“ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ”ГА ЎТИШ ЖАРАЁНИНИ
МОЛИЯЛАШТИРИШ
1. “Яшил молиялаштириш” тушунчаси
Глобал миқёсда “яшил иқтисодиёт”га ўтиш жараёни узоқ муддат ва
катта миқдордаги инвестициялар талаб этиши, асосий эътибор тикланадиган
энергия манбаларидан самарали фойдаланиш, энергияни тежайдиган
технологияларни ривожлантиришга қаратилганлиги билан ажралиб туради.
Халқаро
энергетика
агентлиги
прогнозларига
кўра,
2050
йилгача
атмосферага чиқариб юбориладиган CO2 эмиссиясини икки бараварга
камайтириш учун “яшил иқтисодиёт”га дунё ялпи ички маҳсулотиининг 1-
2,5%и даражасида қўшимча инвестициялар сарфлаш зарур.
“Яшил иқтисодиёт”га ўтишдаги муҳим масалалардан бири ушбу
жараённи молиялаштириш ҳисобланади. Иқтисодий адабиётда “яшил” ёки
“экологик” молия атамасининг умумқабул қилинган таърифи мавжуд эмас.
Биринчидан “яшил иқтисодиёт”га оид аксарият адабиётларда “яшил
молиялаштириш” тушунчасига таъриф берилмаган, иккинчидан, мавжуд кам
сонли таърифлар мазмунан бир-биридан кескин фарқ қилади.
Умумий тарзда “яшил молия”лар (“green finance”) дейилганда экологик
тоза, энергия самарадорлиги юқори ва паст углеродли лойиҳаларни амалга
оширишга йўналтирилган инвестициялар ва бошқа молиявий дастаклар
йиғиндисини тушуниш мумкин. Аксарият ҳолатларда экологик масъулиятли
инвестициялаш
(“environmentally
responsible
investment”)
ва
иқлим
ўзгаришлари боғлиқ инвестициялаш (“climate change investment”) каби
тушунчалар
“яшил
молия”
тушунчасининг
синоними
сифатида
фойдаланилади.
“Яшил молия”лар атамаси илк бор таниқли иқтисодчи олим Ричард
Сандор томонидан 1992 йилда Нью-Йоркдаги Колумбия университетида
ишлаб чиқилган махсус ўқув дастурида қўлланилган1. 2002 йилда Стэнфорд
университети профессори Глетчен Дэйл томонидан нашр этилган “Янги
табиат
иқтисодиёт”
китобида
табиий
ресурслар
муҳофазасини
молиялаштириш масалалари кўриб чиқилган2.
Карл Буркарт эса “яшил иқтисодиётни” тармоқ нуқтаи назаридан қараб
чиқади ва уни қуйидаги тармоқларга бўлади:3
- тикланадиган энергия манбалари (қуёш, шамол, биоёқилғи ва ҳ.к.);
- “яшил” бинолар (қурилиш ва архитектурада ресурс ва энергия тежовчи
технологияларни қўллаш);
-
экологик
тоза транспорт (муқобил ёқилғи турлари, жамоат
транспортини ривожлантириш, гибрид/электр автомобиллари ва каршэринг ва
карпулинг4);
- сув ресурсларидан фойдаланишни бошқариш (сувни тозалаш ва қайта
фойдаланиш, сув сарфини камайтириш, ёмғир сувларидан фойдаланиш ва ҳ.к.)
хўжалик ва ишлаб чиқариш чиқиндилари утилизацияси (чиқиндиларни қайта
ишлаш, утилизация талаб этмайдиган тара ва қадоқлардан фойдаланиш);
- ер ҳолатини яхшилаш (шаҳар ҳудудларида парклар ва кичик ўрмонлар
барпо этиш, органик қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, ўрмонлар
ва дарахтзорларни тиклаш, тупроқ унумдорлигини яхшилаш).
Карл Буркарт фикрича, “яшил иқтисодиёт”нинг тегишли тармоғи турли
ривожланиш босқичида бўлади ва шунинг учун уларни молиялаштириш
усуллари ва манбалари бир-биридан фарқланади.
