O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TALIM YO’NALISHI
UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA
FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: YER PO’STI VA UNING TUZULISHI
BAJARDI:
ILMIY RAHBAR:
ANDIJON-2020
Yer po’sti va uning tuzilishi
Reja
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.
2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi
3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.
4. Yer pu’stining yoshi va geoxronologik sana.
5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar relef shakllari.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
I.
Kirish
Yer po’sti — Yerning tashqi qattiq qobig’i, geosferalardan biri, litosferaning
yuqori qismi. Yer po’stining pastki chegarasi bo’ylama va ko’ndalang seysmik
to’lqinlar tezligi birdaniga o’zgaradigan (6,7—7,6 km/sek dan 7,9— 8,2 km/sek
gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi)dj o’tadi. Shu yuza bilan Ye.p. mantiyadan
ajraladi. Yer po’stining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer
po’stining qalinligi tekisliklarda 35–45 km, tog’liklarda 50– 75 km gacha. Okean
osti Yer po’stiniki 5–10 km. Quruqlikda Yer po’sti uch qatlam: yuqoridagi
cho’kindi (qalinligi 15–20 km gacha), o’rtadagi shartli ravishda "granit" (10–
20 km), pastdagi "bazalt" (o’rtacha 15–20 km)dan tashkil topgan. Okean osti Yer
po’stida "granit" qatlami yo’q, cho’kindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer
po’stining yuqori qatlami cho’kindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan bo’lib,
ko’pincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. "Granit" qatlam granit
va gneyslardan, "bazalt" esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan
jinslardan iborat.
Okean osti Ye.p. 3 qatlamdan: birinchisi zichlanmagan dengiz cho’kindilari
(1 km gacha), uning ostidagisi zichlangan cho’kindilar (1–2 km), uchinchisi quyi
okean bazalt qatlami (4–8 km) gabbrodan tashkil topgan, degan taxminlar bor.
Okeandan quruklikka o’tadigan joyda oraliq (subkontinental yoki sub’okean) Yer
po’sti (8–25 km) joylashgan. Yer po’stida muntazam tektonik harakatlar bo’lib
turadi. Shunga binoan Yer po’sti Harakatchan (burmalangan mintaqalar) va
nisbatan tinchigan oblastlar — platformalarga bo’lingan. Yer po’stining yoshi
3,5—4,5 mlrd. yilga teng .
Yer Po’stining rivojlanishi Yer qa’ridagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bog’liq
bo’lsa kerak deb faraz qilinadi. Yer po’sti izostaziya (muvozanat) holatiga yaqin:
ya’ni Yer po’stining qandaydir uchastkasi ogirroq yoki qalinroq, zichroq bo’lsa, u
substratga chuqurroq cho’kkan bo’ladi. Tektonik kuchlar Yer po’stining izostaziya
holatini buzib yuboradi, ammo tektonik kuchlar susayganda Yer po’sti yana
kaytadan muvozanat holiga qaytadi. Ye.p.ning geologik tuzilishini o’rganish
foydali qazilmalarni qidirishda muhim rol o’ynaydi.
II. Asosiy qism
1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.
Yer po’stining tuzilishi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra uch turga bu’linadi:
materik, okean va orali k.
Materik Yer po’sti asosan kuru klikda tar kalgan va uchta katlamdan iborat:
- chu’kindi katlam, kalinligi 10 km, chu’kindi jinslardan iborat;
- granitli katlam, kalinligi 10-15 km, zichligi yo qoridagi katlamga nisbatan
ancha yo qori;
- bazalt katlami, kalinligi 15-35 km.
Materik Yer po’stining u’rtacha kalinligi 30-40 km., tog’li u’lkalarda esa
70-80 km u’rtacha zichligi 2,7 gg’sm3 .
Okean Yer po’sti ikki katlamdan iborat:
-chu’kindi katlam, kalinligi 2-5 km chu’kindi jinslardan iborat;
-bazalt katlami, kalinligi 5-10 km.
Okean Yer po’stining umumiy kalinligi 6 km dan 15 km. gacha. U’tkinchi
yoki orali k yer po’stida materik va okean Yer po’sti xususiyatlari ham uchrab
turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bu’lib turadi.
Yer po’stining tarkibi Yer po’sti ximiyaviy elementlardan, minyerallardan va
tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar
uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyominiy (8,05%), temir (4,65%)
kaltsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va
bosh kalari-0,52% Demak, Yer po’stida tar kalgan 9 ta asosiy element 99,48% ni
tashkil kiladi.
Ximiyaviy elementlar birlashmasiga minyeral deb ataladi. Tog’ jinslari esa
bir necha minyerallarni tabiiy birikmasidir. Tog’ jinslari monominyeralli va
poliminyeralli bu’ladi. Monominyeralli tog’ jinslari bitta minyeraldan tashkil
topadi, masalan, kvarts, kvarts minyeralidan iborat. Poliminyeral tog’ jinslari bir
necha minyerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minyerallardan tashkil
topgan: kvarts, ortog’laz, slyoda, dala shpati.
Hosil bu’lish sharoitiga karab tog’ jinslari uchta katta guruhga bu’linadi:
1. Magmatik yoki ot kindi tog’ jinslari, ular magmaning sovishi va kotishi
natijasida hosil bu’ladi.
2. CHu’kindi jinslar. Ilgari paydo bu’lgan har qanday tog’ jinslarni
emirilishi, maydalanishi va tu’planishi va organizmlarni faoliyati tasirida paydo
bu’ladi
3. Metamorfik tog’ jinslari, katta chu kurlikda yo qori harorat va bosim
ostida jinslarini u’zgarishi tufayli hosil bu’ladi.
Magmatik tog’ jinslari. Magmatik tog’ jinslari yo qorida aytganimizdek
magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi. Magmaning sovish
sharoitiga karab magmatik tog’ jinslari quyidagi guruhlarga bu’linadi:
- intruziv yoki chu kurda hosil bu’lgan magmatik tog’ jinslari. Magmaning
chu kurda sekin-asta kotishi natijasida hosil bu’ladi. Intruziv tog’ jinslariga granit,
gabbro va bosh kalar kiradi;
- effuzif magmatik tog’ jinslari. Magmani Yer yuzasida yoki Yer yozasiga
ya kin bu’lgan chu kurlikda kotishi va sovishi natijasida hosil bu’ladi Effuzif tog’
jinslariga bazalt, liparit, vulkan shishasi va bosh kalar kiradi.
CHu’kindi jinslar. CHu’kindi jinslar ilgari paydo bu’lgan jinslarning turli
sharoitlarda emirilishi, nurashi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi. CHu’kindi
tog’ jinslari kelib chi kishiga ko’ra tu’rt guruhga bu’linadi:
- cha ki k (klastik) jinslar, asosan tog’ jinslarini emirilishi natijasida hosil
bu’ladi;
- kimyoviy tog’ jinslari, qorishmalardan chu’kindilarni chu’kishi va
tu’planishi natijasida hosil bu’ladi (tuzlar, gips va x.k) ;
- organik (biogen) tog’ jinslari, u’simlik va hayvonlarning tanalarini
u’lgandan keyin tu’planishi va u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi (marjonlar,
ku’mir, bu’r, ohaktosh);
CHa ki k yoki maydalangan (klastik) tog’ jinslari minyerallar va tog’ jinslari
bu’laklaridan iborat. Bu’laklarning u’lchamiga karab yirik (>2mm), u’rta (2,0-
0,05mm) va mayda (0,05-0,01mm) cha ki k jinslar ajratiladi.
Yirik cha ki k jinslar (psefitlar-toshlar)ga dyametri 2 mm dan bir necha
metrgacha bu’lgan bu’laklar kiradi va ikki yirik guruhga bu’linadi:
I.
Silli klanmagan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
- Xarsang tosh, dimetri 100 mm dan orti k:
- mayda tosh, dyametri 100-10 mm;
- dresva, dyametri 10-2 mm.
II.
Silli klangan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
-g’u’la tosh, silli klangan toshlar uyomi, dyametri 100 mm. dan katta;
- shag’al tosh, dyametri 100-10 mm.
Silli klanmagan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolganini brekchiya deb
ataladi. Silli klangan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolgan konglamyerat deb
ataladi.
