Yengil darajadagi aqli zaiflik Diqqatini jamlay oladigan va yaxshi mexanik xotiraga ega bo‘lgan yengil darajadagi aqli zaif bolalar maxsus (korreksion) dastur buyicha ta’lim olishlari mumkin. Bu dastur konkret-kurgazmali metodlarga asoslangan bulib, matematika, yozuv, ukish va boshka predmetlarni uzlashtirishni ancha yengillashtiradi, shuning uchun bola uni 9 va undan kuprok yil davomida uni egallay oladi. Keyinchalik bola kasbiy maxoratni egallab, uzi mustakil ravishda ishlab chikarishda mexnat kila oladi. Yengil darajadagi akli zaif bolalar nutkni uzlashtirishda biroz ortda koladilar, ularning kupchiligi nutkdan kundalik maksadlarda foydalinish, suxbatni kullab turish va unda ishtirok etish kunikmalarini egallashga kodir buladilar. Birok ulaning nutkiga fonetik buzilishlar, suz boyligining cheklanganligi, suzlarni yaxshi tushunmaslik, kullaniladigan suzlarning ma’nosi tushunarsizligi xos. Suzlar mulokot vositasi sifatida tulik kullanilmaydi. Aktiv suz boyligining passiv suz boyligidan ortda kolishi kuzatiladi. Akli zaif odam uzi gapiradigandan ancha kuprok suzlarni tushunadi. Aktiv suz boyligi nafakat cheklangan, balki shtamplar (bir xildagi suz birikmalari)lar bilan tulgan. Iboralar sodda. Fikrini ifodalashda, ukigan va eshitganini aytib berishda kiyinchiliklar uchraydi. Ba’zi xollarda nutk yaxshi rivojlanmanganlik alomatlari mavjud buladi. Kurish, eshitish, kinestetik, taktil, xid sezish va ta’m bilish xislari cheklanganligi va sekinlashgani atrof-muxitda adekvat orientirlashishni yaratishni kiyinlashtiradi. Hislarni kabul kilishning yaxshi rivojlanmagani akli zaif odamga uning uzi va uni kurshab turgan narsalar xakida tugri tasavvur xosil kilishga xalakit beradi. Predmetlar va voke’liklar orasidagi uxshashlik va farklarni yetarli darajada ajrata olmaslik, ranglarning och-tukligini sezmaslik, predmetlarning Chuqurligi va xajmini xato baxolash – bularning barchasi kabul kilinayotgan axborot taxlili va sintezidagi murakkabliklar natijasidir. E’tibor maksadga yunaltirilmagan, uni jalb kilish, ushlab turish katta xarakat talab kiladi, u mustaxkam emas, tez chalgib ketadi. Bu narsa akli zaif bola uchun katta kiyinchiliklar tugdiradi va nafakat maktab dasturi, balki o‘z-o‘ziga xizmat kursatish elementlarini uzlashtirishga xam tuskinlik kiladi. Tafakkur konkret, bevosita tajriba va uzining birlamchi extiyojlarini kondirish bilan cheklangan, ketma-ketlik yuk, stereotip, tankidsiz. Tafakkurning xulkni boshkarish turish roli sust. Akli zaif bola uz faolligini boskichma-boskich rejalashtirmaydi va natijalarni oldindan kura bilishga xarakat xam kilmaydi. Xatto usmir xam mavjud kiyinchiliklarni inobatga olmay, ukituvchi, shifokor, uchuvchi bulib kurmokchi buladi. Xotira sekinlashganlik va sustligi, tez unutib yuborish bilan ajralib turadi. Lekin xotira saklangan va yaxshi shakllangan bulishi xam mumkin. Odatda predmet va voke’liklarning fakatgina tashki xususiyatlari yodda koladi. Ichki mantikiy alokalar xakidagi xotiralar va suz bilan tushuntirib berish katta kiyinchiliklar tugdiradi. Emotsiyalar (tuygular) yaxshi ajratilmagan (differensiyalanmagan), noadekvat. Ular akli zaif bolaning uzida yoki uning atrofida yuz berayotgan uzgarishlar darajasiga mos kelmaydi. Bola shunchaki jilmayib kuyish mumkin bulgan paytda shux-shodon bulib ketadi, shunchaki jaxl kilib kuyish kerak bulgan paytda gazabini va xatto agressiyasini boshkara olmaydi. Oliy tuygular: gnostik, ma’naviy, etik va boshkalar kiyin shakllanadi. Shu sabab mas’uliyat xisi, bajarilgan ishdan konikish bulmaydi. Faoliyati