O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TALIM YO’NALISHI
UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA
FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: YER PO’STI VA UNING TUZULISHI
BAJARDI:
ILMIY RAHBAR:
ANDIJON-2020
Yer po’sti va uning tuzilishi
Reja
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.
2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi
3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.
4. Yer pu’stining yoshi va geoxronologik sana.
5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar relef shakllari.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
I.
Kirish
Yer po’sti — Yerning tashqi qattiq qobig’i, geosferalardan biri, litosferaning
yuqori qismi. Yer po’stining pastki chegarasi bo’ylama va ko’ndalang seysmik
to’lqinlar tezligi birdaniga o’zgaradigan (6,7—7,6 km/sek dan 7,9— 8,2 km/sek
gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi)dj o’tadi. Shu yuza bilan Ye.p. mantiyadan
ajraladi. Yer po’stining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer
po’stining qalinligi tekisliklarda 35–45 km, tog’liklarda 50– 75 km gacha. Okean
osti Yer po’stiniki 5–10 km. Quruqlikda Yer po’sti uch qatlam: yuqoridagi
cho’kindi (qalinligi 15–20 km gacha), o’rtadagi shartli ravishda "granit" (10–
20 km), pastdagi "bazalt" (o’rtacha 15–20 km)dan tashkil topgan. Okean osti Yer
po’stida "granit" qatlami yo’q, cho’kindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer
po’stining yuqori qatlami cho’kindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan bo’lib,
ko’pincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. "Granit" qatlam granit
va gneyslardan, "bazalt" esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan
jinslardan iborat.
Okean osti Ye.p. 3 qatlamdan: birinchisi zichlanmagan dengiz cho’kindilari
(1 km gacha), uning ostidagisi zichlangan cho’kindilar (1–2 km), uchinchisi quyi
okean bazalt qatlami (4–8 km) gabbrodan tashkil topgan, degan taxminlar bor.
Okeandan quruklikka o’tadigan joyda oraliq (subkontinental yoki sub’okean) Yer
po’sti (8–25 km) joylashgan. Yer po’stida muntazam tektonik harakatlar bo’lib
turadi. Shunga binoan Yer po’sti Harakatchan (burmalangan mintaqalar) va
nisbatan tinchigan oblastlar — platformalarga bo’lingan. Yer po’stining yoshi
3,5—4,5 mlrd. yilga teng .
Yer Po’stining rivojlanishi Yer qa’ridagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bog’liq
bo’lsa kerak deb faraz qilinadi. Yer po’sti izostaziya (muvozanat) holatiga yaqin:
ya’ni Yer po’stining qandaydir uchastkasi ogirroq yoki qalinroq, zichroq bo’lsa, u
substratga chuqurroq cho’kkan bo’ladi. Tektonik kuchlar Yer po’stining izostaziya
holatini buzib yuboradi, ammo tektonik kuchlar susayganda Yer po’sti yana
kaytadan muvozanat holiga qaytadi. Ye.p.ning geologik tuzilishini o’rganish
foydali qazilmalarni qidirishda muhim rol o’ynaydi.
II. Asosiy qism
1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.
Yer po’stining tuzilishi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra uch turga bu’linadi:
materik, okean va orali k.
Materik Yer po’sti asosan kuru klikda tar kalgan va uchta katlamdan iborat:
- chu’kindi katlam, kalinligi 10 km, chu’kindi jinslardan iborat;
- granitli katlam, kalinligi 10-15 km, zichligi yo qoridagi katlamga nisbatan
ancha yo qori;
- bazalt katlami, kalinligi 15-35 km.
Materik Yer po’stining u’rtacha kalinligi 30-40 km., tog’li u’lkalarda esa
70-80 km u’rtacha zichligi 2,7 gg’sm3 .
Okean Yer po’sti ikki katlamdan iborat:
-chu’kindi katlam, kalinligi 2-5 km chu’kindi jinslardan iborat;
-bazalt katlami, kalinligi 5-10 km.
Okean Yer po’stining umumiy kalinligi 6 km dan 15 km. gacha. U’tkinchi
yoki orali k yer po’stida materik va okean Yer po’sti xususiyatlari ham uchrab
turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bu’lib turadi.
Yer po’stining tarkibi Yer po’sti ximiyaviy elementlardan, minyerallardan va
tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar
uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyominiy (8,05%), temir (4,65%)
kaltsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va
bosh kalari-0,52% Demak, Yer po’stida tar kalgan 9 ta asosiy element 99,48% ni
tashkil kiladi.
Ximiyaviy elementlar birlashmasiga minyeral deb ataladi. Tog’ jinslari esa
bir necha minyerallarni tabiiy birikmasidir. Tog’ jinslari monominyeralli va
poliminyeralli bu’ladi. Monominyeralli tog’ jinslari bitta minyeraldan tashkil
topadi, masalan, kvarts, kvarts minyeralidan iborat. Poliminyeral tog’ jinslari bir
necha minyerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minyerallardan tashkil
topgan: kvarts, ortog’laz, slyoda, dala shpati.
Hosil bu’lish sharoitiga karab tog’ jinslari uchta katta guruhga bu’linadi:
1. Magmatik yoki ot kindi tog’ jinslari, ular magmaning sovishi va kotishi
natijasida hosil bu’ladi.
