Yengil darajadagi aqli zaiflik
Diqqatini jamlay oladigan va yaxshi mexanik xotiraga ega bo‘lgan yengil
darajadagi aqli zaif bolalar maxsus (korreksion) dastur buyicha ta’lim olishlari
mumkin. Bu dastur konkret-kurgazmali metodlarga asoslangan bulib, matematika,
yozuv, ukish va boshka predmetlarni uzlashtirishni ancha yengillashtiradi, shuning
uchun bola uni 9 va undan kuprok yil davomida uni egallay oladi. Keyinchalik bola
kasbiy maxoratni egallab, uzi mustakil ravishda ishlab chikarishda mexnat kila
oladi.
Yengil darajadagi akli zaif bolalar nutkni uzlashtirishda biroz ortda koladilar,
ularning kupchiligi nutkdan kundalik maksadlarda foydalinish, suxbatni kullab
turish va unda ishtirok etish kunikmalarini egallashga kodir buladilar. Birok ulaning
nutkiga fonetik buzilishlar, suz boyligining cheklanganligi, suzlarni yaxshi
tushunmaslik, kullaniladigan suzlarning ma’nosi tushunarsizligi xos. Suzlar
mulokot vositasi sifatida tulik kullanilmaydi. Aktiv suz boyligining passiv suz
boyligidan ortda kolishi kuzatiladi. Akli zaif odam uzi gapiradigandan ancha kuprok
suzlarni tushunadi. Aktiv suz boyligi nafakat cheklangan, balki shtamplar (bir
xildagi suz birikmalari)lar bilan tulgan. Iboralar sodda. Fikrini ifodalashda, ukigan
va eshitganini aytib berishda kiyinchiliklar uchraydi. Ba’zi xollarda nutk yaxshi
rivojlanmanganlik alomatlari mavjud buladi.
Kurish, eshitish, kinestetik, taktil, xid sezish va ta’m bilish xislari
cheklanganligi va sekinlashgani atrof-muxitda adekvat orientirlashishni yaratishni
kiyinlashtiradi. Hislarni kabul kilishning yaxshi rivojlanmagani akli zaif odamga
uning uzi va uni kurshab turgan narsalar xakida tugri tasavvur xosil kilishga xalakit
beradi.
Predmetlar va voke’liklar orasidagi uxshashlik va farklarni yetarli darajada
ajrata olmaslik, ranglarning och-tukligini sezmaslik, predmetlarning Chuqurligi va
xajmini xato baxolash – bularning barchasi kabul kilinayotgan axborot taxlili va
sintezidagi murakkabliklar natijasidir.
E’tibor maksadga yunaltirilmagan, uni jalb kilish, ushlab turish katta xarakat
talab kiladi, u mustaxkam emas, tez chalgib ketadi. Bu narsa akli zaif bola uchun
katta kiyinchiliklar tugdiradi va nafakat maktab dasturi, balki o‘z-o‘ziga xizmat
kursatish elementlarini uzlashtirishga xam tuskinlik kiladi.
Tafakkur konkret, bevosita tajriba va uzining birlamchi extiyojlarini kondirish
bilan cheklangan, ketma-ketlik yuk, stereotip, tankidsiz. Tafakkurning xulkni
boshkarish turish roli sust. Akli zaif bola uz faolligini boskichma-boskich
rejalashtirmaydi va natijalarni oldindan kura bilishga xarakat xam kilmaydi. Xatto
usmir xam mavjud kiyinchiliklarni inobatga olmay, ukituvchi, shifokor, uchuvchi
bulib kurmokchi buladi.
Xotira sekinlashganlik va sustligi, tez unutib yuborish bilan ajralib turadi.
Lekin xotira saklangan va yaxshi shakllangan bulishi xam mumkin. Odatda predmet
va voke’liklarning fakatgina tashki xususiyatlari yodda koladi. Ichki mantikiy
alokalar xakidagi xotiralar va suz bilan tushuntirib berish katta kiyinchiliklar
tugdiradi.
Emotsiyalar (tuygular) yaxshi ajratilmagan (differensiyalanmagan), noadekvat.
Ular akli zaif bolaning uzida yoki uning atrofida yuz berayotgan uzgarishlar
darajasiga mos kelmaydi. Bola shunchaki jilmayib kuyish mumkin bulgan paytda
shux-shodon bulib ketadi, shunchaki jaxl kilib kuyish kerak bulgan paytda gazabini
va xatto agressiyasini boshkara olmaydi.