U’rtacha kattali kdagi cha ki k toshlarga kum va kumtoshlar kiradi, ularni
psammitlar (psammos- kum) deb ham atashadi. Ularning quyidagi turlari
ajratiladi: dag’al donali (1.2mm), yirik donali (0,5-1mm), u’rta donali (0,25-
0,5mm) mayda donali (0,1-0,05mm), mayin donali (<0,1mm).
Er po‘sti – bevosita kuzatish mumkin bo‘lgan Yerning ustki qavati. U
yuqoridan atmosfera va gidrosfera, pastdan Moxorovichich chegarasi bilan
chegaralanadi. Yer po‘stining kimyoviy va mineralogik tarkibi haqidagi bilimlar
sayyora ustki qismlarida olib borilgan kuzatishlarga asoslanadi.
Turli xil tog‘ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkiblari xamda fizik
xossalarini birgalikda talqin qilish va mavjud ma’lumotlarni boshqa kosmik jismlar
bilan taqqoslash asosida, jumladan meteoritlarni o‘rganish dalillariga tayangan
holda Yerning ichki qismlari, mantiya va markazining tuzilishi va tarkibi haqidagi
tasavvurlar shakllangan.
jadval
Yerning geosferalari haqida ma’lumotlar
Geosferalar Geosferalarning bo‘limlari
Harfiy
ishorasi
Pastki chegarasining
chuqurligi
Er po‘sti
1. Cho‘kindi – metamorfik
jinslar “qatlami”
A
20 km gacha
2. Granit–gneyslar “qatlami”
40 km gacha
3. Eklogit–bazalt “qatlami”
70 km gacha
Mantiya
1. Gutenberg “qatlami”
V
100-400 km gacha
2. Astenosfera – Golitsыn
“qatlami”
S
900 km gacha
3. Quyi mantiya
D
2900 km gacha
Markaz
(yadro)
Tashqi yadro
F
4800 km gacha
F1
5100 km gacha
Ichki yadro
G
6371 km gacha
rasm. Yerning tuzilish sxemasi.
Keyingi 50-yillik geofizika, petrologiya, geokimyo va boshqa fanlarda
amalga oshirilgan izlanishlarning natijalariga tayangan holda aytish mumkinki, Yer
uch qismga bo‘linadi: Yer po‘sti, mantiya va yadro (markaz)1. Yer po‘sti o‘z
navbatida uchga bo‘linadi: a) cho‘kindi–metamorfik jinslar; b) granit–gneyslar; v)
bazalt qavatlari. Geofizikaviy ma’lumotlarga ko‘ra, Yer po‘stining qalinligi
okeanlar ostida 5–10 km, kontinental tekisliklarda 30–40 km va orogenik tog‘li
o‘lkalarda 50–75 km ni tashkil qiladi. Ushbu qavatlar orqali o‘tayotgan seysmik
to‘lqinlarning tezligi ancha o‘zgaruvchan, cho‘kindi–metamorfik jinslarda 3–5
km/sek, granit–gneyslarda 5,5–6,5 km/sek va “bazaltlarda” – 6,6–7,2 km/sek.
Ma’lum bo‘lishicha, bu qavatlarning qalinligi o‘zgaruvchan. Bulardan birinchisi –
cho‘kindi jinslar qavati (“qatlami”) qadimiy qalqonlarda (Aldan, Boltiq) deyarli
yo‘q hisobi, kontinental tekisliklarda (platformalarda) 5 km gacha bo‘lsa, orogen
o‘lkalarda 15 km ni tashkil etadi. Yer po‘sti ikkinchi qavatining (granit–gneyslar
“qatlami”ning) qalinligi platformalarda 15-20 km atrofida bo‘lsa, tog‘li o‘lkalarda
20–25 km ni tashkil etadi. Uchinchi qavat – “bazalt qatlami"ning qalinligi
platformalarda 15–20 km, orogenik o‘lkalarda 25–35 km orasida bo‘ladi (11.2-
rasm.).
rasm. Yer po‘stining “qatlamli” tuzilishi sxemasi.
1 . William M. White. Geochemistry, Wiley-Blackwell, 2005. Сhapter 1.5. Page 14-19
2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi (birikmalarning og‘irligi bo‘yicha, %
hisobida) V.I.Vernadskiy, V.M.Goldshmidt, I.V.Nodak, G.Geveshi va boshqalar
ma’lumotlari asosida tuzilgan quyidagi jadvalda keltirilgan.
jadval
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi (% hisobida)
Kompo-
nentlar
F. Klark
bo‘yicha
V.
Goldshmidt
bo‘yicha
A. Beus
bo‘yicha
B. Luts
bo‘yicha
A. Ronov va
A.Yaroshevskiy
bo‘yicha
SiO2
60,3
60,5
60,6
63,0
59,3
TiO2
1,0
0,7
1,0
0,6
0,7
Al2O3
15,6
15,7
16,1
15,7
15,0
Fe2O3
3,2
3,3
3,1
2,1
2,4
FeO
3,8
3,5
–
4,0
5,6
MnO
0,1
0,1
0,2
0,1
0,1
MgO
3,5
3,6
5,3
3,6
4,2
CaO
5,2
5,2
3,8
5,0
7,2
Na2O
3,8
3,9
2,2
3,4
2,5
K2O
3,2
3,2
2,0
2,5
2,1
P2O5
0,3
0,3
0,2
–
0,2
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar Yer po‘stining o‘rtacha kimyoviy tarkibi
deb qabul qilingan.
Ushbu masalani batafsil yoritib bergan A.P.Vinogradov Yer po‘stining
kimyoviy tarkibini quyidagicha ta’riflaydi.
jadval
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi
(A.P.Vinogradov bo‘yicha, % hisobida)
I.
O – 47,0
Si – 27,5
III.
Ti – 0,6
H –
0,15
C – 0,1
IV.
Mn –
0,09
S –
0,09
P –
0,08
Ba –
0,05
Cl – 0,01
Sr – 0,04
Rb –
0,03
F – 0,03
Cr – 0,02
Zr – 0,02
V – 0,01
Cu –
0,01
Ni – 0,01
V.
Ni – 0,008
Li – 0,006
Cl – 0,004
Sn –
0,004
Co –
0,003
Y – 0,003
La –
0,002
Pb –
0,002
Ga –
0,001
Nb –
0,001
VI.
Th –
8·10-4
Cs – 7·10-
4
Be – 6·10-
4
Sc – 6·10-
4
As – 5·10-
4
Hs –
3,2·10-4
Mo –3·10-
4
B – 3·10-
4
U – 3·10-
4
Ti – 3·10-
4
W – 1·10-
4
VII.
Sc – 6·10-5
Cd – 5·10-
5
Sb – 4·10-
5
Bi – 2·10-5
Ag – 1·10-
5
VIII.
Hg –7·10-6
Os –5·10-6
Pd –1·10-6
Te –1·10-6
II.
Al – 8,5
Fe – 5,0
Ca –
3,5
Na –
2,5
K –
2,5
Mg –
2,0
IX.
Au – 5·10-7
Pt – 5·10-7
Ru – 5·10-7
Zr – 1·10-7
Rh – 1·10-7
Re – 1·10-7
Yer po‘stining mineral tarkibi to‘g‘risida xilma-xil fikrlar mavjud. Ularni
tekshirish va aniq ma’lumot olish ancha muammo.
Yer po‘stining mineral tarkibi N.P.Yushkin (1975) fikricha quyidagicha (%
hisobida): silikatlar – 75, oksidlar – 17, xromatlar – 3,5, karbonatlar – 1,7, sulfidlar
– 1,15, fosfatlar – 0,7, sulfatlar 0,5 va boshqalar 0,6.