2. CHu’kindi jinslar. Ilgari paydo bu’lgan har qanday tog’ jinslarni
emirilishi, maydalanishi va tu’planishi va organizmlarni faoliyati tasirida paydo
bu’ladi
3. Metamorfik tog’ jinslari, katta chu kurlikda yo qori harorat va bosim
ostida jinslarini u’zgarishi tufayli hosil bu’ladi.
Magmatik tog’ jinslari. Magmatik tog’ jinslari yo qorida aytganimizdek
magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi. Magmaning sovish
sharoitiga karab magmatik tog’ jinslari quyidagi guruhlarga bu’linadi:
- intruziv yoki chu kurda hosil bu’lgan magmatik tog’ jinslari. Magmaning
chu kurda sekin-asta kotishi natijasida hosil bu’ladi. Intruziv tog’ jinslariga granit,
gabbro va bosh kalar kiradi;
- effuzif magmatik tog’ jinslari. Magmani Yer yuzasida yoki Yer yozasiga
ya kin bu’lgan chu kurlikda kotishi va sovishi natijasida hosil bu’ladi Effuzif tog’
jinslariga bazalt, liparit, vulkan shishasi va bosh kalar kiradi.
CHu’kindi jinslar. CHu’kindi jinslar ilgari paydo bu’lgan jinslarning turli
sharoitlarda emirilishi, nurashi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi. CHu’kindi
tog’ jinslari kelib chi kishiga ko’ra tu’rt guruhga bu’linadi:
- cha ki k (klastik) jinslar, asosan tog’ jinslarini emirilishi natijasida hosil
bu’ladi;
- kimyoviy tog’ jinslari, qorishmalardan chu’kindilarni chu’kishi va
tu’planishi natijasida hosil bu’ladi (tuzlar, gips va x.k) ;
- organik (biogen) tog’ jinslari, u’simlik va hayvonlarning tanalarini
u’lgandan keyin tu’planishi va u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi (marjonlar,
ku’mir, bu’r, ohaktosh);
CHa ki k yoki maydalangan (klastik) tog’ jinslari minyerallar va tog’ jinslari
bu’laklaridan iborat. Bu’laklarning u’lchamiga karab yirik (>2mm), u’rta (2,0-
0,05mm) va mayda (0,05-0,01mm) cha ki k jinslar ajratiladi.
Yirik cha ki k jinslar (psefitlar-toshlar)ga dyametri 2 mm dan bir necha
metrgacha bu’lgan bu’laklar kiradi va ikki yirik guruhga bu’linadi:
I.
Silli klanmagan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
- Xarsang tosh, dimetri 100 mm dan orti k:
- mayda tosh, dyametri 100-10 mm;
- dresva, dyametri 10-2 mm.
II.
Silli klangan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
-g’u’la tosh, silli klangan toshlar uyomi, dyametri 100 mm. dan katta;
- shag’al tosh, dyametri 100-10 mm.
Silli klanmagan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolganini brekchiya deb
ataladi. Silli klangan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolgan konglamyerat deb
ataladi.
U’rtacha kattali kdagi cha ki k toshlarga kum va kumtoshlar kiradi, ularni
psammitlar (psammos- kum) deb ham atashadi. Ularning quyidagi turlari
ajratiladi: dag’al donali (1.2mm), yirik donali (0,5-1mm), u’rta donali (0,25-
0,5mm) mayda donali (0,1-0,05mm), mayin donali (<0,1mm).
Er po‘sti – bevosita kuzatish mumkin bo‘lgan Yerning ustki qavati. U
yuqoridan atmosfera va gidrosfera, pastdan Moxorovichich chegarasi bilan
chegaralanadi. Yer po‘stining kimyoviy va mineralogik tarkibi haqidagi bilimlar
sayyora ustki qismlarida olib borilgan kuzatishlarga asoslanadi.
Turli xil tog‘ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkiblari xamda fizik
xossalarini birgalikda talqin qilish va mavjud ma’lumotlarni boshqa kosmik jismlar
bilan taqqoslash asosida, jumladan meteoritlarni o‘rganish dalillariga tayangan
holda Yerning ichki qismlari, mantiya va markazining tuzilishi va tarkibi haqidagi
tasavvurlar shakllangan.
jadval
Yerning geosferalari haqida ma’lumotlar
Geosferalar Geosferalarning bo‘limlari
Harfiy
ishorasi
Pastki chegarasining
chuqurligi
Er po‘sti
1. Cho‘kindi – metamorfik
jinslar “qatlami”
A
20 km gacha
2. Granit–gneyslar “qatlami”
40 km gacha
3. Eklogit–bazalt “qatlami”
70 km gacha
Mantiya
1. Gutenberg “qatlami”
V
100-400 km gacha
2. Astenosfera – Golitsыn
“qatlami”
S
900 km gacha
3. Quyi mantiya
D
2900 km gacha
Markaz
(yadro)
Tashqi yadro
F
4800 km gacha
F1
5100 km gacha
Ichki yadro
G
6371 km gacha
rasm. Yerning tuzilish sxemasi.