va anik xayotiy vaziyatlardan bevosita ta’sirlanish ustuvor. Kurgan uyinchogi, shirinligini olib berishga olingan rad javobi boshkarilmaydigan gazabga sabab buladi. Kayfiyati odatda uzgaruvchan. Emotsional rivojlanmaganlik darajasi intellektual nukson darajasiga mos keladi, degan firk mavjud, lekin amaliyotda doim xam uz isbotini topmaydi. AZ shaxslarning ma’lum kismi uzining cheklangan kobiliyatlaridan jiddiy tashvishlana oladilar. Shu sabab ular nevrotik buzilishlar paydo bulishi buyicha yukori xavf guruxiga kiradilar. AZ shaxslarning erkin faoliyati intilishlarning sustligi, tashabbus yetishmasligi, kaysarlik, ijtimoiy, shaxsiy motivlarning sustligi bilan ajralib turadi. Zarur karorlar kupincha kiska tutashuv tipa buyicha kabul kilinadi. Xarakatlari yetarli darajada maksadga yunaltirilmagan, impulsiv, motivlar kurashi mavjud emas. Shu sabab xulk-atvorda ketma-ketlik yuk, uzini kanday tutishini oldindan bilib bulmaydi. Xulk-atvor passiv, birdaniga kutilmagan va odatda joiz bulmagan ishlarni kiladi, bu narsa albattaaqli zaif odamning xayotga moslashishini kiyinlashtiradi. Shunga karamay shaxs ma’lum bir yetuklik davriga yetganida ulardan kupchiligi uz-uzini parvarishlashda mustakillikka erishadilar. Ular uzlari ovkatalana oladilar, yuvinadilar, kiyinadilar, ichak va siydik pufagi funksiyalarini boshkara oladilar. Rivojlanganlik darajasi me’yordagidan sekinrok bulsada, ular amaliy va ruzgor kunimalarini uzlashtiradilar. Bunday odamlar xulk-atvor me’yorlarini uzlashtirishlariga karamay, ularning jamiyatdagi roli cheklangan. Bu yengilaqli zaiflikka ega shaxslarning kobiliyatlarini cheklaydigan kup rollar bilan tavsiflanuvchi zamonaviy jamiyatda ayniksa yakkol namoyon buladi. Nomustakillik, turli tashki ta’sirlarga beriluvchanlik va taklid kilishga moyillikaqli zaif individning xulki kup jixatdan affektlar, bevosita vaziyatlarga boglik bulishiga olib keladi. Psixomotor rivojlanmaganlik lokomotor funksiyalar rivojlanish tempi sekinlashganligida, xarakatlar ketma-ketligi unumsiz va maksadga nomuvofik, xarakatlari notinch ekanligida namoyon buladi. Xarakatlar nochor, keskin. Anik va nafis xarakatlar, kul xarakatlari va mimika ayniksa yomon shakllangan. Asosiy kiyinchiliklar odatda maktabda uzlashtirish soxasida uchraydi va kupgina bolalarda ukish va yozish aloxida murakkabliklar tugdiradi. Yengilaqli zaiflikning kup xolatlarida abstrakt tafakkur talab kilmaydigan, amaliy faoliyatga asoslangan, nokvalifikatsion va yarimkvalifikatsion kul mexnati bilan shugullanish mumkin. Ular buyokchi, duradgor, slesar, tikuvchi, kashtachi va x. kasblarni uzlashtiradilar, lekin yukori razryadlarga erishmaydilar. Nazariy soxada unumdorlikni talab kilmaydigan ijtimoiy sharoitlarda (masalan kishlok joylarda) AZning yengil darajasi uz xolicha kiyinchiliklar tugdirmasligi mumkin. Lekin bu bilan birga emotsional va ijtimoiy yetuk emaslik kuzatilsa, ijtimoiy rol cheklanganligi kelib chikadi, masalan, nikox va bolalar tarbiyasiga kuyiladigan talablarni bajara olmaslik yoki madaniy urf-odatlar va me’yorlarga moslashishdagi kiyinchiliklar. F71.O‘rta darajadagi akli zaiflik Urtacha darajadagi aqli zaiflikni urganish jarayonlarining shakllanmaganligi bilan tavsiflanadi. Tafakkur konkret, ketma-ketlik yuk, xarakatchan emas. Bu kategoriyadagi shaxslarda nutkni tushunish va undan foydalanish sekin (3- 5 yilga kechikib) rivojlanadi, bu soxada tulik rivojlanish esa cheklangan. Kupincha nutk kupol nuksonlar bilan kechadi. Suz boyligi kam, u kuprok kundalik xayotda ishlatiladigan suz va