidan ko’p foydalanildi. Uzoq ezilish holatini boshidan kechirayotgan bemorlardagi o’tkir buyrak yetishmovchiligini davolashda siydik ajralishi, qondagi azot miqdori, elektrolitlar (kaliy, kalsiy, natriy) nisbatini doimo kuzatib turish zarur. Kaliy ezilgan yumshoq to’qimalardan qonga ko’p miqdorda so’rilib, yurak mushaklariga zaharli ta'sir o’tishi mumkin. Qonda kaliy miqdori oshib ketganda yurak to’xtab qolishiniig oldini olish maqsadida tomir ichiga 20 ml 10 li kalsiy glyukonat yuboriladi. Bosqichli davolash usuli. Polk tibbiy punktida shokka qarshi tadbirlar (immobilizasiya, novokain bilan blokada, yurak-tomirlar faoliyatini yaxshilovchi dorilar va h.k.) ko’riladi. Bu tadbirlarning davomi alohida tibbiy batalonda nihoyasiga yetkaziladi. Bemor shok holatidan chiqarilganidan keyin, uni alohida tibbiy batalondan maxsus shifoxonaga (sun'iy buyrak apparatini qo’llash va boshqa davolash tadbirlarini o’tkazish maqsadida) olib boriladi. Bosqichli davolash usuli. Polk tibbiy punktida shokka qarshi tadbirlar (immobilizasiya, novokain bilan blokada, yurak-tomirlar faoliyatini yaxshilovchi dorilar va h.k.) ko’riladi. Bu tadbirlarning davomi alohida tibbiy batalonda nihoyasiga yetkaziladi. Bemor shok holatidan chiqarilganidan keyin, uni alohida tibbiy batalondan maxsus shifoxonaga (sun'iy buyrak apparatini qo’llash va boshqa davolash tadbirlarini o’tkazish maqsadida) olib boriladi.