Keyingi 50-yillik geofizika, petrologiya, geokimyo va boshqa fanlarda
amalga oshirilgan izlanishlarning natijalariga tayangan holda aytish mumkinki, Yer
uch qismga bo‘linadi: Yer po‘sti, mantiya va yadro (markaz)1. Yer po‘sti o‘z
navbatida uchga bo‘linadi: a) cho‘kindi–metamorfik jinslar; b) granit–gneyslar; v)
bazalt qavatlari. Geofizikaviy ma’lumotlarga ko‘ra, Yer po‘stining qalinligi
okeanlar ostida 5–10 km, kontinental tekisliklarda 30–40 km va orogenik tog‘li
o‘lkalarda 50–75 km ni tashkil qiladi. Ushbu qavatlar orqali o‘tayotgan seysmik
to‘lqinlarning tezligi ancha o‘zgaruvchan, cho‘kindi–metamorfik jinslarda 3–5
km/sek, granit–gneyslarda 5,5–6,5 km/sek va “bazaltlarda” – 6,6–7,2 km/sek.
Ma’lum bo‘lishicha, bu qavatlarning qalinligi o‘zgaruvchan. Bulardan birinchisi –
cho‘kindi jinslar qavati (“qatlami”) qadimiy qalqonlarda (Aldan, Boltiq) deyarli
yo‘q hisobi, kontinental tekisliklarda (platformalarda) 5 km gacha bo‘lsa, orogen
o‘lkalarda 15 km ni tashkil etadi. Yer po‘sti ikkinchi qavatining (granit–gneyslar
“qatlami”ning) qalinligi platformalarda 15-20 km atrofida bo‘lsa, tog‘li o‘lkalarda
20–25 km ni tashkil etadi. Uchinchi qavat – “bazalt qatlami"ning qalinligi
platformalarda 15–20 km, orogenik o‘lkalarda 25–35 km orasida bo‘ladi (11.2-
rasm.).
rasm. Yer po‘stining “qatlamli” tuzilishi sxemasi.
1 . William M. White. Geochemistry, Wiley-Blackwell, 2005. Сhapter 1.5. Page 14-19
2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi (birikmalarning og‘irligi bo‘yicha, %
hisobida) V.I.Vernadskiy, V.M.Goldshmidt, I.V.Nodak, G.Geveshi va boshqalar
ma’lumotlari asosida tuzilgan quyidagi jadvalda keltirilgan.
jadval
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi (% hisobida)
Kompo-
nentlar
F. Klark
bo‘yicha
V.
Goldshmidt
bo‘yicha
A. Beus
bo‘yicha
B. Luts
bo‘yicha
A. Ronov va
A.Yaroshevskiy
bo‘yicha
SiO2
60,3
60,5
60,6
63,0
59,3
TiO2
1,0
0,7
1,0
0,6
0,7
Al2O3
15,6
15,7
16,1
15,7
15,0
Fe2O3
3,2
3,3
3,1
2,1
2,4
FeO
3,8
3,5
–
4,0
5,6
MnO
0,1
0,1
0,2
0,1
0,1
MgO
3,5
3,6
5,3
3,6
4,2
CaO
5,2
5,2
3,8
5,0
7,2
Na2O
3,8
3,9
2,2
3,4
2,5
K2O
3,2
3,2
2,0
2,5
2,1
P2O5
0,3
0,3
0,2
–
0,2
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar Yer po‘stining o‘rtacha kimyoviy tarkibi
deb qabul qilingan.
Ushbu masalani batafsil yoritib bergan A.P.Vinogradov Yer po‘stining
kimyoviy tarkibini quyidagicha ta’riflaydi.
jadval
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi
(A.P.Vinogradov bo‘yicha, % hisobida)
I.
O – 47,0
Si – 27,5
III.
Ti – 0,6
H –
0,15
C – 0,1
IV.
Mn –
0,09
S –
0,09
P –
0,08
Ba –
0,05
Cl – 0,01
Sr – 0,04
Rb –
0,03
F – 0,03
Cr – 0,02
Zr – 0,02
V – 0,01
Cu –
0,01
Ni – 0,01
V.
Ni – 0,008
Li – 0,006
Cl – 0,004
Sn –
0,004
Co –
0,003
Y – 0,003
La –
0,002
Pb –
0,002
Ga –
0,001
Nb –
0,001
VI.
Th –
8·10-4
Cs – 7·10-
4
Be – 6·10-
4
Sc – 6·10-
4
As – 5·10-
4
Hs –
3,2·10-4
Mo –3·10-
4
B – 3·10-
4
U – 3·10-
4
Ti – 3·10-
4
W – 1·10-
4
VII.
Sc – 6·10-5
Cd – 5·10-
5
Sb – 4·10-
5
Bi – 2·10-5
Ag – 1·10-
5
VIII.
Hg –7·10-6
Os –5·10-6
Pd –1·10-6
Te –1·10-6
II.
Al – 8,5
Fe – 5,0
Ca –
3,5
Na –
2,5
K –
2,5
Mg –
2,0
IX.
Au – 5·10-7
Pt – 5·10-7
Ru – 5·10-7
Zr – 1·10-7
Rh – 1·10-7
Re – 1·10-7
Yer po‘stining mineral tarkibi to‘g‘risida xilma-xil fikrlar mavjud. Ularni
tekshirish va aniq ma’lumot olish ancha muammo.
Yer po‘stining mineral tarkibi N.P.Yushkin (1975) fikricha quyidagicha (%
hisobida): silikatlar – 75, oksidlar – 17, xromatlar – 3,5, karbonatlar – 1,7, sulfidlar
– 1,15, fosfatlar – 0,7, sulfatlar 0,5 va boshqalar 0,6.