1 Richard L. Sandor. "Good Derivatives: A Story of Financial and Environmental Innovation." John Wiley & Sons.
February 2012
2 Gretchen Daily , Katherine Ellison The New Economy of Nature: The Quest to Make Conservation Profitable. Island
Press, 2002
3 Burkart, K. How do you define the 'green' economy? http://www.mnn.com/green-tech/research-
innovations/blogs/how-do-you-define-the-green-economy
4 Биргаликда автомобилдан фойдаланиш (carsharing, carpooling)
“Яшил иқтисодиёт” соҳасида турли тадқиқотлар олиб бориш билан
шуғулланувчи хусусий компаниялар “яшил молиялаштириш” тушунчасининг
моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилишган. Жумладан, Bloomberg New
Energy Finance компанияси мутахасислари “яшил молия”лар “яшил
инвестициялар” билан бир қаторда қўлланилади, аммо амалиётда “яшил
молиялаштириш” инвестицияларга нисбатан кенгроқ тушунча сифатида
ишлатилади,
деб
ҳисоблашади5.
Pricewaterhouse
Coopers
Consultants
консальтинг компанияси мутахассислари томонидан берилган таъриф эса
“яшил молиялаштириш”ни банк сектори нуқтаи назаридан тавсифлашга
асосланади. Уларнинг фикрича, банк соҳаси учун “яшил молиялаштириш”
экологик омилларни ҳисобга олувчи молиявий маҳсулот ҳисобланади ва ушбу
тамойилга кредит бериш жараёнидан бошлаб то кредит ёпилиш оралиғидаги
барча жараёнларда амал қилинади6.
Халқаро молия корпорацияси мутахассислари эса “яшил молиялаштириш
– барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга йўналтирилган молиявий
қўйилмалар, лойиҳалар ва инвестицияларни ифодаловчи кенг тушунча бўлиб,
экологик маҳсулотлар ишлаб чиқариш орқали барқарор иқтисодий
ривожланиш даражасини янада оширишни назарда тутади”, деб ҳисоблашади.
Уларнинг
фикрича
“яшил
молиялаштириш”
атроф-муҳитга
саноат
чиқиндиларини
чиқариш
ҳажмини
қисқартириш,
сув
ресурслари
ифлосланишининг олдини олиш ва биохилма-хилликни сақлаб қолишга
қаратилган лойҳаларни молиялаштириш билан биргаликда иқлим ўзгариши
таъсирини юмшатиш ва унга мослашиш жараёнларига сарфланаётган
инвестицияларни ўз ичига олади7.
Иқтисодий адабиётдаги таърифларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:
биринчи гуруҳга хос умумий жиҳат шундаки, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
5 Zadek and Flynn (2013): South-Originating Green Finance: Exploring the Potential, The Geneva International
Finance Dialogues, UNEP FI, SDC, and iisd.
6 Pricewaterhouse Coopers Consultants (PWC) (2013): Exploring Green Finance Incentives in China, PWC.
7 IFC (2013): Mobilizing Public and Private Funds for Inclusive Green Growth Investment in Developing Countries
- An Expanded Stocktaking Report Prepared for the G20 Development Working Group, IFC Climate Business
Department; and Spratt and Griffith-Jones (2013): Mobilising Investment for Inclusive Green Growth in Low-Income
Countries, GIZ.
билан
боғлиқ
технологик
жараёнлар,
лойиҳалар
ва
дастурларни
молиялаштиришнинг кенг қамровли усуллари “яшил” молия сифатида талқин
этилади, иккинчи гуруҳ таърифларда эса “яшил молия” экологик таркибий
элементга эга бўлган молиявий маҳсулотлар (дастаклар) ва хизматлар
(кредитлар, облигациялар, акциялар ва бошқалар) сифатида тушунтирилади8.
Демак, “яшил молиялаштириш” атроф-муҳитга таъсир кўрсатувчи барча
омилларни ҳисобга олувчи ва экологик барқарорликни таъминлашни назарда
тутувчи инвестициялаш ва кредитлашнинг барча шаклларини қамраб олади.
2. “Яшил молиялаштириш” тизимининг таркиби ва амал қилиш
хусусиятлари
Жаҳон
амалиёти
кўрсатишича,
“яшил
иқтисодиёт”ни
молиялаштиришга бўлган эхтиёжни қондириш имкониятлари мавжуд. Барча
“яшил лойиҳалар” жиддий молиялаштиришни талаб этади. “Яшил
лойиҳалар”ни анъанавий усуллар ёрдамида молиялаштиришда риск даражаси
юқорилиги
сабаб
улар
инвестиция
нуқтаи
назаридан
жозибадор
ҳисобланмайди. Молия, банк ва суғурта инвестициялари “яшил иқтсодиёт”га
сарфланаётган хусусий инвестицияларнинг муҳим йўналишига айланмоқда.