Boshqa olimlardan U.G.Bregg va A.Ye.Fersman fikricha Yer po‘sti
quyidagi minerallardan tashkil topgan .
jadval
Yer po‘stining mineral tarkibi (% hisobida)
Minerallar
U.G.Bregg
bo‘yicha
A.Ye.Fersman
bo‘yicha
Plagioklaz
40,2
55
Ortoklaz
17,7
Orto- va metasilikatlar
16,3
15
Kvars va uning turlari
12,6
12
Magnetit va gematit
3,7
3,0
Slyudalar
3,5
3,0
Kalsit
1,5
1,5
Gilli minerallar
1,0
1,5
Limonit va gidroperit
0,3
0,3
Dolomit
0,1
0,1
Fosfatlar
–
0,75
Sulfidlar
–
0,3
Ftoridlar
0,2
Aksessor minerallar
2,5
–
Yerning ichki tuzilishi va mineral tarkibi haqida A.Ye.Ringvud quyidagi
raqamlarni keltiradi .
jadval
Granit-gneys qatlamining (4–15 km) mineral tarkibi
Minerallar
Miqdori (% hisobida)
Kaliyli dala shpati
31
Plagioklazlar
29,2
Kvars
12,4
Piroksenlar
12,0
Ma’dan minerallari
4
Biotit
3,8
Olivin
2,6
Rogovaya obmanka
1,7
Muskovit
0,6
jadval
Bazalt qavatining mineral tarkibi
(qit’alarda 30–50 km va 10–12 km okean ostida)
Minerallar
Miqdori
(% hisobida)
Rogovaya obmanka
33
Monoklin piroksen
20,6
Dala shpatlari
14
Kvars
11,9
Granatlar
9,5
Epidot
5,8
Kianit
4,4
Ma’dan minerallari
0,4
jadval
Yuqori mantiya tarkibi (400 km gacha)
Minerallar
Miqdori,
(% hisobida)
Olivin (forsterit)
57
Rombik piroksen
17
Omfatsit
12
Granat
14
A.Poddervart fikricha Yer po‘stining tuzilishida quyidagi jinslar qatnashadi:
granodioritlar – 70,8 %, diorit va andezitlar – 10,3 %, bazaltlar – 48,9 %.
A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy fikricha, er po‘stini tashkil etuvchi tog‘
jinslarining ulushlari quyidagicha taqsimlangan (11.8- jadval).
jadval
Yer po‘stini tashkil qiluvchi tog‘ jinslarining turlari
(A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy bo‘yicha)
Jinslar
Er po‘stini tashkil etishdagi hajmi
(% hisobida)
Qum va qumtoshlar
1,83
Gillar va gilli slanetslar
4,48
Karbonatlar
2,79
Tuzli qatlamlar
0,09
Granitoidlar va nordon
Effuzivlar
9,5
Gabbro va bazaltlar
50,34
Dunitlar va peridotitlar
0,07
Sienit, nefelinli sienitlar
0,04
Kristallik slanetslar
06,91
Metamorflashgan karbonat jinslar
0,69
Temirli jinslar
0,17
Jami:
100
3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.
Yer
pu’sti
murakkab
tuzilishi
ega,
u
asosan geosinklinallardan,
platformalardan, rift zonalaridan va aylanasimon tuzilmalaridan iborat.
Geosinklinallar-Yer pu’stining harakatchan, keng chu’zilgan qismlaridir.
Geosinklinallar yo qori suratlarda kechadigan tektonik jrayonlar, kuchli
magmatizm tez-tez sodir bu’lib turadigan dahshatli zilzilalar bilan ajralib turadi.
Geosinklinallarni rivojlanishda tu’rtta bos kich ajratiladi (22- rasm):
- birinchi yoki ilk bos kichda umumiy chu’kish, chu’kkan joyda dengizni
hosil bu’lishi va yot kizi klarni tu’planishi sodir bu’ladi. YOt kizi klar asosan kalin
chu’kindi-vulkanik jinslardan iborat bu’ladi. Mazkur bos kichda chu’kindi jinslar
uchun flish ( kumtosh, gil, myergellarni qonuniy ketma-ketligi)lar, vulkanik jinslar
uchun esa lava yoti kizi klari xos. Mazkur joy chu’kkan sari yot kizi klarni
kalinligi orta boradi va ular qisman metamorfizmga uchraydi;
- ikkinchi yoki u’rta bos kichda geosinklinallarda yoti kizi klar hosil bu’lishi
davom etadi, ularni kalinligi 8-15 km etganda chu’kish jarayoni ku’tarilish bilan
almashinadi. CHu’kindi jinslar burmalanadi, katta chu kurlikda esa ular
metomorfizmga uchraydi, vulkanlar otila boshlaydi, yori klar va darzlarga magma
kirib kotib koladi. Bu bos kich chu’kindi tu’plangan zonaning kator bukilmalar
va ku’tarilgan orollarga bu’linib ketishi bilan tugallanadi;
-uchinchi yoki oxirgi bos kichda geosinklinallarda Yer pu’stini chu’kishi
tugab, tog’lar paydo bu’la boshlaydi, tog’ jinslari katlamlari burmalanadi, ular
metamorfizmga uchraydi, tog’ tizimlari vujudga keladi. Oddiy burmalar
sinklinallar va antiklinallar deb ataladi (23-rasm). SHunday kilib, geosinklinalning
umumiy ku’tarilishi tog’larning paydo bu’lishi, tog’lararo bukilmalarning vujudga
kelishi bilan tugaydi;
- tu’rtinchi bos kichda tash ki jarayonlar tasirida ku’tarigan tog’lar bir necha
u’n va 100 millionlab yillar davomida emirila boshlaydi: Emirilgan tog’ jinslari
hosil bu’layotgan platformalarning chekkalarida paydo bu’lgan suv bilan tu’lgan
kambar cheka bukilmalarga olib borib yot kiziladi. Bukilmalarda tu’plangan yot
kizi klarning kilingan 10 km. ga etishi mumkin. Tog’lar asta-sekin emirilish
jarayonida du’ngli tekisliklarga, yani peneplenga aylanib koladi. Mazkur
tekisliklarda nurashga chidamli koldi k tog’ jinslari chi kib turadi. Yer kobig’ini
rivojlanishdagi geosinklinal bos kich juda katta davrni u’z ichiga oladi. U bir necha
geologik davrlar mobaynida rivojlanishi mumkin.
Geosinklinal rivojlanish bos kichida Yer pu’sti kalinlashadi, bar karor va
katti k bu’lib koladi, yangi burmalanishga kodir bu’lmay koladi.
Geosinklinal tara k kiyotining barcha boskichlarida magma chu’kindi jinslar
orasiga kirib boradi, vulkanlar otilgan va ktlarda esa lava bu’lib Yer yozasiga o kib
chi kdi.
SHunday kilib, geosinkalinal Yer pu’stini bukilib borayotgan xarkatchan
qismi bu’lib, chu kur, yozlarcha kilometrcha chu’zilgan va suv bilan tu’lgan
maydonlaridir. Geosinklinal tubida kalin chu’kindilar Yerning ichki qismlarida yo
qori bosim va yo qori harorat tasirida burmalar hosil kiladi va tog’lar, tog’
tizimlari vujudga keladi. Okean Yer pu’sti materik Yer pu’stiga aylanadi.
Platformalar Yer pu’stining bar karor qismlaridir. Geosinklinal tara k
kiyotining oxirgi bos kichi platformalarni hosil bu’lishidir.
Platforma ikki kavatdan iborat. Uning birinchi kavati platforma poydevori
hisoblanadi. Platforma poydevori mustahkam, kam harakatchan bu’lib, kristali tog’
jinslaridan, asosan magmatik va metaomorfik jinslardan tuzilgan, ikkinchi kavat
poydevor ustida joylashgan bu’lib, ko’pincha gorizontal yotgan (24-rasm)
chu’kindi jinslardan tarkib topgan. Ilgari aytganimizdek geosinklinal u’rnida uning
tara k kiyoti davomida burmali tog’lar vujudga keladi. Mazkur tog’larning uzo k
davr davomida emirilishidan platformaning poydevori vujudga keladi. Ushbu
poydevor kuchli bukilgan, metamorfizmga uchragan kadimgi tog’ jinslaridan
tarkib topgan, ularni granitlar yorib chi k kan. Poydevorning asta-sekin chu’kishi
natijasida uning yuzasida dengizlar vujudga kelgan. Dengiz tubida chu’kindi
jinslar- kumlar, gillar, ohaktoshlar tu’plana boshlagan. Poydevorning asta-sekin
ku’tarilishi o kibatida dengizlar chekingan va ularning u’rnida yuzasida chu’kindi
jinslar bu’lgan tekislik vujudga kelgan. Platformaning ikkinchi kavati, uning
chu’kindi jinslardan iborat ustki qismidir.