Boshqa olimlardan U.G.Bregg va A.Ye.Fersman fikricha Yer po‘sti
quyidagi minerallardan tashkil topgan .
jadval
Yer po‘stining mineral tarkibi (% hisobida)
Minerallar
U.G.Bregg
bo‘yicha
A.Ye.Fersman
bo‘yicha
Plagioklaz
40,2
55
Ortoklaz
17,7
Orto- va metasilikatlar
16,3
15
Kvars va uning turlari
12,6
12
Magnetit va gematit
3,7
3,0
Slyudalar
3,5
3,0
Kalsit
1,5
1,5
Gilli minerallar
1,0
1,5
Limonit va gidroperit
0,3
0,3
Dolomit
0,1
0,1
Fosfatlar
–
0,75
Sulfidlar
–
0,3
Ftoridlar
0,2
Aksessor minerallar
2,5
–
Yerning ichki tuzilishi va mineral tarkibi haqida A.Ye.Ringvud quyidagi
raqamlarni keltiradi .
jadval
Granit-gneys qatlamining (4–15 km) mineral tarkibi
Minerallar
Miqdori (% hisobida)
Kaliyli dala shpati
31
Plagioklazlar
29,2
Kvars
12,4
Piroksenlar
12,0
Ma’dan minerallari
4
Biotit
3,8
Olivin
2,6
Rogovaya obmanka
1,7
Muskovit
0,6
jadval
Bazalt qavatining mineral tarkibi
(qit’alarda 30–50 km va 10–12 km okean ostida)
Minerallar
Miqdori
(% hisobida)
Rogovaya obmanka
33
Monoklin piroksen
20,6
Dala shpatlari
14
Kvars
11,9
Granatlar
9,5
Epidot
5,8
Kianit
4,4
Ma’dan minerallari
0,4
jadval
Yuqori mantiya tarkibi (400 km gacha)
Minerallar
Miqdori,
(% hisobida)
Olivin (forsterit)
57
Rombik piroksen
17
Omfatsit
12
Granat
14
A.Poddervart fikricha Yer po‘stining tuzilishida quyidagi jinslar qatnashadi:
granodioritlar – 70,8 %, diorit va andezitlar – 10,3 %, bazaltlar – 48,9 %.
A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy fikricha, er po‘stini tashkil etuvchi tog‘
jinslarining ulushlari quyidagicha taqsimlangan (11.8- jadval).
jadval
Yer po‘stini tashkil qiluvchi tog‘ jinslarining turlari
(A.V.Ronov va A.A.Yaroshevskiy bo‘yicha)
Jinslar
Er po‘stini tashkil etishdagi hajmi
(% hisobida)
Qum va qumtoshlar
1,83
Gillar va gilli slanetslar
4,48
Karbonatlar
2,79
Tuzli qatlamlar
0,09
Granitoidlar va nordon
Effuzivlar
9,5
Gabbro va bazaltlar
50,34
Dunitlar va peridotitlar
0,07
Sienit, nefelinli sienitlar
0,04
Kristallik slanetslar
06,91
Metamorflashgan karbonat jinslar
0,69
Temirli jinslar
0,17
Jami:
100
3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.
Yer
pu’sti
murakkab
tuzilishi
ega,
u
asosan geosinklinallardan,
platformalardan, rift zonalaridan va aylanasimon tuzilmalaridan iborat.
Geosinklinallar-Yer pu’stining harakatchan, keng chu’zilgan qismlaridir.
Geosinklinallar yo qori suratlarda kechadigan tektonik jrayonlar, kuchli
magmatizm tez-tez sodir bu’lib turadigan dahshatli zilzilalar bilan ajralib turadi.
Geosinklinallarni rivojlanishda tu’rtta bos kich ajratiladi (22- rasm):
- birinchi yoki ilk bos kichda umumiy chu’kish, chu’kkan joyda dengizni
hosil bu’lishi va yot kizi klarni tu’planishi sodir bu’ladi. YOt kizi klar asosan kalin
chu’kindi-vulkanik jinslardan iborat bu’ladi. Mazkur bos kichda chu’kindi jinslar
uchun flish ( kumtosh, gil, myergellarni qonuniy ketma-ketligi)lar, vulkanik jinslar
uchun esa lava yoti kizi klari xos. Mazkur joy chu’kkan sari yot kizi klarni
kalinligi orta boradi va ular qisman metamorfizmga uchraydi;
- ikkinchi yoki u’rta bos kichda geosinklinallarda yoti kizi klar hosil bu’lishi
davom etadi, ularni kalinligi 8-15 km etganda chu’kish jarayoni ku’tarilish bilan
almashinadi. CHu’kindi jinslar burmalanadi, katta chu kurlikda esa ular
metomorfizmga uchraydi, vulkanlar otila boshlaydi, yori klar va darzlarga magma
kirib kotib koladi. Bu bos kich chu’kindi tu’plangan zonaning kator bukilmalar
va ku’tarilgan orollarga bu’linib ketishi bilan tugallanadi;
-uchinchi yoki oxirgi bos kichda geosinklinallarda Yer pu’stini chu’kishi
tugab, tog’lar paydo bu’la boshlaydi, tog’ jinslari katlamlari burmalanadi, ular
metamorfizmga uchraydi, tog’ tizimlari vujudga keladi. Oddiy burmalar
sinklinallar va antiklinallar deb ataladi (23-rasm). SHunday kilib, geosinklinalning
umumiy ku’tarilishi tog’larning paydo bu’lishi, tog’lararo bukilmalarning vujudga
kelishi bilan tugaydi;
- tu’rtinchi bos kichda tash ki jarayonlar tasirida ku’tarigan tog’lar bir necha
u’n va 100 millionlab yillar davomida emirila boshlaydi: Emirilgan tog’ jinslari
hosil bu’layotgan platformalarning chekkalarida paydo bu’lgan suv bilan tu’lgan
kambar cheka bukilmalarga olib borib yot kiziladi. Bukilmalarda tu’plangan yot
kizi klarning kilingan 10 km. ga etishi mumkin. Tog’lar asta-sekin emirilish
jarayonida du’ngli tekisliklarga, yani peneplenga aylanib koladi. Mazkur
tekisliklarda nurashga chidamli koldi k tog’ jinslari chi kib turadi. Yer kobig’ini
rivojlanishdagi geosinklinal bos kich juda katta davrni u’z ichiga oladi. U bir necha
geologik davrlar mobaynida rivojlanishi mumkin.
