Yengil va oziq-ovqat sanoati Reja 1. Yengil sanoatning iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati, tarmoqlar tarkibi. 2. Oziq-ovqat sanoatining hududiy tuzilishi va rivojlanish xususiyatlari Tayanch iboralar Yengil sanoat, to‘qimachilik, tikuvchilik, ko‘nchilik, mo‘ynado‘zlik, ko‘n- poyabzal sanoati, pillakashlik, trikotaj to‘qimachiligi, gilamchilik, oziq-ovqat sanoati 1. Yengil sanoatning iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati, tarmoqlar tarkibi. Sanoat tarmoqlari orasida eng qadimgilaridan biri yengil sanoatdir. Hozirgi zamon sanoat ishlab chiqarishining negizini ham shu tarmoq tashkil qiladi. Yengil sanoat-xilma-xil xom ashyodan keng iste’mol mahsulotlari va buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sanoat tarmoqlari majmuidir. Yengil sanoatda xom ashyoga ham dastlabki ishlov berish, ham tayyor mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Yengil sanoatda paxta, ipak, zig‘ir, kanop, jut tolalari, hayvonlar terisi, juni, sun’iy tolalar, sun’iy charm xom ashyo sifatida foydalaniladi. Uning asosiy tarmoqlari to‘qimachilik, tikuvchilik, ko‘nchilik, mo‘ynado‘zlik, poyabzal sanoatlari hisoblanadi. Yengil sanoat mahsulotlari, shuningdek, mebelsozlik, aviatsiya, avtomobil, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarida, qishloq xo‘jaligi, transport, sog‘liqni saklash va boshqa sohalarda ishlatiladi. Yengil sanoat yirik fabrika industriyasining tarmog‘i tarzida XVIII asrning 2-yarmida barpo qilindi. Yengil sanoatning qadimiy tarmoqlaridan biri bo‘lgan to‘qimachilik sanoatida texnika taraqqiyoti to‘qimachilik sanoatining kapitalistik manufaktura bosqichidan yirik mashinalashgan industriya bosqichiga o‘tishi uchun 1 baza yaratgan. U o‘z gavbatida boshqa sanoat tarmoqlari rivojlanishini taqozo etgan. Chunonchi, to‘qimachilik sanoatining rivojlanishi mashinasozlik sanoatini rivojlanishiga, u esa o‘z navbatida metallurgiyani, metallurgiya esa yoqilg‘i (ko‘mir) sanoatining taraqqiyotini talab qilgan. Bu jarayon “zanjirsimon” yuz berib, temir yo‘l transportining rivojlanishi ham shu omil bilan bog‘liq bo‘lgan. Lekin qo‘lda paxta va jundan ip tayyorlash va to‘qish, charmdan poyabzal tikish uchun terini qayta ishlashning oddiy usullari Hindiston, Xitoy, Misr, O‘rta Osiyoda miloddan avval bir necha asr ilgari ma’lum bo‘lgani tarixiy manbalarda qayd etilgan va arxeologik topilmalar bilan tasdiqlangan. Hozirgi O‘zbekiston hududida XIX asrning oxiriga qadar xo‘jalik taraqqiyoti xonaki, kosibchilik, hunarmandchilik ishlab chiqarishidan iborat edi. Sanoat usulida ishlab chiqarilgan kiyim-kechak, poyabzal, trikotaj mahsulotlari, gazmollar asosan Rossiyaning markaziy shaharlaridan olib kelingan, chetga, asosan Rossiyaga paxta tolasi, xom ipak, teri va boshqa xom ashyo turlari chiqarilgan. O‘zbekistonda yengil sanoat mahsulotlarini sanoat asosida ishlab chiqarishga XIX asrning oxirida, 1874 yilda Toshkent shahrida paxta tozalash zavodi qurilishi bilan asos solingan. XX asr boshlarida yengil sanoat sohasi asosan paxtani qayta ishlash korxonalaridan iborat bo‘lib, yalpi sanoat mahsulotining qariyb 4/5 qismi shu sohaga to‘g‘ri kelgan. 