Platformalar yoshiga karab ham far klanadi. Platformaning yoshi kuyi
kavat, yani poydevor paydo bu’lgan davr bilan belgilanadi. Eng kadimgi
platformalar tog’embyeriy, yani arxey, protyerozoy yeralarida vujudga kelgan
platformalardir. Ularga SHar kiy Evropa, Sibir, Xitoy, Arabiston, Hindiston,
Avstraliya, Afrika, Antarktida, SHimoliy Amyerika va Janubiy Amyerika
platformalari kiradi.
kadimgi platformalar yoshiga karab epiprotyerozoy platformalardir. Ularni
atrofida esa epibaykal, epikaledon, epigyertsin platformalari joylashgan.
Butun geologik rivojlanish tarix davomida platformalar maydoni kengayib,
geosinklinllar maydoni kis karib borgan.
Hozirgi geosinklinal oblastlarga Tinch okeanning Kuril va Aleut orollari
joylashgan xududlar kiradi. Atlantika okeanida esa harakatdagi vulkanlar keng tar
kalgan orollar kiradi. Uzo k kelajakda ko’p olimlarning taxmini bu’yicha
geosinklinallar faoliyati tu’xtaydi. Platformalardan kristall jinslardan iborat
poydevor Yer yozasiga chi kib kolgan katta-katta maydonlar ajralib turadi.
Bunday joylarni kal konlar deyiladi. kal konlar odatda asta-sekin ku’tarilib
boradi. Platformalar poydevori ancha chu’kkan va ular chu’kindi jinslar bilan
tu’lgan joylar plitalar deb ataladi. Ular asta-sekin chu’kishda davom etmo kda.
Platformaning turli qismlarida turli xil foydali kazilmalar uchraydi.
Platformalarning plitasida, yani chu’kindi jinslari orasida noruda kazilmalar
uchraydi (tuzlar, toshku’mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slanetslar kurilish
matyeryallari (oxaktosh, kumlar, gillar), bazan esa metali kazilmalar (boksitlar,
marganets va temir rudalari) ham uchraydi. Platformaning poydevorida rudali
foydali kazilmalar ko’p bu’ladi. Magmaning chu’kindi jinslar orasiga kirib
kelishidan ham ko’pgina foydali kazilmalar hosil bu’lgan. Bular orasida noruda
foydali kazilmalar (olmoslar, kimmatbaxo toshlar va x.k) ham bor.
Yer pu’sti tuzilishining yana bir xususiyatlaridan biri kontinental riftlardir.
Ular geosinklinallarga u’xshab harakatchan bu’ladi, seysmiklik va vulkanizm yo
qori darajada rivojlangan bu’ladi, uzo k masofalarga chu’zilgan va tor bu’ladi.
Ikkalasini ham vujudga kelishi Yer pu’stini gorizontal kengayishi natijasida
vujudga keladi.
Ammo Yer pu’stining tuzilishi nu ktai nazaridan karaydigan bu’lsak,
geosinklinallar va rift zonalari tamoan bir-biriga karama- karshi tuzilmalardir.
Geosinklinallarda chu’kishdan su’ng kalin yot kizi klarning hosil bu’lishi, keyin
burmalanish natijasida tog’larni vujudga kelishi va ularni emirilishi natijasida
platformalarni vujudga kelishi sodir bu’ladi. Ammo rift zonalarida bunday
jarayonlar kuzatilmaydi. Rift zonalarida mantiyaning yo qori qismida
moddalarning ku’tarilma harakatlari tasirida Yer pu’stini ku’taradi, parchalaydi va
qisman kayta ishlaydi. Rift zonasining markaziy u’ ki bu’lib tor tektonik boti k-
graben hisoblanadi. Rift zonasi rivojlanib ketgan ta kdirda mazkur zona kengayadi
(ochiladi), kontinental rift, kontinentalaro ( Kizil dengiz, Adan va Kaliforniya
ku’lti klari) va keyinchalik, kontinental riftga aylanadi. Materiklardagi rift zonalari
– bu materik yer pu’stini emirilishi va uni okean yer pu’stiga aylanishidir.
Rift jarayoni hozirgi paytda Yer pu’stining rivojlanishidagi eng muhim
jarayonlardan biri hisoblanmo kda, ular u’z ahamiyati jihatidan geosinlinal jarayon
bilan tenglashadi.
Yer pu’sti tuzilishida muhim ahamiyatga ega bu’lgan riftlar ham
platformalarga u’xshab turlicha yoshga ega. Rifey davridan Kaynazoy davrigacha
rivojlangan riftlar avlakogenlar (grekcha aulak-ari k, genes hosil bu’lish) deb
ataladi Masalan, SHar kiy Evropa platformasidagi Pripyat-Dnepr-Donetsk
avlakogeni rifeyda hosil bu’lgan, uni shakllanish jarayoni chu kurda kristall
poydevorda yirik yori klarni vujudga kelishi bilan kechgan. SHunga u’xshagan Yer
pu’stining «ari klari» alla kachon faoliyatini tu’xtatgan va chu’kindi yot kizi klar
bilan tu’lgan.
Hozirgi yirik harakatchan avlokogenlarning hosil bu’lishi Kaynazoyda
boshlangan. Ularga SHar kiy Afrika rift zonasi va bosh kalar kiradi. SHar kiy
Afrika rift zonasi 3000 km. ga chu’zilgan va uning hududida kator su’ngan va
hrakatdagi vulkanlar mavjud. Ulardan Kilimanjaro vulkani (5895 m) Afrikaning
eng baland nu ktasidir. Efiya rifti Afar botig’i ora kali SHar kiy Afrika rift zonasi,
kizil dengiz va Adan ku’lti klari rifti bilan bog’lagan.
/arbiy Evropada yo qori Reyn rift zonasi malum. YO qori Reyn grabeni
kengligi 30-40 km li vodiy sifatida relefda aks etgan, uning yonbag’rini
SHavartsvald va Vogeza tog’lari tashkil kiladi.
SHimoliy Osiyoda Baykal rift zonalar tizimi mavjud. Rift shimoliy-shar kiy
tomon yu’nalgan kator riftlardan iborat. Baykal riftining u’zi 1000 km.ga
chu’zilgan, rift doirasida Yer pu’sti yop kalashib kolgan, seysmiklik xavfi juda yo
qori, kadimda ko’p vulkanlar otilib turgan (ohirgi vulkan otilishi tu’rtlamchi
davrda sodir bu’lgan). Rift yosh hisoblanadi, paleogenning oxiridan boshlab
shakllana boshlangan, xozir ham davom etmo kda. Uning tubi yiliga 6 mm.ga
chu’kmo kda eni esa yiliga 2-3 mm.ga kengaymo kda.
Aylanasimon tuzilmalar ham Yer pu’stining asosiy tuzilmalaridan hisoblanadi.
Oxirgi 20-30 yillar ichida olimlar Yer pu’stining aylanasimon tuzilmalariga ko’pro
k etibor byerisha boshladi (F,N. Milkov, 1990) Ilgari aylanisimon tuzilmalarga
uncha etibor byerilmagan, ularni qandaydir tasodif deb u’ylashgan. Ammo mayda
u’lchamli ayerosuratlar, ayni ksa kosmosuratlar tahlil kilinganda aylanasimon
tuzilmalar Yer pu’sti tuzilishini asosiy xususiyatlaridan biri ekanligi malum bu’ldi.
Ularning ku’ndalang bu’yicha uzunligi 10-15 km dan bir necha ming
kilometrgacha etishi ani klandi. Ularning kelib chi kishi ham turlicha. Yirik
aylansimon tuzilmalar million va millyard yillar davomida shaklanadi. Ular Yer
pu’stida metamorfik, magmatik va tektonik jarayonlarni majmyali tasirida vujudga
keladi. Yirik aylanasimon tuzilmalarni bevosita joylarda ku’rish murakkab. Ammo
kichikro k aylanasimon tuzilmalarni ku’rish mumkin. Ayni ksa, meteoritlar tasirida
hosil bu’lgan aylanasimon tuzilmalarni u’rganish juda oson.
Eng yirik meteorit tuzilmalaridan biri Xatanga daryosi vodiysidagi Popigay
botig’idir. Boti kning chu kurligi 200-400 m. tash ki kratyeri dyametri 100 m.
Meteorit kratyerida Kareliyadagi YAnisyarvi ku’li joylashgan. Gyermaniyadagi
Riz kratyerida Nordlingyer shahri joylashgan. Aylanasimon tuzilmalar Yer turidagi
sayyoralarning umumiy xususiyatidir
Demak, Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlariga geosinklinalar,
platformalar, rift zonalari va aylanasimon tuzilmalar kirar ekan.