Geosinklinal rivojlanish bos kichida Yer pu’sti kalinlashadi, bar karor va
katti k bu’lib koladi, yangi burmalanishga kodir bu’lmay koladi.
Geosinklinal tara k kiyotining barcha boskichlarida magma chu’kindi jinslar
orasiga kirib boradi, vulkanlar otilgan va ktlarda esa lava bu’lib Yer yozasiga o kib
chi kdi.
SHunday kilib, geosinkalinal Yer pu’stini bukilib borayotgan xarkatchan
qismi bu’lib, chu kur, yozlarcha kilometrcha chu’zilgan va suv bilan tu’lgan
maydonlaridir. Geosinklinal tubida kalin chu’kindilar Yerning ichki qismlarida yo
qori bosim va yo qori harorat tasirida burmalar hosil kiladi va tog’lar, tog’
tizimlari vujudga keladi. Okean Yer pu’sti materik Yer pu’stiga aylanadi.
Platformalar Yer pu’stining bar karor qismlaridir. Geosinklinal tara k
kiyotining oxirgi bos kichi platformalarni hosil bu’lishidir.
Platforma ikki kavatdan iborat. Uning birinchi kavati platforma poydevori
hisoblanadi. Platforma poydevori mustahkam, kam harakatchan bu’lib, kristali tog’
jinslaridan, asosan magmatik va metaomorfik jinslardan tuzilgan, ikkinchi kavat
poydevor ustida joylashgan bu’lib, ko’pincha gorizontal yotgan (24-rasm)
chu’kindi jinslardan tarkib topgan. Ilgari aytganimizdek geosinklinal u’rnida uning
tara k kiyoti davomida burmali tog’lar vujudga keladi. Mazkur tog’larning uzo k
davr davomida emirilishidan platformaning poydevori vujudga keladi. Ushbu
poydevor kuchli bukilgan, metamorfizmga uchragan kadimgi tog’ jinslaridan
tarkib topgan, ularni granitlar yorib chi k kan. Poydevorning asta-sekin chu’kishi
natijasida uning yuzasida dengizlar vujudga kelgan. Dengiz tubida chu’kindi
jinslar- kumlar, gillar, ohaktoshlar tu’plana boshlagan. Poydevorning asta-sekin
ku’tarilishi o kibatida dengizlar chekingan va ularning u’rnida yuzasida chu’kindi
jinslar bu’lgan tekislik vujudga kelgan. Platformaning ikkinchi kavati, uning
chu’kindi jinslardan iborat ustki qismidir.
Platformalar yoshiga karab ham far klanadi. Platformaning yoshi kuyi
kavat, yani poydevor paydo bu’lgan davr bilan belgilanadi. Eng kadimgi
platformalar tog’embyeriy, yani arxey, protyerozoy yeralarida vujudga kelgan
platformalardir. Ularga SHar kiy Evropa, Sibir, Xitoy, Arabiston, Hindiston,
Avstraliya, Afrika, Antarktida, SHimoliy Amyerika va Janubiy Amyerika
platformalari kiradi.
kadimgi platformalar yoshiga karab epiprotyerozoy platformalardir. Ularni
atrofida esa epibaykal, epikaledon, epigyertsin platformalari joylashgan.
Butun geologik rivojlanish tarix davomida platformalar maydoni kengayib,
geosinklinllar maydoni kis karib borgan.
Hozirgi geosinklinal oblastlarga Tinch okeanning Kuril va Aleut orollari
joylashgan xududlar kiradi. Atlantika okeanida esa harakatdagi vulkanlar keng tar
kalgan orollar kiradi. Uzo k kelajakda ko’p olimlarning taxmini bu’yicha
geosinklinallar faoliyati tu’xtaydi. Platformalardan kristall jinslardan iborat
poydevor Yer yozasiga chi kib kolgan katta-katta maydonlar ajralib turadi.
Bunday joylarni kal konlar deyiladi. kal konlar odatda asta-sekin ku’tarilib
boradi. Platformalar poydevori ancha chu’kkan va ular chu’kindi jinslar bilan
tu’lgan joylar plitalar deb ataladi. Ular asta-sekin chu’kishda davom etmo kda.
Platformaning turli qismlarida turli xil foydali kazilmalar uchraydi.