1920-yillardan paxta tozalash zavodlari, pillakashlik, yigiruv-to‘quv, tikuvchilik, charm-galantereya, fabrikalari qurila boshladi, respublikaning o‘zida yetishtirilgan xom ashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarish maqsadlarida mayda tarqoq hunarmandlarni birlashtirib, sanoat asosi yaratildi. 1926 yilda Toshkentda «Qizil tong» tikuvchilik fabrikasi, 1927 yilda Toshkent poyabzal fabrikasi, 1928 yili Toshkent ko‘n zavodi, 1926 yili Farg‘ona tikuvchilik fabrikasining birinchi navbati ishga tushirildi. Farg‘ona (1927), Samarqand (1927), Buxoro va Marg‘ilon (1928) pillakashlik fabrikalari, Samarqand shoyi to‘qish fabrikasi (1930) ishga tushirilishi bilan O‘zbekistonda ipakchilik sanoati poydevori yaratildi. 1937 yili to‘qimachilik sanoati gigantlaridan biri - Toshkent to‘qimachilik kombinati ish boshladi. 2-jahon urushigacha bo‘lgan davrda trikotaj sanoati tarmog‘ida Qo‘qon ip yigiruv-paypoq to‘quv kombinati, Farg‘ona va Toshkentda trikotaj buyumlari fabrikalari ishga tushirildi. Urushdan 2 keyingi yillarda yengil sanoat tarmoqlari yanada rivojlandi, bu sanoatning texnika bazasi takomillashtirildi. XX asrning 60-yillarida respublikada trikotaj ishlab chiqarish ancha taraqqiyotga erishdi, Toshkent «Malika» trikotaj ishlab chiqarish birlashmasi, Andijonda ichki trikotaj buyumlari fabrikasi qurildi. 70-80 yillarda Xivada gilam kombinati, Buxoro to‘qimachilik kombinatining 1-navbati, Andijon to‘qimachilik kombinati, viloyatlarning kichik shaharlari va tuman markazlarida nisbatan kichik quvvatli yigiruv, to‘quv, yigiruv-to‘quv fabrikalari ishga tushirildi. Respublikada yengil sanoatning eng yangi sohasi bo‘lgan chinni va fayans buyumlari Toshkent (1952), Samarqand (1970), Quvasoy (1978) chinni zavodlari, Angren keramika kombinati (1967)da ishlab chiqariladi. Yengil sanoat korxonalarini bunyod etish katta kapital mablag‘ talab qilmaydi va ishlab chiqarish jarayoni ham texnologik jihatdan uncha murakkab emas, mahsuloti nisbatan arzon. Uning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan to‘qimachilik sanoati mahsulotining iste’mol qilish “zichligi” juda yuqori. Chunki bu mahsulotlar hamma vaqt barchaga kerak. Shuningdek, bu mahsulotlar mavsumiy harakterga ega bo‘lib, aylanma harakati yuqori. Yengil sanoat nisbatan kam mablag‘, ammo ko‘p ishchi kuchini talab qiladi. Yengil sanoatning xom ashyo bazasi ham keng. U o‘simlik va hayvon mahsulotlari, kimyoviy tolalar asosida ham rivojlanaveradi. Yengil sanoatning yuqoridagi xususiyatlari uning hududiy tashkil etish jihatlarini belgilab beradi. Mazkur tarmoq korxonalarini joylashtirishga xom ashyo, iste’mol, mehnat resurslari omillari kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Xom ashyo asosan yengil sanoatning birlamchi bo‘g‘inlarini masalan, paxta tozalash, jun yuvish, teri oshlash kabi korxonalarini joylashtirishda muhim. Jumladan O‘zbekistonda yuzdan ortiq paxta tozalash korxonalari qishloq tumanlarida joylashtirilgan. Iste’mol omili ta’sirida aksariyat o‘rta va yirik shaharlarda tikuv, trikotaj va poafzal fabrikalari tashkil etilgan. O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi bilan yengil sanoat tarmoqlari yangi sifat bosqichiga ko‘tarildi. Respublika xukumati qaroriga ko‘ra tarmoqdagi deyarli hamma korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga va mulkchilikning boshka shakllariga aylantirildi. 