Микромолиялаштириш эса қишлоқ хўжалиги даражасида муҳим ўрин
эгаллаши мумкин. У паст даромадли аҳолига ўз маблағларини ресурслар ва
энергияни тежашга жорий қилиш ҳамда ушбу фаолиятнинг риск даражасини
пасайтириш имконини беради.
“Яшил молиялаштириш” иқтисодий ўсиш, атроф-муҳит муҳофазаси ва
молия
институтларини
ўзаро
боғловчи
элемент
сифатида
“яшил
қтисодиёт” концепциясининг марказида туради. Бу борада “яшил
молиялаштириш” “яшил иқтисодиёт”га ўтиш имконини берувчи реал
молиявий дастакдир (4.2.1-расм).
8 Low Carbon Green Growth Roadmap for Asia and the Pacific http://www.unescap.org/resources/low-carbon-green-
growth-roadmap-asia-and-pacific.
“Яшил молиялаштириш” манбаларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш
мумкин:
- давлат бюджети маблағлари;
- халқаро молия ташкилотлари маблағлари;
- хусусий сектор маблағлари (ички ва ташқи).
Молиянинг турли йўналишлари “яшил молиялаштириш” таркибига
киради ва уларни қуйидаги йирик уч гуруҳга бирлаштириш мумкин:
Инфратузилмани яхшилашга қаратилган молиялаштириш. “Яшил
лойиҳалар” учун ажратилган давлат инвестицияларининг аксарият қисми
инфратузилма
ҳолатини
яхшилаш
билан
боғлиқ.
Инфратузилма
лойиҳаларининг аксарият қисми энергия тежаш ва тикланадиган энергия
манбаларини ривожлантиришга қаратилмоқда. Хусусан, жаҳонда 2018 йилда
энергия тежаш ва тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштиришга
йўналтирилган инвестициялар ҳажми 2010 йилга нисбатан 55%га ортди9.
Тармоқлар ва корхоналарга молиявий кўмак бериш. Ишлаб
чиқариш ва хизмат кўрсатишда “яшил” ёндашувга эга бўлган айрим корхона
ва тармоқлар анъанавий технологияга эга бўлган рақиблари олдида
рақобатбардош бўлиши учун давлат кўмаги лозим бўлади. Ушбу мақсадда
ҳукумат “яшил инвестициялар” билан шуғулланувчи корхоналар ёки
инвесторларга солиқ имтиёзлари ва маъмурий преференциялар кўринишида
билвосита молиявий кўмак бериши мумкин.
Молия бозорларини ривожлантириш. Молия бозорлари “яшил
молиялаштириш”нинг муҳим манбаларидан бири ҳисобланади. Кўпчилик
институционал инвесторлар ўз инвестицион декларациясида сармоялашда
ижтимоий
масъуллик
ва
атроф-муҳит
муҳофазаси
тамойилларига
асосланишини кўрсатиб ўтишган. Инвесторлар мақсадида ушбу тамойилнинг
мавжудлиги амалга оширилиши режалаштирилаётган лойиҳанинг ҳукумат
олдидаги жозибадорлигини оширади. Чунки экология ва атроф-муҳит
муаммоларига масъулиятли ёндашувни назарда тутувчи лойиҳаларда
9 World Energy Investment 2019 https://www.iea.org/wei2019
ижрочиларнинг аторф-муҳит борасидаги мажбуриятлари аниқ белгиланган
бўлади.
“Яшил молиялаштириш” билан боғлиқ юқори рисклар, етарли даражада
даромадлиликка
эга
бўлмаслик
хусусий
инвесторларнинг
экологик
лойиҳаларга инвестиция сарфлашларига тўсқинлик қилиши мумкин. Улар
таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин:
- улгеродлар нархининг шаклланиши – “яшил инвестициялар” миқдорини
ҳисоблашда харажатлар қийматини аниқ ҳисоблаш зарур;
- ёқилғи қазиб чиқариш учун ажратилаётган субсидияларнинг
мавжудлиги;
- “яшил лойиҳалар”ни амалга оширишда бирламчи харажатларнинг
юқорилиги ва “яшил инвестициялар”ни қоплаш муддатининг узоқлиги;
- технологик рискларнинг мавжудлиги;
- трнзакцион харажатларнинг юқорилиги;
-
соф
энергия
манбаларининг
амалдаги
энергия
тизимига
интеграциялашуви билан боғлиқ харажатларнинг юқорилиги;
- ахборотларнинг етишмаслиги ва бошқа рисклар.