Platformalarning plitasida, yani chu’kindi jinslari orasida noruda kazilmalar
uchraydi (tuzlar, toshku’mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slanetslar kurilish
matyeryallari (oxaktosh, kumlar, gillar), bazan esa metali kazilmalar (boksitlar,
marganets va temir rudalari) ham uchraydi. Platformaning poydevorida rudali
foydali kazilmalar ko’p bu’ladi. Magmaning chu’kindi jinslar orasiga kirib
kelishidan ham ko’pgina foydali kazilmalar hosil bu’lgan. Bular orasida noruda
foydali kazilmalar (olmoslar, kimmatbaxo toshlar va x.k) ham bor.
Yer pu’sti tuzilishining yana bir xususiyatlaridan biri kontinental riftlardir.
Ular geosinklinallarga u’xshab harakatchan bu’ladi, seysmiklik va vulkanizm yo
qori darajada rivojlangan bu’ladi, uzo k masofalarga chu’zilgan va tor bu’ladi.
Ikkalasini ham vujudga kelishi Yer pu’stini gorizontal kengayishi natijasida
vujudga keladi.
Ammo Yer pu’stining tuzilishi nu ktai nazaridan karaydigan bu’lsak,
geosinklinallar va rift zonalari tamoan bir-biriga karama- karshi tuzilmalardir.
Geosinklinallarda chu’kishdan su’ng kalin yot kizi klarning hosil bu’lishi, keyin
burmalanish natijasida tog’larni vujudga kelishi va ularni emirilishi natijasida
platformalarni vujudga kelishi sodir bu’ladi. Ammo rift zonalarida bunday
jarayonlar kuzatilmaydi. Rift zonalarida mantiyaning yo qori qismida
moddalarning ku’tarilma harakatlari tasirida Yer pu’stini ku’taradi, parchalaydi va
qisman kayta ishlaydi. Rift zonasining markaziy u’ ki bu’lib tor tektonik boti k-
graben hisoblanadi. Rift zonasi rivojlanib ketgan ta kdirda mazkur zona kengayadi
(ochiladi), kontinental rift, kontinentalaro ( Kizil dengiz, Adan va Kaliforniya
ku’lti klari) va keyinchalik, kontinental riftga aylanadi. Materiklardagi rift zonalari
– bu materik yer pu’stini emirilishi va uni okean yer pu’stiga aylanishidir.
Rift jarayoni hozirgi paytda Yer pu’stining rivojlanishidagi eng muhim
jarayonlardan biri hisoblanmo kda, ular u’z ahamiyati jihatidan geosinlinal jarayon
bilan tenglashadi.
Yer pu’sti tuzilishida muhim ahamiyatga ega bu’lgan riftlar ham
platformalarga u’xshab turlicha yoshga ega. Rifey davridan Kaynazoy davrigacha
rivojlangan riftlar avlakogenlar (grekcha aulak-ari k, genes hosil bu’lish) deb
ataladi Masalan, SHar kiy Evropa platformasidagi Pripyat-Dnepr-Donetsk
avlakogeni rifeyda hosil bu’lgan, uni shakllanish jarayoni chu kurda kristall
poydevorda yirik yori klarni vujudga kelishi bilan kechgan. SHunga u’xshagan Yer
pu’stining «ari klari» alla kachon faoliyatini tu’xtatgan va chu’kindi yot kizi klar
bilan tu’lgan.
Hozirgi yirik harakatchan avlokogenlarning hosil bu’lishi Kaynazoyda
boshlangan. Ularga SHar kiy Afrika rift zonasi va bosh kalar kiradi. SHar kiy
Afrika rift zonasi 3000 km. ga chu’zilgan va uning hududida kator su’ngan va
hrakatdagi vulkanlar mavjud. Ulardan Kilimanjaro vulkani (5895 m) Afrikaning
eng baland nu ktasidir. Efiya rifti Afar botig’i ora kali SHar kiy Afrika rift zonasi,
kizil dengiz va Adan ku’lti klari rifti bilan bog’lagan.
/arbiy Evropada yo qori Reyn rift zonasi malum. YO qori Reyn grabeni
kengligi 30-40 km li vodiy sifatida relefda aks etgan, uning yonbag’rini
SHavartsvald va Vogeza tog’lari tashkil kiladi.
SHimoliy Osiyoda Baykal rift zonalar tizimi mavjud. Rift shimoliy-shar kiy
tomon yu’nalgan kator riftlardan iborat. Baykal riftining u’zi 1000 km.ga
chu’zilgan, rift doirasida Yer pu’sti yop kalashib kolgan, seysmiklik xavfi juda yo
qori, kadimda ko’p vulkanlar otilib turgan (ohirgi vulkan otilishi tu’rtlamchi
davrda sodir bu’lgan). Rift yosh hisoblanadi, paleogenning oxiridan boshlab
shakllana boshlangan, xozir ham davom etmo kda. Uning tubi yiliga 6 mm.ga
chu’kmo kda eni esa yiliga 2-3 mm.ga kengaymo kda.
Aylanasimon tuzilmalar ham Yer pu’stining asosiy tuzilmalaridan hisoblanadi.
Oxirgi 20-30 yillar ichida olimlar Yer pu’stining aylanasimon tuzilmalariga ko’pro
k etibor byerisha boshladi (F,N. Milkov, 1990) Ilgari aylanisimon tuzilmalarga
uncha etibor byerilmagan, ularni qandaydir tasodif deb u’ylashgan. Ammo mayda
u’lchamli ayerosuratlar, ayni ksa kosmosuratlar tahlil kilinganda aylanasimon
tuzilmalar Yer pu’sti tuzilishini asosiy xususiyatlaridan biri ekanligi malum bu’ldi.