iboralardan iborat. Aqli zaiflikning bu darajasidagi bolalarning deyarli barchasida xarakatlar koordinatsiyasi, anikligi va tempi buzilgan. Xarakatlar sekinlashgan, nunok, bu narsa yugurish mexanizmining shakllanishiga va sakrashni urganishga tuskinlik kiladi. Aqli zaif bolalar xatto usmir bulganlarida xam berilgan xolatga kiyinchilik bilan kiradilar va uni bir necha soniyadan ortik ushlab tura olmaydilar. Ular bir xarakatdan boshkasiga utishga kiynaladilar. Ba’zilarida xarakatlanish rivojlanmaganligi xarakatlarning bir xilligida, ularning tempi sekinligida, sustlik, nokulaylikda namoyon uladi. Boshkalarida esa ortikcha xarakatchanlik maksadga nomuvofiklikda, tartibsizlikda, xarakatlar koordinatsiyalanmaganlikda namoyon buladi. O‘z-o‘ziga xizmat kursatish kunikmalari yaxshi rivojlanmagan. Motorika rivojlanishining qo‘pol nuqsonlarida bu kunikmalar shakllana olmaydi. Kupincha barmoklarning differensiyalangan nafis xarakatlarini talab kiluvchi kunikmalar: oyok-kiyim ipini boglash, tugmalarni takish, kiyimdagi ipchalarni boglashni uzlashtirish kiyinchiliklar tugdiradi. Ba’zi bolalar butun umri davomida maishiy ishlarda nazorat va yordamga muxtoj buladilar. Bunday bolalarning barchasida e’tibor buzilgan. Bolalarni biron faoliyatga jalb kilish mushkul, ular birpasda chalgib ketadilar. Aktiv e’tiborning sustligi xar kanday, xattoki eng sodda maksadlarga erishishga tuskinlik kiladi. Shunga kura uyin uynash xam kiyinlashadi. Urtacha darajadagiaqli zaif shaxslarda ma’lumotlar va tasavvurlar zaxirasi juda kam. Tarkok tushunchalar xosil bulishi umuman yuk yoki keskin chegaralangan. Kabul kilish va xotira chala rivojlanganligi kuzatiladi. Maxsus ta’lim dasturlari ularning cheklangan saloxiyatini rivojlantirish va ba’zi asosiy kunikmalarni uzlashtirish imkonini beradi. Ular egallagan bilimlarini kiyinlik bilan, kupincha mexanik tarzda, yodlangan andoza kabi kullaydilar. Urta darajadagiaqli zaif odamlar yetuklik yoshida sokin, boshkarilishga moyil buladilar, batafsil uylab chikilgan vazifalar kuyilganda va malakali nazorat (doimiy kuzatuv va kursatmalar) ta’minlanganida oddiy amaliy mexnat kila oladilar. Bunday odamlar, umuman olganda, jismoniy faol va ularning kupchiligida ijtimoiy rivojlanish belgilari mavjud. Nutk rivojlanish darajasi turlicha: ba’zilari sodda suxbatlarda ishtirok eta olsalar; boshkalari – fakatgina uzlarining birlamchi extiyojlari (ovkatlanish, kiyinish, ximoya kilish)ni ifodalash uchun yetarli bulgan suz boyligiga ega buladilar. Ba’zilari nutkni xech kachon uzlashtira olmasalar-da, oddiy kursatmalarni tushunadilar va ba’zi kul xarakat (jest)lari ma’nosini urgana oladilar. Bolalarda autistik alomatlar yoki rivojlanishning boshka umumiy buzilishlari namoyon bulishi mumkin, ular klinik xolatga katta ta’sir utkazadi va reabilitatsion choralar (xayotga moslashishning tarbiyaviy-pedagogik va tibbiy choralar) kurishga zaruriyat paydo kiladi. Ularning ba’zilari mexribon va xushmuomala bulishadi. Boshkalari – jaxldor, gazabnok. Yana boshkalari – kaysar, yolgonchi, dangasa. Ularning kupchiligida jinsiy alokaga moyillik boshkarilmaydigan buladi. Ular impulsiv (kutilmagan) ishlar kilishga moyil buladilar. Aqli zaiflar kupincha oyok-kul, panjalar, barmoklar, bosh, teri, ichki a’zolar, jinsiy a’zolar, tish, yuz, kuz, kulok rivojlanishidagi buzilishlar bilan birga kechadi. Urta darajadagi AZ kattalar ularning individual va shaxsiy sifatlarini inobatga olgan xolda doimiy kuzatuv va yo‘l-yo‘riq ostida oddiy, malaka talab kilmaydigan ishlarni bajara oladilar (ayniksa, odamlari