Шунинг учун давлат бу йўналишда хусусий инвесторлар учун қулай
инвестицион муҳит яратиши лозим. Давлат томонидан “яшил иқтисодиёт”ни
қўллаб-қувватлашга хизмат қилувчи сиёсий, молиявий ва солиқ дастакларини
қўллаш самарали ҳисобланади.
3. “Яшил лойиҳалар”ни инвестициялаш йўналишлари ва дастаклари
UNEP 2030 йилга қадар барқарор ривожланишга ўтишнинг қуйидаги
вариантларини таклиф этади:
1. Business as usual (одатдаги бизнес) варианти. Ушбу вариант жорий
экологик ҳолатни ҳисобга олган ҳолда иқтисодиётнинг барча тармоқларида
бизнес,
инфратузилмани
янгилаш,
ходимлар
малакасини
оширишга
инвестициялар сарфлашни назарда тутади.
2. “2 C” варианти. Ушбу вариант “Business as usual” моделини барқарор
ривожланишнинг экологик мақсадларига эришишга ҳаракат қилиш ва ўртача
ҳарорат даражасини саноат инқилобигача бўлган даврдаги ўртача ҳарорат
даражасигача пасайтиришни ҳисобга олган ҳолда амалга оширишни
реажалаштиради.
3. Incremental investment (қўшимча инвестициялар) варианти. Ушбу
вариантда Business as usual моделини барқарор ривожланишнинг экологик
мақсадларига эришиш жараёнида “2 C” моделига айлантириш кўзда тутилган.
Business as usual энг кўп харажат талаб этадиган вариант ҳисобланади.
Унга мувофиқ 2010-2030 йилларда инвестицияларга бўлган эҳтиёжнинг катта
қисми иқтисодиётнинг транспорт ва транспорт инфратузилмаси (36,7 трлн.
долл. ёки 32%), сув тармоғи (26,4 трлн долл. ёки 23%), саноат сектори (18,9
трлн долл. ёки 17%) ҳиссасига тўғри келиши лозим. Ушбу тармоқлар энергия
ва ресурс сиғимкорлиги юқори тармоқлар ҳисобланганлиги боис атроф-муҳит
муҳофазаси учун катта ҳажмдаги инвестициялар талаб этилади.
“Яшил иқтисодиёт”га ўтиш “яшил лойиҳалар”га ҳаётийлик цикли
давомида қўшимча инвестициялар жалб этишни талаб этади. Ҳозирги вақтда
дунё мамлакатлари “яшил лойиҳалар”ни давлат томонидан молиялаштириш
амалётидан соҳага хусусий инвесторларни фаол жалб этиш амалиётига ўтишга
ҳаракат қилишмоқда.
“Яшил лойиҳалар” барқарор ривожланиш мақсадларига мос равишда
қуйидаги йўналишлар ва объектлар бўйича гуруҳларга ажратилади.
Мутахассислар фикрича, “яшил лойиҳалар”га жалб этилаётган давлат ва
хусусий инвестициялар нисбати 1:5 нисбатда бўлиши зарур. Хитойда эса ички
“яшил лойиҳалар”ни молиялаштиришда 10-15% давлат бюджети маблағлари
ва 85-90% хусусий маблағлардан фойдаланиш қоидасига амал қилинади10.
Шунинг учун хусусий инвестицияларни “яшил лойиҳалар”га жалб этишдаги
рискларни анъанавий лойиҳаларни молиялаштиришда дуч келинадиган
10 Establishing China’s Green Financial System: Report of The Green Finance Task Force. People’s Bank of China (PBC).
United Nations Environment Programme (UNEP). 2015. URL: https://www.unepfi.org/news/establishing-chinas-greenfinancial-
system-report-of-the-green-finance-task-force
рисклар даражасига қадар минималлаштириш мақсадга мувофиқ. Дунё
амалиётида хусусий инвестицияларни “яшил лойиҳалар”га жалб этишни
рағбатлантиришнинг турли усуллари ва дастакларидан кенг фойдаланилади .