Ularning ku’ndalang bu’yicha uzunligi 10-15 km dan bir necha ming
kilometrgacha etishi ani klandi. Ularning kelib chi kishi ham turlicha. Yirik
aylansimon tuzilmalar million va millyard yillar davomida shaklanadi. Ular Yer
pu’stida metamorfik, magmatik va tektonik jarayonlarni majmyali tasirida vujudga
keladi. Yirik aylanasimon tuzilmalarni bevosita joylarda ku’rish murakkab. Ammo
kichikro k aylanasimon tuzilmalarni ku’rish mumkin. Ayni ksa, meteoritlar tasirida
hosil bu’lgan aylanasimon tuzilmalarni u’rganish juda oson.
Eng yirik meteorit tuzilmalaridan biri Xatanga daryosi vodiysidagi Popigay
botig’idir. Boti kning chu kurligi 200-400 m. tash ki kratyeri dyametri 100 m.
Meteorit kratyerida Kareliyadagi YAnisyarvi ku’li joylashgan. Gyermaniyadagi
Riz kratyerida Nordlingyer shahri joylashgan. Aylanasimon tuzilmalar Yer turidagi
sayyoralarning umumiy xususiyatidir
Demak, Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlariga geosinklinalar,
platformalar, rift zonalari va aylanasimon tuzilmalar kirar ekan.
4. Yer pu’stining yoshi va geoxronologik sana.
Geologik va kt Yer pu’sti hamma joyda bir xilda bu’lmasdan, turli joylarda
uning yoshi, kalinligi va tuzilishi turlicha. Bu esa uning kadimdan u’zgarib
kelayotganligi o kibatidir. Yer pu’stining hosil bu’lshi uchun ketgan va kt geologik
va kt deb ataladi. Yer pu’stining yoshi 4,6 mard. yil demak Yer pu’stining paydo
bu’lganiga 4,6 mard. yil bu’lgan.
Yer pu’stidagi tog’ jinslarining nisbiy va mutla k yoshi ajratiladi.
Tarkibi turlicha bu’lgan chu’kindi tog’ jinslarining qanday tartibda yotishini va
ularda uchraydigan u’simlik va hayvonotlarning tosh bu’lib kotgan kolidi klarini
u’rganib, qanday katlamlar oldin, kaysi birlari keyinro k hosil bu’lganini ani
klash, yani ularning nisbiy yoshini bilib olish mumkin. Agar chu’kindi jinslarning
katlamlari dengiz tagida qanday paydo bu’lgan bu’lsa, shu tartibda (brini-ketin)
joylashgan bu’lsa, pastdagi katlam oldin, yo qoriro kdagisi esa keyinro k paydo
bu’lgan, yani ustki katlam yoshro k katlamdir.
CHu’kindi tog’ jinslarining tarkibida ucharaydigan kadimgi hayvon va
u’simliklarning tosh bu’lib kolgan-tosh kotgan koldi klarini u’rganish Yer shari
tara kiyotining uzo k davom etgan geologik bos kichlarini bilib olishga imkon
byeradi. Ana shu uzo k davom etgan va ktlar eonlar va yeralar deb ataladi. Yer
pu’sti tara kiyotida ikkita eon ajratiladi: Kriptozoy va Fanyerozoy, Eonlar
yeralarga bu’linadi.
Kriptozoy ikkita yeradan, yani arxey (eng kadimgi yera), protyerozoy
(dastlabki yoki ilk hayot), Fanyerozoy uchta yerani u’z ichga oladi: paleozoy (
kadimgi hayot), mezozoy (u’rta hayot), kaynazoy (yangi hayot).
Yeralar kis karo k va ktlarga-davrlarga bu’linadi. Arxey va protyerozoy
yeralari davrlarga bu’linmaydi, chunki ulardagi yoti kizi klar kam u’rganilgan.
Paleozoy yerasi olti davrga bu’linadi ( kadimdan yoshiga karab): kemriy (S),
ordovik (O), silur (S), devon (O), karbon (S), pyerm (R). Mezozoy yerasi uch
davrdan iborat: tryas (T), yora (Y), bor (K). Kaynozoy yerasi ham uch davrdan
iborat: paleogen (R), neogen (N), tu’rtlamchi ( K). Yeralarning har biri u’nlarcha
va yozlarcha million yillar davom etgan. Davrlar esa bir necha u’n million yil
davom etgan va eng oxirgi, yani odam paydo bu’lgan davrgina taxminan 1,8
million yil davom etmo kda (2-jadval).
Biron bir tog’ jinsi paydo bu’lgan va ktidan boshlab u’tgan yillar shu
jinsning mutlo k yoshi deb ataladi. Tog’ jinslarining yoshi radyaktiv usul bilan ani
klanadi. Mazkur usul ularni parchalanishini u’rganishga asoslangan. Uran va kt
u’tishi bilan bir xil tezlikda asta-sekin parchalanib ketadi, ku’rg’oshin esa jinslar
tarkibida kolagan. Ularnning parchalanish va kti malum shuning uchun ham tog’
jinsida uchraydigan ku’rg’oshin mi kdoriga karab bu mazkur jinsning necha yil
oldin paydo bu’lganini aytib byerish kiyin emas. Yer yozasining turli joylari
tarkibida uran va ku’rg’oshin bu’lgan tog’ jinslarining ximiyaviy tarkibi ani
klangan va ana shu malumotlarga karab paydo bu’lgan va ktidan boshlab tog’
jinslarining yoshi ani klanadi.