4. Yer pu’stining yoshi va geoxronologik sana.
Geologik va kt Yer pu’sti hamma joyda bir xilda bu’lmasdan, turli joylarda
uning yoshi, kalinligi va tuzilishi turlicha. Bu esa uning kadimdan u’zgarib
kelayotganligi o kibatidir. Yer pu’stining hosil bu’lshi uchun ketgan va kt geologik
va kt deb ataladi. Yer pu’stining yoshi 4,6 mard. yil demak Yer pu’stining paydo
bu’lganiga 4,6 mard. yil bu’lgan.
Yer pu’stidagi tog’ jinslarining nisbiy va mutla k yoshi ajratiladi.
Tarkibi turlicha bu’lgan chu’kindi tog’ jinslarining qanday tartibda yotishini va
ularda uchraydigan u’simlik va hayvonotlarning tosh bu’lib kotgan kolidi klarini
u’rganib, qanday katlamlar oldin, kaysi birlari keyinro k hosil bu’lganini ani
klash, yani ularning nisbiy yoshini bilib olish mumkin. Agar chu’kindi jinslarning
katlamlari dengiz tagida qanday paydo bu’lgan bu’lsa, shu tartibda (brini-ketin)
joylashgan bu’lsa, pastdagi katlam oldin, yo qoriro kdagisi esa keyinro k paydo
bu’lgan, yani ustki katlam yoshro k katlamdir.
CHu’kindi tog’ jinslarining tarkibida ucharaydigan kadimgi hayvon va
u’simliklarning tosh bu’lib kolgan-tosh kotgan koldi klarini u’rganish Yer shari
tara kiyotining uzo k davom etgan geologik bos kichlarini bilib olishga imkon
byeradi. Ana shu uzo k davom etgan va ktlar eonlar va yeralar deb ataladi. Yer
pu’sti tara kiyotida ikkita eon ajratiladi: Kriptozoy va Fanyerozoy, Eonlar
yeralarga bu’linadi.
Kriptozoy ikkita yeradan, yani arxey (eng kadimgi yera), protyerozoy
(dastlabki yoki ilk hayot), Fanyerozoy uchta yerani u’z ichga oladi: paleozoy (
kadimgi hayot), mezozoy (u’rta hayot), kaynazoy (yangi hayot).
Yeralar kis karo k va ktlarga-davrlarga bu’linadi. Arxey va protyerozoy
yeralari davrlarga bu’linmaydi, chunki ulardagi yoti kizi klar kam u’rganilgan.
Paleozoy yerasi olti davrga bu’linadi ( kadimdan yoshiga karab): kemriy (S),
ordovik (O), silur (S), devon (O), karbon (S), pyerm (R). Mezozoy yerasi uch
davrdan iborat: tryas (T), yora (Y), bor (K). Kaynozoy yerasi ham uch davrdan
iborat: paleogen (R), neogen (N), tu’rtlamchi ( K). Yeralarning har biri u’nlarcha
va yozlarcha million yillar davom etgan. Davrlar esa bir necha u’n million yil
davom etgan va eng oxirgi, yani odam paydo bu’lgan davrgina taxminan 1,8
million yil davom etmo kda (2-jadval).
Biron bir tog’ jinsi paydo bu’lgan va ktidan boshlab u’tgan yillar shu
jinsning mutlo k yoshi deb ataladi. Tog’ jinslarining yoshi radyaktiv usul bilan ani
klanadi. Mazkur usul ularni parchalanishini u’rganishga asoslangan. Uran va kt
u’tishi bilan bir xil tezlikda asta-sekin parchalanib ketadi, ku’rg’oshin esa jinslar
tarkibida kolagan. Ularnning parchalanish va kti malum shuning uchun ham tog’
jinsida uchraydigan ku’rg’oshin mi kdoriga karab bu mazkur jinsning necha yil
oldin paydo bu’lganini aytib byerish kiyin emas. Yer yozasining turli joylari
tarkibida uran va ku’rg’oshin bu’lgan tog’ jinslarining ximiyaviy tarkibi ani
klangan va ana shu malumotlarga karab paydo bu’lgan va ktidan boshlab tog’
jinslarining yoshi ani klanadi.
Geoxronologik jadval (2-jadval) tog’ jinslarining yoshini va u’simlik hamda
hayvonlarning tara k kiyoti va ktini ani klash sohasida olimlarning uzo k va ktlar
davomida olib borgan ishlari natijasida tuzilgan. Geoxronologik jadvalda asosiy
geologik vo kealar geologik va kt davomida relefning tara k kiyoti, foydali
kazilmalarning vujudga kelishi, shuningdek hayot tara k kiyotining asosiy bos
kichlari tu’g’risida yeralar va davrlar bu’yicha malumotlar byeriladi.
jadval Geoxronologik jadval.
Yeralar
mln. yil
Davrlar
(mln
yil) va ularning
indekslari
Asosiy tabiiy vo kealar.
Tarkib
topgan
foydali
kazilmalar
Kayna-
zoy
yerasi
Tu’rtlamchi
yoki
avtoropogen
davri 1,3 mln.
yil, K
Bir necha bor muzlik bosgan.
Hozirgi zamon relefi paydo
bu’lgan.
kurilish
matyeryallari
(gil, kum), torf,
sochma oltin.
Neogen davri,
21 mln.yil, N
Tez-tez kuchli vulkanlar otilib
turgan. Ilgari yaxlit bu’lgan
U’rta dengiz, qora, Kaspiy,
Orol
dengizlari
bu’linib
ketgan.
Odamsimon
maymunlar tara k kiy etgan
ku’ng’ir ku’mir,
neft, kahrabo,
toshtuz,
chu’kindi temir
rudalari, kurilish
matyeryallari
(granit, marmar)
Paleogen davri.
42 mln yil. R
Mezozoy yerasida ku’tarilgan
tog’lar emirilib ketgan. Alp
tog’ burmalanishi boshlangan
ku’ng’ir ku’mir,
neft-yonuvchi
slaanets fosforit,
toshtuz,
chu’kindi temir
rudalari,
alyominiy rudasi
(boksitlar).
Mezozo
y yerasi
Bu’r, 70 mln
yil, K
YOpi k urug’li u’simliklar
paydo
bu’lgan,
sudralib
yoruvchilar kirilib ketgan.
kushlar tara k kiy etgan, sut
emizuvchilar paydo bu’lgan.
Ku’mir,
neft,
yonuvchi
gaz,
fosforit, bu’r.
YOra, 58 mln
yil, J
I klim issi k va syernam
bu’lgan. YAlang’och urug’li
u’simliklar keng rivojlangan.
Sudralib
yoruvchilar
ko’paygan. kushlar paydo
bu’lgan.
Toshku’mir,
ku’ng’ir ku’mir,
neft,
fosforit,
yonuvchi slanets.
Tryas, 45 mln
yil, T.
kadimgi sudralib yoruvchilar
kirilib
ketgan
mezozoy
sudralib yoruvchilari paydo
bu’lgan.
Tosh tuz, neft,
ku’mir,
alyominiy
xom
ashyosi.
Paleo-
zoy
yerasi
Pyerm, 45 mln.
yil. R
Gyertsin burmalinishi tugagan.
I klim kuru k bu’lgan.
Daraxtsimon paporotnik kir
kbu’g’in va plaunlardan iborat
o’rmonlar
tugab
ketgan,
yalang’och urug’li u’simliklar
paydo
bu’lgan.
Sudralib
yoruvchi hayvonlar ko’payib
ketgan.
Tosh tuzi, kaliy
tuzi,
gips,
ku’mir, neft, gaz.
Toshku’mir
(karbon)
60
mln. yil, S
Kaledon tog’ tizmalari yovilib
ketgan
Gyertsii
tog’
burmalanishi boshlangan. Bot
ko
kli
past
te-kisliklar
ko’paygan. I klim issi k va
syernab bu’lgan. Bu’li k flora
plaun,
kir
kbu’g’in
va
daraxsimon paporotniklar ta-ra
k kiy etgan. Sudralib yoruv-
chilar paydo bu’lgan kuru
klikda
ham
suvda
ham
yashovchi hayvon-lar ko’payib
ketgan.