Oliy tuygular: gnostik, ma’naviy, etik va boshkalar kiyin shakllanadi. Shu
sabab mas’uliyat xisi, bajarilgan ishdan konikish bulmaydi. Faoliyati va anik xayotiy
vaziyatlardan bevosita ta’sirlanish ustuvor. Kurgan uyinchogi, shirinligini olib
berishga olingan rad javobi boshkarilmaydigan gazabga sabab buladi. Kayfiyati
odatda uzgaruvchan. Emotsional rivojlanmaganlik darajasi intellektual nukson
darajasiga mos keladi, degan firk mavjud, lekin amaliyotda doim xam uz isbotini
topmaydi. AZ shaxslarning ma’lum kismi uzining cheklangan kobiliyatlaridan
jiddiy tashvishlana oladilar. Shu sabab ular nevrotik buzilishlar paydo bulishi
buyicha yukori xavf guruxiga kiradilar.
AZ shaxslarning erkin faoliyati intilishlarning sustligi, tashabbus yetishmasligi,
kaysarlik, ijtimoiy, shaxsiy motivlarning sustligi bilan ajralib turadi. Zarur karorlar
kupincha kiska tutashuv tipa buyicha kabul kilinadi. Xarakatlari yetarli darajada
maksadga yunaltirilmagan, impulsiv, motivlar kurashi mavjud emas. Shu sabab
xulk-atvorda ketma-ketlik yuk, uzini kanday tutishini oldindan bilib bulmaydi.
Xulk-atvor passiv, birdaniga kutilmagan va odatda joiz bulmagan ishlarni kiladi, bu
narsa albattaaqli zaif odamning xayotga moslashishini kiyinlashtiradi.
Shunga karamay shaxs ma’lum bir yetuklik davriga yetganida ulardan
kupchiligi uz-uzini parvarishlashda mustakillikka erishadilar. Ular uzlari ovkatalana
oladilar, yuvinadilar, kiyinadilar, ichak va siydik pufagi funksiyalarini boshkara
oladilar. Rivojlanganlik darajasi me’yordagidan sekinrok bulsada, ular amaliy va
ruzgor kunimalarini uzlashtiradilar.
Bunday odamlar xulk-atvor me’yorlarini uzlashtirishlariga karamay, ularning
jamiyatdagi roli cheklangan. Bu yengilaqli zaiflikka ega shaxslarning kobiliyatlarini
cheklaydigan kup rollar bilan tavsiflanuvchi zamonaviy jamiyatda ayniksa yakkol
namoyon buladi. Nomustakillik, turli tashki ta’sirlarga beriluvchanlik va taklid
kilishga moyillikaqli zaif individning xulki kup jixatdan affektlar, bevosita
vaziyatlarga boglik bulishiga olib keladi.
Psixomotor rivojlanmaganlik lokomotor funksiyalar rivojlanish tempi
sekinlashganligida, xarakatlar ketma-ketligi unumsiz va maksadga nomuvofik,
xarakatlari notinch ekanligida namoyon buladi.
Xarakatlar nochor, keskin. Anik va nafis xarakatlar, kul xarakatlari va mimika
ayniksa yomon shakllangan.
Asosiy kiyinchiliklar odatda maktabda uzlashtirish soxasida uchraydi va
kupgina bolalarda ukish va yozish aloxida murakkabliklar tugdiradi.
Yengilaqli zaiflikning kup xolatlarida abstrakt tafakkur talab kilmaydigan,
amaliy faoliyatga asoslangan, nokvalifikatsion va yarimkvalifikatsion kul mexnati
bilan shugullanish mumkin. Ular buyokchi, duradgor, slesar, tikuvchi, kashtachi va
x. kasblarni uzlashtiradilar, lekin yukori razryadlarga erishmaydilar.
Nazariy soxada unumdorlikni talab kilmaydigan ijtimoiy sharoitlarda (masalan
kishlok joylarda) AZning yengil darajasi uz xolicha kiyinchiliklar tugdirmasligi
mumkin. Lekin bu bilan birga emotsional va ijtimoiy yetuk emaslik kuzatilsa,
ijtimoiy rol cheklanganligi kelib chikadi, masalan, nikox va bolalar tarbiyasiga
kuyiladigan talablarni bajara olmaslik yoki madaniy urf-odatlar va me’yorlarga
moslashishdagi kiyinchiliklar.
F71.O‘rta darajadagi akli zaiflik
Urtacha darajadagi aqli zaiflikni urganish jarayonlarining shakllanmaganligi
bilan tavsiflanadi. Tafakkur konkret, ketma-ketlik yuk, xarakatchan emas.