“Яшил лойиҳалар”ни инвестициялашда солиқ имтиёзларини жорий этиш
эмитентлар ва инвесторлар учун иқтисодий самарадорлик нуқтаи назаридан
жозибадор ҳисобланади. Амалиётда эмитентлар ва инвесторлар учун
қўлланиладиган солиқ имтиёзларининг қуйидаги турлари мавжуд:
- солиққа тортиладиган кредитли облигациялар. Облигацияларнинг ушбу
тури инвесторлар фоиз тўловлари ўрнига солиққа тортиладиган кредит
олишларини,
шу
сабабдан
эмитентлар
облигациялар
бўйича
фоиз
тўламасликларини билдиради.
- бевосита субсидияланадиган облигациялар. Эмитентлар ўз соф фоиз
тўловларини субсидиялаш учун ҳукуматдан пулли чегирмалар олишади.
-
солиққа
тортилмайдиган
облигациялар.
Инвесторлар
“яшил
облигациялар”дан олинадиган фоизлардан даромад солиғи тўлашмайди.
Мисол
учун,
Бразилияда
шамол
энергияси
бўйича
лойиҳаларни
молиялаштириш солиқлардан озод қилинган.
-
давлат
томонидан
талабни
рағбатлантириш
орқали
“яшил
облигациялар” бозорини ривожлантириш;
- давлат ижтимоий жамғармаларида “яшил лойиҳалар”га инвестиция
сарфлашга квота ажратиш. Давлат пенсия ва ижтимоий таъминот
жамғармалари маблағларининг муайян қисмини қайд этиб қўйилган
даромадга эга “яшил облигациялар”га йўналтиришга рухсат беради.
- банклар томонидан “яшил лойиҳалар”ни инвестициялашга маблағлар
ажратишни квоталаш.
Суверен
жамғармалар11
“яшил
лойҳалар”ни
инвестициялашни
молиялаштиришнинг истиқболли манбаларидан бирига айланиши мумкин.
UNEP мутахассислари фикрича, “яшил лойиҳалар”ни молиялаштириш ва
11 Суверен жамғарма, миллий фаровонлик жамғармаси (инг. Sovereign wealth fund) — молиявий активлари
акциялар, облигациялар, мол-мулк, қимматбаҳо металлар ва бошқа молиявий дастаклардан иборат давлат
инвестиция жамғармаси.
инвестициялашни рағбатлантириш ҳамда Барқарор ривожланиш мақсадларига
эришишда суверен жамғармаларнинг потенциал имкониятлари юқори бўлса-
да, улар ҳали кам ўрганилган”12. Жумладан, 2015-2017 йилларда суверен
жамғармалар томонидан амалга оширилган “яшил молиялаштириш” миқдори
11 млрд. долларни ташкил этган. Ушу “яшил инвестициялар”га йўналтирилган
маблағлар жаҳон эҳтиёжига нисбатан жуда кам бўлиб, суверен жамғармалар
жами активларининг бор-йўғи 0,2 фоизини ташкил этади.
Норвегия,
Янги
Зеландия,
Ирландия,
Австралия,
Франция каби мамлакатларда табиатни муҳофаза қилишни ҳисобга олувчи
миллий инвестиция
стратегиялари ишлаб чиқилган.
Аммо
суверен
жамғармалар стратегиясида асосий эътибор “яшил лойиҳалар”ни бевосита
молиялаштиришга
эмас,
балки
иссиқхона
газлари
эмиссиясини
қисқартмаётган лойиҳалардан чиқиб кетиш шаклида амалга оширилмоқда.
UNEP
тадқиқотлари
кўрсатишича,
суверен
жамғармаларнинг
“яшил
лойиҳалар”ни
молиялаштириш
жараёнида
фаол
иштирок
этмаётганликларининг қатор сабаблари мажуд:
- суверен инвестиция жамғармалари уставида кўрсатилган вазифалар –
миллий бойликни сақлаш ва кўпайтириш. Капитал қўйилмаларнинг миқдори
ва сарфлаш йўналишлари тўғрисида қарорлар қабул қилишда атроф-муҳит
муҳофазаси муаммолари номолиявий, яъни иккинчи даражали омиллар
сифатида қаралади;
- “яшил лойиҳалар”нинг самарадорлиги борасидаги шубҳалар. Айрим
“яшил” кўрсаткичлар динамикасининг беқарорлиги ва нефть-газ активларидан
чиқиб кетиш ҳолатида жорий даромадларни йўқотиб қўйиш мумкинлиги;
- барқарор ривожланиш лойиҳаларининг давлат томонидан етарли
даражада қўллаб-қувватланмаётганлиги ва миллий иқтисодиётда “яшил
лойиҳалар”га талабнинг юқори эмаслиги;
12 Financing Sustainable Development: The Role of Sovereign Wealth Funds for Green Investment. Geneva, UNEP,
2017. p. 4.
