YER QATLAMI (LITOSFERA) Reja: 1 Yer qatlamining tarkibi (tog‘ jinslari). 2. Relef. Tekisliklar, tog‘lar. 3.Relefni o‘zgarturuvchi endogen va ekzogen omillar. 4.Yer plitalarning harakati. Asosiy tushunchalar: Tog’ jinslari, relef, tekislik, endogen omillar, ekzogen omillar. Yer qatlamining tarkibi (tog‘ jinslari). Litosfera (grekcha litos - tosh, sfera-qobiq) murakkab tuzilishga ega bo‘lgan asosan qattiq tog‘ jismlaridan tashkil topgan yerning qattiq tosh qobig’idir. U o’z ichiga yer po‘stini va yuqori mantiyaning astenosferasigacha bo‘lgan qismini olib 200 km chuqurlikkacha davom etadi. Litosfera geografik qobiqning bir qismi sifatida juda mhum ahamiyatga ega. Chunki, yer yuzida sodir bo‘ladigan barcha tabiiy geografik jarayonlar litosfera va uning rivojlanish evalyutsiyasi bilan bog‘liq holda vujudga keladi. Bundan tashqari kishilik jamiyatining butun hayoti litosfera yuzasida u bilan o‘zaro aloqada sodir bo‘ladi. Yer shari vujudga kelgan 4,5 mlrd. yillik taraqqiyoti tarixi jarayonida uning ba’zi yerlari cho‘kkan, ba’zi yerlari ko‘tarilib qolgan. Usha cho‘kkan joylari suv bilan to‘lib okeanlar hosil qilgan. Yer shari yuzasining umumiy maydoni 510 mln km2 ni bo‘lib, shundan 361 mln km2 ni okeanlar, 149 mln km2 ni esa quruqlik egallagan. Yer sharida suv va quruqliklarning taqsimlanishi va joylashishi uning hamma qismida ham bir xil emas. Masalan, shimoliy yarim sharida quruqlik janubiy yarim sharidagiga nisbatan ko‘proq. Shimoliy yarim sharda quruqlik 39 %, suvlik 61 % ni tashkil etsa, janubiy yarim sharda esa quruqlik 19 % ni, suvlik esa 81 % ni tashkil etadi. Yer sharidagi quruqlik maydonini 100 % desak, shuning 67,5 % i shimoliy, 32,5 % i esa janubiy yarim sharda joylashgandir. Yer yuzasida suv va quruqliklarning bunday taqsimlanishi tasodifiy bo‘lmay, balki Yerdagi ichki va tashqi kuchlarning o‘zaro ta’siri natijasidir. Sayyoramizning okeanlardan iborat bo‘lgan yaxlit suv yuzasiga dunyo okeani deyiladi. Dunyo okeani materiklar orqali bo‘laklarga bo‘lingan bo‘lib, ular okeanlar deb yuritiladi. Yer yuzasida 4 ta okean bo‘lib, Tinch (190 mln km2), Atlantika okeani (93 mln km2), Hind okeani (75 mln km2), Shimoliy Muz okeani (13 mln km2)ni tashkil etadi. 1-rasm.Yerning ichki tuzilishi va tashqi qobiqlari. Yer sharida oltita materik: Yevrosiyo (54 mln km2), Afrika (30,3 mln km2), Shimoliy Amerika (24 mln km2), Janubiy Amerika (18 mln km2), Antarktida (14 mln km2), hamda Avstraliya (7,6 mln km2) va oltita qit’a - Osiyo, Amerika, Afrika, Antarktika, Yevropa, Avstraliyada bor. Yer shari qattiq, suyuq va gazsimon moddalardan iborat bo‘lib, ular solishtirma og‘irligiga qarab turlicha joylashgan. Solishtirma og‘irligi kattaroq bo‘lgan moddalar yerning yadro qismida, aksincha yengilroqlari esa yer yuziga yaqin joylashgan. Yer sharining ichki qismidagi moddalarning joylashishiga va ularning fizik, kimyoviy xossalariga ko‘ra yer po‘sti, mantiya va yerning yadrosi deb uch qismga ajratiladi. Yer po‘sti (litosfera) silikatli yengil jinslardan hamda yoriqlar orqali Yerning markaziy qismidan ko‘tarilib chiqqan temirga boy jinslardan iboratdir. Yer po‘stining 2/3 qismi dengiz va okeanlar ostida joylashgan. Yer po‘stining quyi chegarasida yuqori harorat va kuchli bosim ta’sirida jinslar plastik holatda bo‘ladi. Bunday plastik jinslar Yer qimirlash natijasida ro‘y beradigan to‘lqinlarni tez o‘tkazadi. Uni birinchi bo‘lib, 1909 yili Yugoslaviyalik olim S. Moxorovich aniqlagan. Shu sababli o‘sha Yer po‘stining quyi chegarasini Moxorovich yoki qisqacha Moxo chegarasi deb ataladi. Demak, yerning ichki qobiqlari yadro, mantiya, tashqi qobiqlariga esa Yer po’sti, gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat. Yerning