Bu kategoriyadagi shaxslarda nutkni tushunish va undan foydalanish sekin (3-
5 yilga kechikib) rivojlanadi, bu soxada tulik rivojlanish esa cheklangan. Kupincha
nutk kupol nuksonlar bilan kechadi. Suz boyligi kam, u kuprok kundalik xayotda
ishlatiladigan suz va iboralardan iborat.
Aqli zaiflikning bu darajasidagi bolalarning deyarli barchasida xarakatlar
koordinatsiyasi, anikligi va tempi buzilgan. Xarakatlar sekinlashgan, nunok, bu
narsa yugurish mexanizmining shakllanishiga va sakrashni urganishga tuskinlik
kiladi. Aqli zaif bolalar xatto usmir bulganlarida xam berilgan xolatga kiyinchilik
bilan kiradilar va uni bir necha soniyadan ortik ushlab tura olmaydilar. Ular bir
xarakatdan
boshkasiga
utishga
kiynaladilar.
Ba’zilarida
xarakatlanish
rivojlanmaganligi xarakatlarning bir xilligida, ularning tempi sekinligida, sustlik,
nokulaylikda namoyon uladi. Boshkalarida esa ortikcha xarakatchanlik maksadga
nomuvofiklikda, tartibsizlikda, xarakatlar koordinatsiyalanmaganlikda namoyon
buladi.
O‘z-o‘ziga xizmat kursatish kunikmalari yaxshi rivojlanmagan. Motorika
rivojlanishining qo‘pol nuqsonlarida bu kunikmalar shakllana olmaydi. Kupincha
barmoklarning differensiyalangan nafis xarakatlarini talab kiluvchi kunikmalar:
oyok-kiyim ipini boglash, tugmalarni takish, kiyimdagi ipchalarni boglashni
uzlashtirish kiyinchiliklar tugdiradi. Ba’zi bolalar butun umri davomida maishiy
ishlarda nazorat va yordamga muxtoj buladilar.
Bunday bolalarning barchasida e’tibor buzilgan. Bolalarni biron faoliyatga jalb
kilish mushkul, ular birpasda chalgib ketadilar. Aktiv e’tiborning sustligi xar
kanday, xattoki eng sodda maksadlarga erishishga tuskinlik kiladi. Shunga kura uyin
uynash xam kiyinlashadi.
Urtacha darajadagiaqli zaif shaxslarda ma’lumotlar va tasavvurlar zaxirasi juda
kam. Tarkok tushunchalar xosil bulishi umuman yuk yoki keskin chegaralangan.
Kabul kilish va xotira chala rivojlanganligi kuzatiladi.
Maxsus ta’lim dasturlari ularning cheklangan saloxiyatini rivojlantirish va
ba’zi asosiy kunikmalarni uzlashtirish imkonini beradi. Ular egallagan bilimlarini
kiyinlik bilan, kupincha mexanik tarzda, yodlangan andoza kabi kullaydilar.
Urta darajadagiaqli zaif odamlar yetuklik yoshida sokin, boshkarilishga moyil
buladilar, batafsil uylab chikilgan vazifalar kuyilganda va malakali nazorat (doimiy
kuzatuv va kursatmalar) ta’minlanganida oddiy amaliy mexnat kila oladilar.
Bunday odamlar, umuman olganda, jismoniy faol va ularning kupchiligida
ijtimoiy rivojlanish belgilari mavjud.
Nutk rivojlanish darajasi turlicha: ba’zilari sodda suxbatlarda ishtirok eta
olsalar; boshkalari – fakatgina uzlarining birlamchi extiyojlari (ovkatlanish,
kiyinish, ximoya kilish)ni ifodalash uchun yetarli bulgan suz boyligiga ega buladilar.
Ba’zilari nutkni xech kachon uzlashtira olmasalar-da, oddiy kursatmalarni
tushunadilar va ba’zi kul xarakat (jest)lari ma’nosini urgana oladilar.
Bolalarda autistik alomatlar yoki rivojlanishning boshka umumiy buzilishlari
namoyon bulishi mumkin, ular klinik xolatga katta ta’sir utkazadi va reabilitatsion
choralar (xayotga moslashishning tarbiyaviy-pedagogik va tibbiy choralar) kurishga
zaruriyat paydo kiladi. Ularning ba’zilari mexribon va xushmuomala bulishadi.
Boshkalari – jaxldor, gazabnok. Yana boshkalari – kaysar, yolgonchi, dangasa.
Ularning kupchiligida jinsiy alokaga moyillik boshkarilmaydigan buladi. Ular
impulsiv (kutilmagan) ishlar kilishga moyil buladilar.