1991 yilda 3 Respublika yengil sanoati vazirligi tugatilib, uning negizida majmuada davlat boshqaruvini amalga oshiradigan, yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqaradigan davlat uyushmasi «O‘zbekyengilsanoat», 1998 yil 30 martda pillachilik va ipakchilik tar-moqlariga rahbarlikni amalga oshiradigan «O‘zbek ipagi» uyushmasi tashkil qilindi. 2000 yil 4 martda ko‘n-poyabzal sanoati korxonalari «O‘zbekcharmpoyabzal» uyushmasiga birlashdi. 1991-2000 yillarda tarmoq bo‘yicha 22 loyiha amalga oshirildi, jumladan Koreya Respublikasining «Kabul Tekstaylz» firmasi ishtirokida Toshkent va To‘ytepa shaharlarida joylashgan «Kabul-Uzbek K°» (quvvati yiliga 47,0 ming t yigirilgan paxta ip va 24 mln. m gazlama), Farg‘ona to‘qimachilik kombinatini qayta jihozlash asosida «Kabul- Farg‘ona K°» (loyiha qiymati 110 mln. AQSH dollari) qo‘shma korxonalari ishga tushirildi. Namanganda Turkiyaning «Aston» firmasi bilan hamkorlikda «Asnam tekstil» (quvvati yiliga 30,2 ming t yigirilgan ip), «Timas» va «TIMI» firmalari bilan «Kosonsoy-Tekmen» (yillik quvvati 4,2 mln. m jun va movut gazlamalar) qo‘shma korxonalari, Qarshida «Pashtete», Gurlanda «Gurlanteks», Andijonda «Anteks» to‘qimachilik majmualari va boshqalar ishga tushirildi. Hozirgi davrda O‘zbekiston yengil sanoati ko‘p tarmoqli industrial majmua bo‘lib, uning tarkibida paxta tozalash zavodlari, to‘qimachilik, trikotaj, pillakashlik, shoyi to‘qish, tikuvchilik, ko‘n-poyabzal, gilamchilik, chinni-fayans buyumlari va attorlik mollari ishlab chiqarish soqalarida 150 dan ortiq korxona bor. Shulardan 14 tasi 1994—2000 yillarda chet el kapitali ishtirokida tashkil qilingan qo‘shma korxonalardir. Respublika sanoat mahsuloti umumiy hajmida yengil sanoat hissasi 1995 yilda 19,9% 2005 yilda 16,6% ni, 2013 yilda 13% tashkil qildi. Bu tarmoq mahsulot hajmiga ko‘ra mashinasozlik va metallni qayta ishlash, yoqilg‘i, oziq-ovqat sanoatidan keyin 4-o‘rinda turadi. Mamlakatimiz sanoatida band bo‘lgan ishchi-xodimlar soni bo‘yicha yengil sanoat birinchi o‘rinda turadi (20,5%). Mustaqillik yillarida «O‘zbekyengilsanoat» davlat uyushmasi tomonidan respublikada yengil sanoatni rivojlantirishning 2000-2005 yillarga mo‘ljallangan dasturi ishlab chiqildi. Dasturda O‘zbekistonga chetdan ilg‘or texnologiyani keltirish, chet el investitsiyasini jalb etish, bank kreditidan foydalanib yangi 4 zamonaviy korxonalar qurish, jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulotlar chiqarish, eksport imkoniyatlarini oshirish va boshqalar belgilangan. Dasturga ko‘ra 2000-2005 yillarda ip-gazlama tarmog‘ida 33 ta korxonani qayta jihozlash, 17 korxonani qurib bitkazish, tikuvchilik-trikotaj tarmog‘ida 5 korxonani qayta jihozlash, 1 korxonani qurib tugallash mo‘ljallangan. Respublika hududida qayta ishlanadigan paxta tolasi hajmi 1999 yildagi 110,2 mingt dan 2005 yilda 476,4 ming t ga etkaziladi, ip gazlama ishlab chiqarishni 1,8 marta, gilam ishlab chiqarishni 2,7 marta, trikotaj matolarini 2,9 marta, tibbiyot momig‘ini 30,9 marta, trikotaj buyumlari ishlab chiqarishni 1,5 marta ko‘paytirish ko‘zda tutildi, qo‘shimcha 37,7 ming dan ortiq yangi ish o‘rinlari tashkil etildi. Bugungi kunda