yadrosi 2900 km. dan boshlanadi va ichki hamda tashqi yadroga bo’linadi (1-rasm). Tashqi yadroning qalinligi 2080 km, u 2900 km, dan 4980 km chuqurliklar orasida joylashgan. Ichki yadro 4980 km dan Yerning markazigacha bo’lgan chuqurliklarda joylashgan. Yadro asosan temir va nikeldan iborat. Mantiya Moxo chegarasidan (70 - 80 km) 2900 km chuqurlikkacha davom etadi. Mantiya asosan magniy, kislorod, temir, kremniy va boshqa moddalardan iborat. Mantiya uchta qatlamdan iborat: quyi (1000 - 2900 km), o’rta (300 - 1000 km), yuqori dunit (70 -300 km) Yuqori mantiya dunitlardan - magniy bilan temirga boy bo’lgan silikat jinslardan tashkil topgan. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi. Yer po’stining tuzilishi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra uch turga bo’linadi: materik, okean va oraliq. Materik yer po’sti asosan quruqlikda tarqalgan va uchta qatlamdan iborat: - cho’kindi qatlam, qalinligi 10 km, cho’kindi jinslardan iborat; - granitli qatlam, qalinligi 10-15 km, zichligi yuqoridagi qatlamga nisbatan ancha yuqori; - bazalt qatlami, qalinligi 15-35 km. Materik yoki yer po’stining o’rtacha qalinligi 30-40 km., tog’li o’lkalarda esa 70-80 km o’rtacha zichligi 2,7 gg’sm3 . Okean Yer po’sti ikki qatlamdan iborat: -cho’kindi qatlam, qalinligi 2-5 km cho’kindi jinslardan iborat; -bazalt qatlami, qalinligi 5-10 km. Okean yer po’stining umumiy qalinligi 6 km dan 15 km. gacha O’tkinchi yoki oraliq yer po’stida materik va okean yer po’sti xususiyatlari ham uchrab turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bo’lib turadi. Yer po’stining tarkibi. Yer po’sti kimyoviy elementlardan, minerallardan va tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi kimyoviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyuminiy (8,05%), temir (4,65%) kalьsiy (2,96%), natriy (2, 5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va boshqalari- 0,52% Demak, yer po’stida tarqalgan 9-ta asosiy element 99,48% ni tashkil qiladi. Relef. Yer yuzasi bir xil va tekis bo’lmasdan u okean va materiklardan tashkil topgan. Okeanlarda chuqur cho’kmalar, yoriqlar, suv osti tog’lari; materiklarda esa botiqlar, pasttekisliklar, tekisliklar, plato va qirlar, yassi tog’lar, baland tog’lar mavjud. Yer sirtining o’sha tekis bo’lmagan yuzasini bir nom bilan uning relefi deb ataladi. Yer yuzasi relefining vujudga kelishida uning ichki qismidagi energiya bilan bog’liq bo’lgan geologik jarayonlar, kosmik ta’sir, og’irlik kuchi, qush energiyasi ta’sirida sodir buladigan (fizik nurash, shamol, yog’in, dengiz qalqishi va boshq.) jarayonlar, organik nurash, yer osti va usti suvlarining ishi, muzliklarning ishi va boshqalar aktiv ishtirok etadi. Yerning ichki energiyasi ta’sirida vujudga kelib, yerning relefiga ta’sir etuvchi asosiy omillarga tektonik jarayonlar va u bilan bog’liq bo’lgan tog’ hosil bo’lishi, vulqanlar demakdir. Relefni o’zgartiruvchi endogen va ekzogen omillar. Yerning asriy tebranishi kirib, ularni yerning ichki dinamik jarayonlari yoki endogen kuchlar deb yuritiladi. Yer yuzasi relefining hosil bo’lishida, shakllanishida yana tashqi kuchlar - atmosfera, gidrosfera, biosfera omillari ham ta’sir etib, o’zgartirib turadi va uni yagona nom bilan yerning tashqi dinamik jarayonlari yoki ekzogen kuchlar deb yuritiladi. Yer yuzasi relefining vujudga keltiruvchi bu ikki asosiy (endogen va ekzogen) kuch bir-biriga qarama - qarshi bo’lsada, lekin ular doimo bir-biri bilan o’zaro dialektik aloqada bo’ladi. Chunki, yerning ichki dinamik jarayonlari tufayli gorizontal holda yotgan jinslar burmalanib, tog’ tizmalarini, botiqlarni, yer yorig’larini, uzilmalarni hosil