Ku’mir va neft
ko’p
paydo
bu’lgan
mis,
kalay,
volfram,
polimetall
rudalari.
Devon 80.mln
yil, D
Dengizlar
maydoni
kis
kargan. I klim issi k bu’lgan
daslabki
Cho’llra
paydo
bu’lgan. Umurt kalilar suvdan
kuru klikka chi kkan. kuru
klikda
ham
suvda
ham
yashovchi hayvonlar dunyoga
kelgan. kuru klik u’simliklari
keng tar kalgan. YAlang’och
urug’li
u’simliklar
vujudga
kelgan.
Neft,
yonuvchi
gaz, namakob va
minyeral
shifobaxsh
suvlar.
Silur, 25 mln.
yil. S
Kaledon
burmalanishining
asosiy fazasi ru’y byergan.
Bali klar paydo bu’lgan.
Temir,
mis
rudalari va bosh
ka rudalar.
Ordovik,
45mln. yil O
Dengiz havzalari kis kargan.
Kuchli vulkanlar otilgan. kuru
klikda dastlabki umurt kasiz
hayvonlar paydo bu’lgan.
Kembriy
100
mln. yil
Materiklar pasaygan va keng
maydonlarni dengiz bosgan.
Baykal
tog’
burmalanish
tugagan.
Boksit,
fosforit
chu’kindi,
marganets
va
temir rudalari.
Prote-
rozoy
yerasi.
2000
mln
yilga ya
kin R
Baykal burmalanishining bosh
fazasi
bu’lib
u’tgan
va
Baykalbu’yi va Zabaykale tog’
tizmalari paydo bu’lgan kuchli
vulkanlar
otilgan.
Baktyeriyalar va suv u’tlari
rivojlangan.
Temir
rudasi.
Polimetall
rudalari. Grafit,
Kurilish
matyeryallari.
Arxey
yerasi
2000
mln
yildan
orti k A
Organik
dunyosi-skeletsiz
yomsho
k
tanli
organizimlardan
iborat.
Ularning tosh kolidi klari
emas, balki bazan izlarigina
uchraydi.
5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar relef shakllari.
Yer pu’stining rivojlanishida va Yer yozasi relefini hosil bu’lishida tog’
hosil bu’lish yoki burmalanish bos kichlari muhim ahamiyati kasb etadi. Yer pu’sti
rivojlanishi tarixida quyidagi burmalanish bos kichlari ajratiladi: Baykal, kaledon,
gyertsin, mezozoy (kimmyeriy va laramiy), Alp.
Baykal tog’ burmalanishi bos kichi protyerozoy yerasiniing oxiri va
kembriy davrining boshida ru’y byergan. Mazkur burmalanish bos kichida Baykal
bu’yi, Baykalorti tog’ tizmalari. Sayan tog’lari, Braziliya yassi tog’ligi, Qoreya
yarim orolidagi bazi tog’lar, Janubiy Afrikadagi tog’lar ku’tarilgan. Mazkur
burmalanish jarayonida barcha kadimgi platformalar shakllangan.
Kaledon burmalanish bos kichi paleozoy yerasining birinchi yarmida
(Kembriy, Ordovik, Silur) sodir bu’lgan. Asosan ilk paleozoy bilan u’rta paoleozoy
u’rtasida ru’y byergan. Burmalar, tog’lar paydo bu’lgan va magma otilib chi k kan.
Ikkiga bu’linadi: yerta kaledon burmalanish bos kichi, ordovikning oxiri, silurning
boshlarida ru’y byergan; kech kaledon burmalanish bos kichi, silurning oxiri va
devon davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur burmalanish bos kichda
Grenalandiya, Britaniya orollari, Skandinaviya, kozog’iston past tog’larining
g’arbiy qismi, SHimoliy Tyanshan. Oltoy, g’arbiy Sayan, SHimoliy Monogoliya,
Janubi-shar kiy Xitoy tog’lari paydo bu’lgan.
Gyertsin burmalanish bos kichi paleozoy yerasining ikkinchi yarimida
(devon, karbon, pyerm) sodir bu’lgan. Devon davrining oxiri va karbon davrining
boshlaridan boshlanib u’rta va kech karbonda kuchaygan va tryas davrining
u’rtalarida tutagan. Gyertsin burmalanish bos kichida Britaniya orollaridagi
kembriy tog’lari, Qornoul yarim orolidagi tog’lar, Armorikan massivi, Reyn
slanetsli tog’lari, Garts rudali tog’lari, Ural, Tyanshan, Oltoy, Kunlun, SHar kiy
Avstraliya, Appalachi, Atlas tog’lari, kozog’iston past tog’larining shar kiy qismi
ku’tarilagn. Keyinchalik mazkur gyertsinidlar platforma holatiga u’tgan.
Mezozoy burmalanishi. Ikki qismdan iborat: kimmyeriy va Larmiy
burmalanish bos kichlari.
Kimmyeriy ( Qora dengiz bu’yidagi kabila nomi) burmalanishi mezozoy
yerasining boshi va u’rtalarida sodir bu’lgan. Mazkur bos kichda burmali va
ku’tarilma harakatlar va magmatizm jarayonlari xos bu’lgan. kadimgi kimmyeriy
burmalanish bos kichi tryassning oxiri va yora davrining boshlarida sodir bu’lgan.
Mazkur bos kichda Vyerxoyansk-Kolima tog’li u’lkasi, SHimoliy Amyerikada
Qordilyera tog’larining katta qismi ku’tarilgan.
Laramiy bos kichi (A KSHdagi Laramiy daryosi nomidan olingan). Bu’r
davrining oxiri va paleogen davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur
burmalanish bos kichida SHimoliy Amyerikadagi koyali tog’lar, uzo k shar kdagi
Sixota-Alin, Saxalin tog’lari ku’tarilgan. Tibetda va Malay yarim orollarida ham
sodir bu’lgan.
Alp burmalanish bos kichi. Kaynazoy yerasida sodir bu’lgan. Ushbu
burmalanish bos kichi ru’y byergan Alp tog’lari nomi bilan atalgan. Alp
burmalanish natijasida hozirgi mavjud ko’p tog’ tizmlari ku’tarilgan. Ular ikkita
tog’ minta kasini hosil kilgan (Alp-Ximolay va Tinch okean):
- Alp-Ximolay minta kasi: Pireney, Andalusiya, Atlas, Apennin, Alp, Bol
kon, Karpat, Kavkaz, Kichik Osiyo, Yeron, Hindi kush, Ximolay tog’lari;
- Tinch okean minta kasi: Qoryak, Kamchatka, Saxalin, YApon, YAngi
Gvineya, YAngi Zelandiya, And tog’lari, Aleut orollari va x.k.
Burmalanish bos kichlari davomida Yer yuzasidagi asosiy relef shakllari
hosil bu’lgan.
Yer yozasi relfi. Yer yuzasidagi noteksliklarga relef deb ataladi. Yer yozasi
relefi uchta yirik guruhga bu’linadi: geotektura, morfostruktura va morfoskulptura.
Geotektura - Yer pu’stidagi yirik relef shakllaridir. Geotektura fa kat
Yerning ichki kuchlari tasirida vujudga keladi va rivojlanadi. Ularga materik
ku’tarilmalari va okean boti klari kiradi. Geosinklinallar va platformalar esa
ikkinchi darajali geotekturalar xisoblanadi.
Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relef shakllari kiradi. Ularni hosil
bu’lishida Yerning ichki kuchlari bilan birga tash ki kuchlari xam katnashadi.
Bunday releef shakllariga yirik tog’ tizmalari va tekisliklar kiradi. Masalan,
Qordilyera tog’lari, Buyok tekisliklar, SHar kiy Evropa tekisligi, Turon tekisligi,
SHar kiy Avstraliya tog’lari va x.k .
Morfoskulpturalar asosan tash ki (ekzogen) kuchlar tasirida vujudga keladi.
Ularga daryo vodiylari, allyovyal tekisliklar, muz relef shakllari, shamol tasirida
hosil bu’lgan relef shakllari, suv yeroziyasi natijasida hosil bu’lgan relef shakllari
kiradi. Masalan, jarlar, kirg’o klar, barxanlar, daryo vodiylari va x.k.
Yer yuzasidagi asosiy relef shakllari Yer pu’stining tuzilishiga mos keladi.