kishlok xujalik ishlari bilan band bulgan kishlok joylarda). F72. Og‘ir darajadagi akli zaiflik Rivojlanish ortda kolishining og‘ir darajasida tafakkur nafakat uta konkret, rigid, balki umulashtirishdan kobiliyatidan butkul maxrum. Ularning kupchiligida motor funksiyalarining rivojlanmaganligi, koordinatsiya buzilishi va boshka birgalikda kechuvi patologiyalar yakkol namoyon bulishi kuzatiladi. Bu shaxslar o‘z-o‘ziga xizmat kursatish kunikmalarini katta kiyinchiliklar bilan uzlashtiradilar. Ularning bir kismi xatto tugma takishva bogichlarni bog‘lashni xam urgana olmaydilar. Ularning ta’limi o‘z-o‘ziga xizmat kursatish kunikmalarini mashk kilish va atrof-muxitda muljal olishni urganish, mulokotni rivojlantirish bilan cheklanib koladi. Nutk aggramatizmlar, tovushlarni talaffuz kilishdagi kamchiliklarga ega, suz boyligi kam va biron faoliyatni tashkil kilish uchun yetarli emas. Rivojlanish tutilib kolishining og‘ir darajasi bilan ogrigan bolalar mustakil xarakatlana olishlari, nutkni mulokot vositasi sifatida minimal tarzda ishlatishlari, ularga yaxshi muomalada buladigan odamlarni ajrata olishlari mumkin, bundan tashkari ularda xissiyotlarni ijtimoiylashtirish elementlari mavjud. Maxsus ta’lim berilganda ularning ba’zilari maishiy o‘z-o‘ziga xizmat kursatishning kiyin bulmagan kunikmalarini, eng sodda kul mexnatini uzlashtirishlari mumkin. Ular fakatgina elementar mexnat jarayonlarini uzlashtira oladilar. Shuni yodda saklash muximki, rivojlanish ortda kolishining og‘ir kurinishi bilan xastalangan bolalar keyinchalik uxshash vaziyatlarda kullashlari mumkin bulgan kunikmalarni tushunishlari va rivojlantirishlari uchun ularga urgatilayotgan narsani bir necha bor kaytarish kerak. Odatda intellektual buzilishlar yakkol nevrologik patologiyalar: falajlik, parezlar bilan birga kechadi. Ularda skelet, bosh suyagi, kul-oyok, teri va ichki a’zolar rivojlanishi buzilishi, displastik tana tuzilishi kuzatiladi. Bu patologiyaga ega odamlarga doimiy yordam va kullab-kuvvatlash talab kilinadi. F73. Chuqur darajadagi aqli zaiflik Bu bolalarda kuyiladigan talablar yoki yuriknomalarni tushunish yoki bajarish kobiliyati cheklangan. Ularda e’tibor, kabul kilish, xotira rivojlanmagan. Tafakkur kilishning elementar jarayonlari mavjud emas. Kupincha nutk urniga aloxida tushunarsiz tovushlar yoki uzlari ma’nosini tushunmaydigan suzlarni kullaydilar. Bunday bolalarning kupida motorika og‘ir buzilishlari buladi, ular butkul xarakatsiz yoki xarakatlari keskin chegaralangan, siydik va axlatni ushlab tura olmaydilar, ular bilan fakat rudimentar shaklda mulokot kilish mumkin. Ular o‘zlarining asosiy extiyojlari xaqida kayg‘ura olmaydilar yoki bu xususiyat juda sust, va doimiyo yordam va qo‘llab-kuvvatlashga muxtojlar. Extiyoj va xarakatlar primitiv (eng sodda) tavsifga ega, xarakat reaksiyalari – tartibsiz, maksadga yunaltirilmagan, stereotip u yokdan bu yokka kimirlash, tashki sababsiz kuzgalish (vozbujdenie) kuzatiladi. Bulardan eng og‘irlari yiglamaydi, kulmaydi, atrofdagilarni tanimaydi. Xech narsa e’tiborlarini torta olmaydi. Ular fazoda muljal olishga kiynaladilar. Fakatgina ogrikdan ta’sirlanadilar. Yuz ifodasi ma’nosiz. Yeb buladigan va yeb bulmaydigan narsalarni ajrata olmaydilar. Nutk va kul xarakatlarini tushunmaydilar. Gazab affektlari, uziga zarar yetkazishga intilish kuzatiladi. Biroq bunday bolalar bilan ishlansa, ularda tovushga, yorkin yoruglik va rangga, xarakatlanayotgan ob’ektlar va boshka ta’sir kiluvchilarga reaksiya tarbiyalashda ba’zi yutuklarga erishish mumkin (34).