mamlakatimizda 2850ta yengil sanoat korxonalari, jumladan 1345ta tikuv va 1160ta to‘qimachilik korxonalari mavjud bo‘lib, 134 ming aholi ish bilan ta’minlangan. Yengil sanoatda nodavlat sektorining ulushi 99,4%. Tarmoqdagi korxonalar uchun injener-texnik kadrlar Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoati instituti va uning sho‘‘balari, Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Toshkent politexnikumi va viloyatlardagi kollejlarda tayyorlanadi. Paxta tozalash sanoati – O‘zbekistondagi dastlabki yengil sanoat tarmog‘idir. Mazkur tarmoq to‘qimachilik, yog‘-moy, kimyo sanoati tarmoqlariga xom ashyo etqazib beradi. Paxta tolasi, lint va chigit bu tarmoqning asosiy mahsulotlari hisoblanadi. O‘zbekistonda dastlabki paxta tozalash korxonasi Toshkentda 1874 yili qurilgan. Rossiyada paxta xom ashyosiga bo‘lgan talabning ortishi bilan O‘zbekistonda paxta tozalash sanoati tez rivojlantirildi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda 208 ta paxta tozalash zavodi ishladi. Paxtachilik g‘alla ekinlarini siqib chiqara boshladi. Dastlab arrali jin mashinalarda tolani ajratib olish va qo‘lda harakatlantiradigan vintli presslarda tolani presslashdan tashqari barcha og‘ir ishlar qo‘lda bajarilgan. 1920 yillarda Toshkent mexanika korxonasida dastlabki jin mashinalari, lintyerlar ishlab chiqarila boshlandi, presslar esa Leningraddan keltirildi. XX asrning 90-yillaridan boshlab, respublika paxta tolasi va paxta tozalash sanoatining boshqa mahsulotlarini mustaqil holda eksport qilishni boshladi va hozirgi davrda 50 dan ortiq xorijiy mamlakatlariga eksport qiladi. Sohaga yangi 5 texnika, texnologiya jadal sur’atlarda joriy etilmoqda. Xorijiy mamlakatlarning ilg‘or texnologiyasini o‘rganish va joriy etish, tarmoq korxonalarida paxta tolasi bo‘yicha jahon standartlariga o‘tish uchun AQSH, Shveysariya va boshqa mamlakatlardagi firmalarda ishlab chikarilgan priborlar va texnologiyani qo‘llash borasida xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Turkiya, Koreya va boshqa xorijiy davlatlar bilan ilmiy-texnikaviy hamkorlikda Farg‘ona, Xorazm, Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor to‘qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarishga qadar bo‘lgan jarayonlarni qamrab oladigan kombinatlar qurildi. To‘qimachilik sanoati - bu sanoatning asosiy vazifasi ip va shoyi gazlamalar ishlab chiqarishga qaratilgandir. Bu sanoat kombinat sifatida sovetlar davrida barpo qilindi. 1927 yilda Farg‘ona to‘qimachilik fabrikasi ishga tushirildi. Bu kombinat tarkibida yigiruv, to‘quv va kirza fabrikasi, poabzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan maxsus gazlama va tasma ishlab chiqarilgan. 1936 yilda Toshkentda to‘qimachilik kombinati qurildi. Bu kombinatda yigiruv, to‘quv, pardozlash va boshqa qator mahsulotlar ishlab chiqarildi. Keyinchalik Buxoro, Andijon ip-gazlama kombinatlari qurildi. Nukusda ham ip-gazlama ishlab chiqarish kombinati qurildi. Biroq bu korxonalarning barchasida yetishtirilgan paxta tolasining atigi 9%i qayta ishlangan, qolgan qismi esa respublikadan olib chiqib ketilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, mahalliy paxta tolasining taxminan 32-33%i mamlakatimiz hududlarida qayta