Geoxronologik jadval (2-jadval) tog’ jinslarining yoshini va u’simlik hamda
hayvonlarning tara k kiyoti va ktini ani klash sohasida olimlarning uzo k va ktlar
davomida olib borgan ishlari natijasida tuzilgan. Geoxronologik jadvalda asosiy
geologik vo kealar geologik va kt davomida relefning tara k kiyoti, foydali
kazilmalarning vujudga kelishi, shuningdek hayot tara k kiyotining asosiy bos
kichlari tu’g’risida yeralar va davrlar bu’yicha malumotlar byeriladi.
jadval Geoxronologik jadval.
Yeralar
mln. yil
Davrlar
(mln
yil) va ularning
indekslari
Asosiy tabiiy vo kealar.
Tarkib
topgan
foydali
kazilmalar
Kayna-
zoy
yerasi
Tu’rtlamchi
yoki
avtoropogen
davri 1,3 mln.
yil, K
Bir necha bor muzlik bosgan.
Hozirgi zamon relefi paydo
bu’lgan.
kurilish
matyeryallari
(gil, kum), torf,
sochma oltin.
Neogen davri,
21 mln.yil, N
Tez-tez kuchli vulkanlar otilib
turgan. Ilgari yaxlit bu’lgan
U’rta dengiz, qora, Kaspiy,
Orol
dengizlari
bu’linib
ketgan.
Odamsimon
maymunlar tara k kiy etgan
ku’ng’ir ku’mir,
neft, kahrabo,
toshtuz,
chu’kindi temir
rudalari, kurilish
matyeryallari
(granit, marmar)
Paleogen davri.
42 mln yil. R
Mezozoy yerasida ku’tarilgan
tog’lar emirilib ketgan. Alp
tog’ burmalanishi boshlangan
ku’ng’ir ku’mir,
neft-yonuvchi
slaanets fosforit,
toshtuz,
chu’kindi temir
rudalari,
alyominiy rudasi
(boksitlar).
Mezozo
y yerasi
Bu’r, 70 mln
yil, K
YOpi k urug’li u’simliklar
paydo
bu’lgan,
sudralib
yoruvchilar kirilib ketgan.
kushlar tara k kiy etgan, sut
emizuvchilar paydo bu’lgan.
Ku’mir,
neft,
yonuvchi
gaz,
fosforit, bu’r.
YOra, 58 mln
yil, J
I klim issi k va syernam
bu’lgan. YAlang’och urug’li
u’simliklar keng rivojlangan.
Sudralib
yoruvchilar
ko’paygan. kushlar paydo
bu’lgan.
Toshku’mir,
ku’ng’ir ku’mir,
neft,
fosforit,
yonuvchi slanets.
Tryas, 45 mln
yil, T.
kadimgi sudralib yoruvchilar
kirilib
ketgan
mezozoy
sudralib yoruvchilari paydo
bu’lgan.
Tosh tuz, neft,
ku’mir,
alyominiy
xom
ashyosi.
Paleo-
zoy
yerasi
Pyerm, 45 mln.
yil. R
Gyertsin burmalinishi tugagan.
I klim kuru k bu’lgan.
Daraxtsimon paporotnik kir
kbu’g’in va plaunlardan iborat
o’rmonlar
tugab
ketgan,
yalang’och urug’li u’simliklar
paydo
bu’lgan.
Sudralib
yoruvchi hayvonlar ko’payib
ketgan.
Tosh tuzi, kaliy
tuzi,
gips,
ku’mir, neft, gaz.
Toshku’mir
(karbon)
60
mln. yil, S
Kaledon tog’ tizmalari yovilib
ketgan
Gyertsii
tog’
burmalanishi boshlangan. Bot
ko
kli
past
te-kisliklar
ko’paygan. I klim issi k va
syernab bu’lgan. Bu’li k flora
plaun,
kir
kbu’g’in
va
daraxsimon paporotniklar ta-ra
k kiy etgan. Sudralib yoruv-
chilar paydo bu’lgan kuru
klikda
ham
suvda
ham
yashovchi hayvon-lar ko’payib
ketgan.
Ku’mir va neft
ko’p
paydo
bu’lgan
mis,
kalay,
volfram,
polimetall
rudalari.
Devon 80.mln
yil, D
Dengizlar
maydoni
kis
kargan. I klim issi k bu’lgan
daslabki
Cho’llra
paydo
bu’lgan. Umurt kalilar suvdan
kuru klikka chi kkan. kuru
klikda
ham
suvda
ham
yashovchi hayvonlar dunyoga
kelgan. kuru klik u’simliklari
keng tar kalgan. YAlang’och
urug’li
u’simliklar
vujudga
kelgan.
Neft,
yonuvchi
gaz, namakob va
minyeral
shifobaxsh
suvlar.
Silur, 25 mln.
yil. S
Kaledon
burmalanishining
asosiy fazasi ru’y byergan.
Bali klar paydo bu’lgan.
Temir,
mis
rudalari va bosh
ka rudalar.