Materiklar va okeanlar kuru klik va okean Yer pu’stiga mos keladi.
Materiklarning platformalarida past tekisliklar, tekisliklar, platolar va yassi
tog’lar keng tar kalgan. Materiklarning suv bosgan joylarida shelf dengizlari tar
kalgan. Masalan, Rus platformasida SHar kiy Evropa, Gyermaniya–Polsha, Kaspiy
bu’yi past tekisligi shakllangan. Janubiy Amyerika platformalarida esa Amazoniya
past tekisligi va Braziliya yassi tog’ligi shakllangan. Afrika platformasi esa plato
va yassi tog’lardan iborat. Sibir platformasi U’rta Sibir yassi tog’ligiga mos keladi.
Bu esa platformalarning mustahkamligini va uzo k davr mobaynida emirilish
natijasida ularinig yozasi tekislik, plato va yassi tog’larga aylanib kolganligidan
darak byeradi.
Alp burmalanishi bos kichida hosil bu’lgan tog’lar balandligi, kuchli
parchalanganligi bilan ajralib turadi. Jahondagi eng baland tog’lar Alp burmalanish
bos kichida hosil bu’lgan (Alp, Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Hindi kush,
Qordilyera).
Okean platformalariga okean tubi tekisliklari mos keladi. Georiftogenallar
esa u’rta okean tog’lariga mos keladi. U’rta okean tog’larining umumiy uzunligi 60
ming km.ni tashkil kiladi.
Yer yuzasida relefni tar kalishining asosiy qonuniyatlari gipsografik egri
chizi k or kali ya k kol tasvirlandi. Gipsografik egri chizi k deb tu’g’ri burchakli
koordinatalarda tuzilgan Yer yuzasida turli xil balandlik va chu kurliklarni tara
kalishini ku’rsatadigan chizmaga aytiladi. Gipsografik egri chizi kning bo’ylama
u’ kida balandlik va chu kurliklar, ku’ndalang u’ kida esa mazkur chu kurlik va
balandliklarga tu’g’ri keladigan maydon byerilgan (25-rasm). Mazkur gipsografik
egri chizi kni tahlil kilganda quyidagilar kelib chi kadi:
gipsografik egri chizi kda ikkita tik qism ajralib turadi. Ularning maydoni
juda kichik. YO qori qismdagi tik qism materik ( kuru klik) Yer pu’stiga
mos keladi uning yo qori qismi Yer yuzasidagi eng baland nu kta bu’lgan
Jomolungma chu’ k kisiga tu’g’ri keladi. Pastki qismdagi tik qism okean
yer pu’stiga mos keladi, uning kuyi qismi Yer yuzasidagi eng chu kur
chu’kma Maryana botig’iga tu’g’ri keladi;
gipsografik egri chizi kda bundan tash kari ikkita yoti k qism ham ajratiladi.
Uning yo qori qismi kuru klikning u’rtacha balandliga tu’g’ri keladi (870
m), pastkisi esa okeanning u’rtacha chu kurligiga tu’g’ri keladi (3704 m.)
Uning maydoni Yer yozasini 50% ni tashkil kiladi;
bundan tash kari egri chizi kda Kiya pastlama qism ham ajralib turadi. U
kuru klik Yer pu’stidan okean pu’stiga u’tiladigan u’tkinchi Yer pu’sti turiga
mos keladi. U Yer yozasi 10% maydonini egalagan Materik sayozligi
(shelef) va materik yon bag’ri mazkur hududda joylashgan.
kuru klik relef shakllari. kuru klikning asosiy relef shakllari tog’lar va
tekisliklar xisoblanadi.
Tog’ deb, Yer yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib turgan
qismlariga aytiladi. Tog’larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonbag’ir,
chu’ k ki, tog’ etagi, tog’ kirrasi, dovonlar, tog’ yu’laklari. Tog’ni har tomondan
u’rab turgan kiya yozaga yonbag’ir deb ataladi. YOnbag’irni tekislikka u’tish
qismiga tog’ etagi deb ataladi. Tog’ kirralarini pasaygan qismlar dovon deb
ataladi. Tog’larni chu kur u’yilgan qismlari tog’ yu’laklari deb ataladi. Ikkita
karama- karshi yonbag’irlarning kesishgan joyi tog’ kirasi deb ataladi.
Tog’lar balandligiga ko’ra uch guruhga bu’linadi: past (1000 m. gacha),
u’rtaga balandikdagi (1000-2000m) va baland (2000 m. dan yo qori) tog’lar.
Tog’lar joylanishi, tuzilishi va bosh ka xususiyatlariga ko’ra quyidagi
turlarga bu’linadi: tog’li u’lka, tog’ massivi, tog’ tuguni, tog’ zanjiri, yassi tog’,
tog’lik, burmali tog’lar, burmali-palaxsali tog’lar, vulkan tog’lari.
Tog’li u’lkalar- Yer yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib
turgan qismi. Bir necha ming km.ga chu’zilib ketadi.
Tog’ massivlari-tog’li u’lkalarning alohida ajralib kolgan (tog’ vodiylari
bilan) qismi. Deyarli bir xil uzunlikka va kenglikka ega (Monblan, Mu’g’uliston
va x.k). Tog’ tuguni-ikki va undan orti k tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman
tog’ligi).
Tog’ zanjiri-uzun chu’zilgan balandlik, burmalanish zonasining yu’nalishi
bu’yicha juda katta masofaga chu’ziladi. Har bir tog’ zanjiri bosh kasi bilan tog’
vodiysi bilan ajralib turadi. Tog’ kirrasi-tog’ yonbag’rilarini kesishgan chizig’i.
YAssi tog’ nisbatan bir xil yozaga ega bu’lgan ulkan maydonlar. (Afrika,
Braziliya, Avstraliya, Hindiston, Markaziy Osiyo va x.k). Tog’liklar-tog’ tizmalari
va yasi tog’lardan iborat bu’lgan keng hududlar (CHyerskiy, Yeron, Tibet, Katta
havza)
Burmali tog’lar-geosinklinallar u’rnida Alp burmalanishida hosil bu’lgan
tog’lar. Katta balandlik bilan ajralib turadi.
Vul konlar turli xil tog’ relef shakllarini hosil kiladi. Ulardan keng tar
kalganlari quyidagilar: Lavali koplamalar (trapp yuzalari), Islandiyada, YAngi
Zelandiyada, Azor, Kanar va Gavay orollarida keng tar kalgan. Hozir ular kam
uchraydi ammo kadimda juda keng tar kalgan (Sibir, Kavkazorti, Hindiston yarim
oroli SHimoliy va Janubiy Amyerika, Janubiy Afrika, Avstraliya, Antraktida);
Magma chu’kindi jinslar ichiga kirib borib va u yerda kotib kolishi natijasida Yer
yuzasida gubazsimon balandliklar hosil kiladi. Lavalarni otilishi va chor atrofga o
kib ketishi natijasida kal konli vulkanlar hosil bu’ladi (Gavay, Islandiya
Polineziya orollari, SHar kiy Afrika), lava va maydalangan tog’ jinslarining otilishi
natijasida katlamsimon vulkanlar hosil bu’ladi. Ular ko’p hollarda baland bu’ladi,
chu’ k kilari qor chizig’idan yo qorida bu’ladi. Masalan, CHimborasi vulkanining
mutla k balandligi 6262 m, Kotopoxi-5897 m, Elburs-5642 m., Popokatepetl-5452
m, Ararat 5165 m, Fudziyama 3776 m.
Tekisliklar. Mutla k balanligi kam u’zgaradigan yer yozasining yassi
qismlariga tekisliklar deb ataladi.
Tekisliklar tog’embriy va epipaleozoy platformalarida keng tar kalgan relef
turi. Mutla k balandligiga karab ular quyidagi qismlarga bu’linadi:
a) okean sathidan pastda joylashgan tekisliklar ular boti klar yoki
depressiyalar deb ataladi. Masalan, Kaspiy bu’yi tekisligi, u dengiz satxidan 28 m.
pastda joylashgan. kuru klikdagi eng mashxur boti klardan biri bu’lgan qoragiyo
botig’i (132 m.) U’rta Osiyoda joylashgan. U’zbekistonning eng past nu ktasi
bu’lgan Mingbulo k botig’i dengiz satxidan 12 m. pastda joylashgan.
b) past tekisliklar ularning balandligi 0-200 m. (SHar kiy Evropa, g’arbiy
Sibir, Amazoniya);
v) baland tekisliklar (200-500 m.);
Plato – baland, tekisliklarning tik jarlar bilan bosh ka tekisliklardan ajralib
kolgan qismi (Ustyort, Tungus va x.k).