- мавжуд активлар портфелида “углерод компоненти”нинг миқдорини
аниқлаш билан боғлиқ қўшимча харажатлар.
Иқтисодий адабиётда айрим тадқиқотчилар “яшил лойиҳалар”ни
молиялаштиришда
суверен
жамғармаларнинг
хусусий
инвесторларга
нисбатан капитал базасининг жуда катталиги, узоқ муддатли режалаштириш
имкониятлари, кредитлардан фойдаланиш эҳтиёжининг йўқлиги каби рақобат
афзалликлари мавжуд, деб ҳисоблашади13.
4. Жаҳон молия бозорида “яшил облигациялар”нинг ўрни
“Яшил иқтисодиёт”ни молиялаштириш дастакларининг кенг тарқалган
турларидан бири “яшил облигациялар” ҳисобланади. “Яшил облигациялар”
илк марта Ервопа инвестиция банки томонидан эмиссия қилинган бўлиб, улар
бу вақтда “иқлимни муҳофаза қилиш облигациялари”, кейинчалик “иқлим
облигациялари” ва ҳозирги вақтда эса умумлаштирувчи ном билан “яшил
облигациялар” деб, атала бошланди. Қарз олувчи облигацияни муддати
давомида фоизлари билан сўндиради. “Яшил облигациялар”нинг бошқа
облигациялардан фарқли жиҳати шундаки, жалб этилган маблағлар
тикланадиган энергия, энергия самарадорлигини ошириш, экологик тоза
транспорт ёки иссиқхона газларини чиқариш ҳажмини қисқартириш билан
боғлиқ лойиҳаларга сарфланади. Дастлаб турли мамлакатларда экологик
лойиҳалар учун маблағлар жалб этиш учун қимматбаҳо қоғозлар эмиссия
қилинган бўлса-да, молиявий ресурсларни харажат қилиш йўналишлари
муайян турдаги облигациялар чиқариш билан боғланмаган. 2008 йилда
Халқаро тикланиш ва тараққиёт банки шу турдаги қимматбаҳо қоғозларни
“яшил облигациялар” номи билан чиқарди. Банк мутахассислари чиқарилган
қимматбаҳо қоғозларни жойлаштиришдан тушган маблағларни йўналтириш
13 Чебанов С. “Зеленая” экономика: роль суверенных фондов. // Мировая экономика и международные
отношения, № 3, 2019. С. 11.
лозим бўлган лойиҳаларни экологик мезонларга қанчалик жавоб беришини
аниқлаш мақсадида норвегиялик эколог мутахассисларни таклиф этишди.
Халқаро молия институти одатдагидек, ўз портфели ва инвестиция
стратегиясида “яшил облигациялар”дан фаол фойдаланаётган хусусий
инвесторлар ва эмитентлар учун катализатор вазифасини ўтади.
Қимматбаҳо
қоғозни
эмиссия
қилишдан
олинган
молиявий
ресурслардан фойдаланиш йўналиши уларни “яшил облигациялар” сирасига
киритишдаги асосий мезон ҳисобланади. Ушбу маблағлардан фойдаланиш
йўналишларини қуйидагича гуруҳлаш мумкин:
- энергетика ресурслари (энергия самарадорлиги, энергия тежамкорлиги,
муқобил энергия манбалари);
- атроф-муҳит тозалигини сақлаш (саноат ва маиший чиқиндиларни йўқ
қилиш самарадорлигини ошириш);
-
био
хилма-хилликни
ошириш,
қишлоқ
ва
ўрмон
хўжалиги
самарадорлигини ошириш);
- экологик соф транспорт;
- сув ресурслари.