ishlanmoqda. Kelajakda bu ko‘rsatkichni 50%ga etkazish ko‘zda tutilgan. Bir yilda ishlab chqarilgan paxta tolasi 1100-1200 ming t atrofida. Respublikada yillar davomida to‘qimachilik- industrial energiya ishlab chiqarish sikli shakllangan. U o‘z tarkibiga paxta va pilla xom ashyosini qayta ishlash, ip va ipak gazlama ishlab chiqarish, uning asosida tikuv hamda trikotaj korxonalarini oladi. Bu sikl, shuningdek, bo‘yoq, par va to‘qimachilik mashinalarini ishlab chiqarish bilan ham bog‘liq. Bozor munosabatlariga o‘tish va viloyatlarga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish borasida katta huquq va keng imtiyozlar berish natijasida to‘qimachilik sanoatini joylashtirish ancha o‘zgardi. Bunday sharoitda avvalgi yirik kombinatlarda, jumladan, Marg‘ilon, Namangan, Andijon, Farg‘ona kombinatlarida ishlab 6 chiqarish hajmi keskin kamaydi. Lekin zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan, ixtisoslashgan kichik va qo‘shma korxonalar barpo etildi. Mamlakatimizda qo‘shma korxonalar geografiyasi keng: ular Bo‘ston, Gurlan, Bog‘ot, Urganch, Jomboy, Jarqo‘rg‘on, Shahrisabz, Olot, Qorako‘l, Kosonsoy, Pop, Namangan, To‘ytepa, Shahrixon, Konimex va boshqa shaharlarda tashkil etildi. Tikuv va trikotaj fabrikalari Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Namangan, Andijon, Qo‘qon, Chirchiq kabi shaharlarda joylashgan. Respublikamizda olib borilayotgan sanoatlashtirish, sanoat ishlab chiqarishini modyernizatsiya va diversifikatsiya qilish hamda mahalliylashtirish dasturini amalga oshirish jarayoni muammolar bosqichma-bosqich hal etib borilmoqda. 2. Oziq-ovqat sanoatining hududiy tuzilishi va rivojlanish xususiyatlari Oziq-ovqat sanoati xalq xo‘jaligining oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradigan sohasi. Tarmoq tarkibida go‘sht-sut, yog‘-moy, baliq mahsulotlari, un-yorma, makaron, meva-sabzavot konservalari, sut-yog‘, shakar, choy qadokdash, qandolatchilik, non, uzum va shampan vinolari, spirt, araq, tamaki, pivo, chanqovbosar ichimliklar, sovun va boshqa sanoat korxonalari bor. O‘zbekiston zamonaviy oziq-ovqat sanoatiga ega. Uning tarkibida 3200 dan ortiq korxonalar bor. Bu soha, asosan, mahalliy xom ashyoni qayta ishlashga asoslangan. Mazkur sanoat korxonalarida 200 dan ortiq mahsulot turi tayyorlanadi. Mamlakat mustaqillikka erishgach, oziq-ovqat sanoatida chuqur tashkiliy va iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Ko‘pgina sanoat korxonalari davlat tasarrufidan chiqarilib, ochiq turdagi aksiyadorlik birlashmalari va jamiyatlariga aylantirildi, ilgari tarmoq korxonalariga rahbarlik qilgan oziq-ovqat, go‘sht-sut, don mahsulotlari va boshqa vazirliklar tugatilib, «O‘zoziqovqatsanoat» davlat- aksiyadorlik konsyerni (1993 yil 5 may; 1994 y. 26 sentyabrdan «Oziqovqatsanoat» va «Yog‘moytamakisanoat» uyushmalari), «O‘zgo‘shtsanoat» davlat-aksiyadorlik uyushmasi (1993 yil 6 aprel), «O‘zdonmahsulot» davlat- aksiyadorlik korporatsiyasi (1994 yil 22 aprel), «O‘zmevasabzavotuzumsanoat» davlat-aksiyadorlik uyushmasi (1994 yil 28 noyabrdan), «O‘zbaliq» davlat- aksiyadorlik korporatsiyasi (1994), Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tarkibidagi «O‘zparrandasanoat» respublika ishlab chiqarish birlashmasi (1964), 7