Tekisliklar ikkiga bu’linadi: denudatsion va akkumulyativ.
Denudatsion relef platforma u’rnidagi tog’larni emirilishi va peneplenga
aylanishi natijasida vujudga keladi. Ular ko’pincha platformalarning kal konlariga
tu’g’ri keladi.
Akkumulyativ tekisliklar chu’kindi jinslar qoplami bilan koplangan
bu’ladi, yani ular platformalarning plitalariga tu’g’ri keladi (SHar kiy Evropa,
Turon, g’arbiy Sibir, Amazoniya, Buyok tekisliklar, Buyok Xitoy tekisligi).
kuru klikdagi morfoskulptura releef shakllari. Morfoskulptura relef
shakllari ekzogen kuchlar tasirida shakllanadi va rivojlanadi. Morfoskulptura relef
shakllariga flyovyal (o kar suv, karst, suffoziya, surilma, glyatsyal (muz), muzlo k,
eol (shamol) tasirida vujudga keladigan relef shakllari kiradi.
Flovyal relef shakllari va ktincha va doimiy o kar suvlar tasirida vujudga
keladi. Va ktincha o kar suvlar tasirida ari kchalar, jarlar va balkalar hosil bu’ladi.
Jar bu uzun chu’zilagan boti k bu’lib, uning yonbag’irlari tik va u’simliklarsiz
bu’ladi. Balka - bu ham uzun chu’zilan boti k bu’lib, uning yonbag’irlari tik va
u’simliklar bilan koplangan bu’ladi. Jar u’z rivojlanishi jarayonida asta-sekin
balkaga aylanadi. Doimiy o kar suvlar tasirida daryo vodiylari, shar-sharalar,
ostonalar, kayir va tyerrasalar xamda kirg’o klar hosil bu’ladi.
Karst deb suvda yeriydigan tog’ jinslarida (ohaktosh, dolomit, gips tuz, bu’r)
sodir bu’ladigan jarayonga aytiladi. Karst jarayoni natijasida quyidagi relef
shakllari vujudga keladi: karrlar – suvda yeriydigan tog’ jinslari yuzasida hosil
bu’ladigan chu kur ari klar. Ularning chu kurligi 2 m. gacha borish mumkin.
g’orlarni tepa qismini u’pirilib tushishi natijasida karst voronkalari hosil bu’ladi.
Karstlandigan tog’ jinslaridagi yori klarning kengaytirish va u’pirilish natijasida
karst kudu klari va shaxtalari hosil bu’ladi. Tog’ jinslarini yer ostida suv
tomonidan yeritib olib ketilishi natijasida g’orlar vujudga keladi.
Grunt suvlari tomonidan yerigan moddalarni va mayda zarralarni olib
ketishiga suffoziya deb ataladi. Suffoziya jarayonida boti klar va voronkalar hosil
bu’ladi. Boti klar va voronkalar yer osti suvlari tasirida mayda zarralarni olib
ketilishi o kibatida sodir bu’ladi.
Surilma deb, yonbag’irdagi tog’ jinslarini og’irlik kuchi tasirida surilib
tushishiga aytiladi.
Muzlar tasirida quyidagi relef shakllari hosil bu’ladi karlar- sovu k tasirida
vujudga keladigan kavaksimon u’yilmalar; ku’ypeshonalar – muz tasirida
vujudga keladigan relef shakli. Muz harakati davomida tog’ jinslarini silli klab turli
xil shakllarini vujudga kelishiga olib keladi. Muzning emirishlishi natijasida hosil
bu’ladigan tog’orasimon vodiylar troglar deb ataladi. Muz olib kelgan yot kizi
klardan hosil bu’lgan tepaliklar morena tepaliklari deb ataladi.
Bu muzlar muzlarning yori klarida tu’planib kolgan jinslarni yerishi va olib
ketilishi natijasida hosil bu’ladi. Ularning uzunligi 30-40 km, kengligi u’nlab
metrga etishi mumkin. Drumlinalar – uzunligi 400 m. dan 2500 m. gacha bu’lgan
tepaliklardir, ularning kengligi 150-400, balandligi 45 m. gacha bu’ladi. Kelib chi
kishi hali tu’la ani klanmagan. Zandralar – keng kum tekisliklari, muzdan o kib
kelayotgan suvlarni yot kizi klari natijasida hosil bu’ladi.
Muzlik tasirida soliflyo kiya, alaslar, bayjaraxlar hosil bu’ladi YOnbag’irdan
u’ta nam tog’ jinslarini sekin-asta surilib tushishiga soliflyokiya deb ataladi. Yer
ostidagi muzlarni yerishi natijasida hosil bu’ladigan boti klarni YO kutistonda
alaslar deb ataladi. YOri klardagi muzlarni yerishi natijasida hosil bu’ladigan
du’nglar bayjaraxlar deb ataladi.
Grunt suvlari tasirida yer yozasini ku’tarilishi natijasida shishish du’nglari
hosil bu’ladi. Yer osti suvlari yozda chi kib keta olmasa tepasidagi katlamni
ku’tarib yoboradi va du’nglarni hosil bu’lishiga olib keladi.
SHamol tasirida yardanglar, baraxanlar va dyonalar vujudga keladi. SHamol
olib kelayotgan kum zarralari tasirida bir-biriga parallel bu’lgan katorlar va ari
klar vujudga kelishi yardanglar deb ataladi. YArdang turkcha su’z bu’lib yorsimon
du’ng degan manoni byeradi.
Mustahkamlanmagan kumlardan shamol tasirida barxanlar vujudga keladi.
III. Xulosa
Yer po’sti va uning tuzilishi tarkibi mavzusini o’rganar ekanman, kurs ishi
mavzusini iloji boricha to’liqroq yoritishga e’tibor qaratdim. Bundan tashqari biq
qator aniq va qiziqarli faktlardan foydalandim. Yer po’sti va uning tuzilishi hozirgi
zomonda iqtisodiy yuksalishlarni o’zgartirishga qodir fanlardan bo’lib, bu
yo’nalishlarda olib borilgan tadqiqotlar va izlanishlar mamlakatning qazilma
boyliklari va iqtisodiy resurslarini o’rganish uni baholashga imkon beradi. Albatta
bu iqtisodda o’z ta’sirini ko’rsatidi. Foydalanish chegaralarini aniqlashtiradi.
Mustaqil O’zbekistonimizda ham bunday yo’nalishli fanlarga katta etibor
qaratilmoqda. Tadqiqotlar olib borilib ulardan samarali foydalanilmoqda. Iqtisodiy
resiurslar ularni baholash va aniqlash foydalanish chegaralari va unumli maqsadli
foydalanish choralarini ishlab chiqishga imkon bermoqda.
Ulg’ayib unib o’sib kelyotgan yosh avlodga ham bunday fanlarni albatta
mukammal qiziqarli aniq faktlar orqali yetkazish zarur. Modomiki ulardan yosh va
yetuk mutahasislar chiqishi tarbiyalanishi zarur.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.
Abdullayev S.I., I.X. Jonqobilov, B.CH. Murtazayev. ”Geografik
qobiq to`g`risida ta`limot” (Tanlov o`quv fani ) ma`ruzalar majmuasi. 2013 yil
2.
Abdullayev S.I, I.X Jonqobilov, H .I. Muqumova “bitiruv malakaviy
ishi “ uslubiy qo`llanma. Qarshi – 2014-y
3.
Мирзалиев Т. Картография. Т., 2002, 230 б
4.
Vahobov X, Abdunazarov O‘, Zaynutdinov, Yusupov R., Umumiy yer
bilimi. “Sharq” T. 2005. 256 b.
5.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. Tom-2-8.
6.
“Табиий география фанига кириш “ фанидан марузалар матни
Тошкент 2000 –й
7.
Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. И-ИИ
том.Тошкент, 1985.
FOYDALANISH UCHUN INTERNET SAYTLARI.
1. www.ta’lim.uz
2.www.ziyonet.uz.
3.www.Google.uz