Жаҳон молия бозорида “яшил облигациялар”нинг асосий инвесторлари
сифатида институционал инвесторлар, жумладан, хусусий пенсия ва суғурта
жамғармалари, “узун пуллар”14 ва риски паст молиявий дастакларга қизиқувчи
инвестиция компаниялари майдонга чиқишади. Жаҳон амалиётида “яшил
облигациялар”нинг стандарт, лойиҳавий, секьюритизациялашган15 ва даромад
билан таъминланган турлари кенг тарқалган.
“Яшил облигациялар” шаклланиш механизми бўйича бир-биридан фарқ
қилади. “Яшил облигациялар” турининг хилма-хиллиги эса инвесторларга ўз
“яшил” лойиҳалари билан бир қаторда лойиҳалар “pool”16ини молиялаштириш
14 “узун пуллар” – иқтисодиёт ва молия соҳасида узоқ муддатга бериладиган қарзлар, инвестициялар ёки
кредитлар.
15 Секьюритизация (инг. securities – “қимматбаҳо қоғозлар”) – мунтазам пулли даромад келтирувчи, активлар
билан таъминланган қимматбаҳо қоғозларни эмиссия қилиш йўли билан молиявий маблағларни жалб этиш.
16 pool – инглизчадан таржима қилинганда “ҳовуз”, “қозон” маъноларини беради. Кўпинча “pool” фойда олиш
мақсадида бир нечта одам, компания, фирма ёки объектларнинг ихтиёрий бирлашишиши маъносида
учун
йўналтириладиган
облигацияларни
ҳам
чиқаришлари
мумкин.
Эмитентлар учун “яшил облигациялар” экологик самарали лойиҳаларга
қўшимча молиявий маблағларни жалб этиш имконини беради. “Яшил
облигациялар” инвесторларга узоқ муддатли даврда миқдори белгилаб
қўйилган даромад олиш, “яшил лойиҳалар”да қатнашаётгани учун ўз
обрўсини ошириш имкониятини яратади.
Climate Bond Initiative маълумотларига кўра “Яшил облигациялар”нинг
йиллик эмиссияси 2007-2019 йилларда 0,8 млрд. доллардан 257,7 млрд.
долларгача, яъни 300 баравардан кўпроққа ошган. 2019 йилда жами “яшил
облигациялар”нинг 26,3%и янги эмитентлар томонидан чиқарилган.
“Яшил облигациялар” бошқа молиявий дастакларга нисбатан қатор
афзалликларга эга:
- инвестицион рейтингининг юқорилиги (А ва ундан юқори);
- эмитентларнинг юқори мақомга эгалиги (эмитентлар таркибида
халқаро молиявий институтларнинг кўплиги);
- давлат томонидан мунтазам қўллаб-қувватланиши.
Халқаро “яшил облигациялар” бозорига хос хусусиятлар:
- инвесторлар талабининг юқорилиги - “яшил облигациялар”га халқаро
молия бозорининг янги дастаги сифатидаги қизиқиш ортиб бормоқда;
- жойлаштириш тезлигининг юқорилиги - талаб юқорилиги туфайли
“яшил облигациялар” бирламчи бозорга жойлаштирилгандан кейин 1 соат
ичида сотилиб кетади;
- истиқболли келажак – етакчи институционал инвесторлар “яшил
облигациялар”га
бўлган талабнинг ортиб бораётганлигини намойиш
қилишмоқда;
- ихтисослашув - “яшил облигациялар” билан ихтисослашган, “Яшил
фондлар”, деб аталувчи инвестиция компаниялари шуғуллана бошлашди.
ишлатилади. Бизнинг матнда эса ўз маблағларини маълум бир лойиҳага сарфлайдиган инвесторлар иттифоқи
маъносида келаётир.
Халқаро яшил молиялаштириш бозорининг етакчи сегментлари
сифатида
банкларнинг
яшил
кредитлари,
“иқлим”
ва
“яшил
облигациялар”ини келтириш мумкин (4.4.2-расм). “Яшил облигациялар”
эмиссиясининг географик таркибида етакчилик АҚШ, Хитой ва Францияга
тегишли бўлиб, улар ҳиссасига жами эмиссиянинг 44,0% тўғри келди.
Жумладан, 2019 йилда АҚШда 51,3 млрд. долл., Хитойда 31,3 млрд. долл. ва
Францияда 30,1 млрд. доллар миқдорида “яшил облигациялар” бозорга
чиқарилган. Европа Иттифоқи, АҚШ ва Хитой ҳиссасига глобал яшил
облигациялар чиқариш ҳажмининг 73,5%и тўғри келган (4.4.3-расм).
Германия иқтисодиёти ҳажми жиҳатдан Европадаги энг йирик иқтисодиёт
ҳисобланишига қарамасдан “яшил облигациялар” бозорида тўртинчи ўринни
эгаллайди. Германияда чиқарилган жами “яшил облигациялар” қиймати 33,6
млрд. долларга тенг ва 2018 йилда қиймати 7,7 млрд. долларлик облигациялар
муомалага
чиқарилган.
“Яшил
облигациялар”
савдосидан
тушган
тушумларнинг 70%и энергетика соҳасига йўналтирилган17.
“Яшил облигациялар”ни эмитентлар бўйича таҳлил этадиган бўлсак,
2019 йилда муамолага чиқарилган жами облигацияларнинг 23,0%и (59,3 млрд
долл., 2018 йилда 29,5 млрд долл. ёки 23%) номолиявий корпорациялар,
21,3%и (55 млрд. долл., 2018 йилда 49,7 млрд. долл.) молиявий корпорациялар,
15,0%и давлат ташкилотлари, 12,3%и эса таъминланган облигациялар
ҳиссасига тўғри келди. “Яшил облигациялар”дан тушган маблағларнинг
аксарият қисми энергетика (31,5%), қурилиш (29,3%), транспорт (20,2%)
тармоқларида “яшил лойиҳалар”ни молиялаштириш учун йўналтирилган.
Climate Bond Initiative ҳисоботига кўра 2019 йилда “яшил
облигациялар” бозорида АҚШнинг йирик ипотека агентлиги Fannie Mae (22,9
млрд. долл.), Германия давлат банки – (Kreditanstalt für Wiederaufbau - KFW)
(9,0 млрд. долл.), Нидерландия давлат ғазначилик агентлиги (6,7 млрд. долл.),
Франция Республикаси ҳукумати (6,6 млрд. долл.), Хитой саноат-тижорат
17 https://www.cleanenergywire.org/factsheets/green-and-sustainable-finance-germany
банки (5,9 млрд. долл.) энг йирик эмитентлар сифатида фаолият олиб
боришди18.
“Яшил
облигациялар”
бозорида
халқаро
молия
институтлари фаол иштирок этишади. Жумладан, 2010 йилда
Халқаро молия корпорацияси томонидан “IFC Green Bond”
дастури ишга туширилган бўлиб, 2010-2019 молия йилларида
жами қиймати 9,2 млрд. долларга тенг “яшил облигациялар”
эмиссия қилинган. Мазкур корпорация маълумотларига кўра,
“яшил облигациялар” эмиссияси натижасида атмосферага
чиқарилаётган иссиқхона газларини 18,4 млн. тоннага қисқартириш,
721,223 МВт/соат энергияни тежаш (бир йилда 89 мингта уйга етадиган),
йилига 20 468 892 МВт/соат (Ирландия ҳудудига тенг мамлакат
фойдаланадиган) миқдорида тикланадиган энергия ишлаб чиқариш, 7558 МВт
қувватга эга тикланадиган энергия қувватларини ишга тушириш мумкин19.
5. Тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштиришни инвестициялаш
хусусиятлари
Тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштиришга инвестиция сарфлаш
сармоядорлар учун даромадлилик даражасини ошириш ва лойиҳаларнинг
риск даражасини пасайтиришга хизмат қилиши лозим. Ҳозирда тикланадиган
энергия манбаларига сарфланаётган инвестицияларни молиялаштириш
қуйидаги манбалар ҳисобидан амалга оширилмоқда:
- корхона ва корпорацияларнинг соф фойдаси;
- корхона ва корпорацияларнинг ички резервлари;
- кредит-банк тизими муассасалари томонидан жамғарилган маблағлар;
қимматбаҳо қоғозлар эмиссияси;
- турли даражадаги бюджет маблағлари.
18 https://www.climatebonds.net/files/reports/2019_annual_highlights-final.pdf
19
https://www.ifc.org/wps/wcm/connect/90e2d0c8-8290-46a9-9e89-85335051c12a/Final+FY19+GBIR+-
+6+Sep+2019.pdf?MOD=AJPERES&CVID=mQ7oWOr