qilsa, aksincha tashqi dinamik jarayonlar tufayli o’sha tog’lar, qir va balandliklar yemiriladi, yassilanadi, tekislanadi, nuragan jinslar esa botiqlarga olib borib yotqiziladi. Oqibatda vaqt o’tishi bilan baland tog’lar o’rnida yassi tog’lar, botiqlar o’rnida tekisliklar vujudga keladi. Agar yerning ichki dinamik kuchlari bo’lmaganda edi, u taqdirda tog’lar tashqi dinamik jarayonlar ta’sirida yemirilib boraverar, oqibat natijada planetamiz yuzasi yassilanib qolgan bo’lur edi. Quruqlik shimoliy yarim sharning o’rtacha kengliklarida ko’proq, janubiy yarim sharning urtacha kengliklarida esa kamroq maydonni egallaydi.Yer yuzasida suv va kuruqliklarning bunday taqsimlanishi tasodifiy bo’lmay, balki Yerdagi ichki va tashqi kuchlarning o’zaro ta’siri oqibatidir. Yer sharining ichki kuchlari (tektonik jarayonlar) ta’sirida quruqlik yuzasida: tog‘liklar, yassi tog‘liklar, qirlar, tekisliklar va botiqlar kabi eng muhim relyef shakllari vujudga kelgan. Demak, quruqlik yuzasining relyef shakllari uning hamma qismida bir xil emas. Quriqlik yuzasida dengiz sathidan pastda joylashgan yerlar botiqlar (depretsiyalar) deyilib, ularning maydoni 800 ming km2 ga teng. Quriqlikdagi eng katta botiqlardan biri Kaspiybo‘yi pasttekisligi bo‘lib, dengiz sathidan -28 metr pastdir. Shuningdek, O`rta Osiyodagi Botir (Qoragiyo) botig‘i dengiz sathidan - 132 m, Oqchaqoya botig‘i dengiz sathidan -91 m pastdir. Osiyodagi To‘fon botig‘i dengiz sathidan -154 m, O’lik dengiz botig‘i esa 392 m pastda joylashgan. Tekisliklar. Materikning absolyut balandligi 500 m gacha bo‘lgan platforma qismidir, masalan, Rossiya, G‘arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Turon tekisliklari. Tekisliklar butun yer shari maydonining 15,9 % ini egallaydi. Tekislik yuzasining dengiz sathidan 0 - 200 metrgacha baland bo‘lgan joylari pasttekislik deb aytiladi. Ularning umumiy maydoni 48,2 mln km2 bo‘lib, yer shari maydonining 9,5% ini tashkil etadi. Kolima, Yana, Amazonka pasttekisliklari eng katta pasttekisliklardir. Tekislik yuzasining dengiz sathidan 200 metrdan 500 metrgacha bo‘lgan qismi qir yoki plato deb yuritiladi. Butun yer yuzasining 6,4% ini qirlar tashkil etadi. Relef xususiyatlari jihatidan qirlar bilan plato bir-biridan farq qiladi. Platoning usti yassi tekislik bo‘ladi.( Ustyurt, Krasnovodsk, Unguz-Orti platolari), qirlar yuzasi esa aksincha turli faktorlar ta’sirida parchalangan bo‘ladi(Urta Rossiya, Volgabo‘yi qirlari). Tog’lar.Yer sharidagi tog‘ tizmalari hosil bo‘lishi jihatidan burmali, burmali-palaxsali va palaxsa tog‘larga bo‘linadi. Absolyut balandligi 500 metrdan ortiq bo‘lgan joylar t o g‘ l a r deyiladi; tog‘lar maydoni 67,0 mln. km 2 bo‘lib, butun Yer shari yuzasining 13,2 % ini tashkil etadi. Tog‘larning umumiy sathidan ancha baland ko‘tarilgan o‘tkir qirralari tog‘ cho‘qqisi deyiladi. Masalan, Himolay, Pomir, Tyanshan,Oltoy, Katta Kavkaz kabi tog‘lar misol bo‘ladi. Tog‘ tizmalari qirralarining eng pasaygan joyi d a v o n deb yuritiladi. Masalan, Turkiston tizmasidagi Shahriston, Hisor tizmasidagi Anzob davonlari va boshqalar. Tog‘ o‘lkalarida yuzasiga nisbatan yassilanib qolgan katta xududlarga yassi tog‘lik deb yuritiladi. Bunga O‘rta Sibir, Armaniston, Hindiston, Avstraliya yassi tog‘lari misol bo‘ladi. Yer shari tog‘lari, asosan ikki zanjir hosil qilib joylashgan. Birinchi zanjir Tinch okeani sohili bo‘ylab meridianal cho‘zilgan. Bu tog‘ zanjirga Aleut orolidan Antarktikagacha cho‘zilgan Kordilyera, And va Antarktidadagi tog‘ tizmalari kiradi. Ikkinchi tog‘ zanjiriga Yevroosiyoning g‘arbida sharqigacha kesib o‘tgan tog‘lar kiradi. Bu tog‘lar, o‘z navbatida, ikki tarmoqqa - shimoliy va janubiy tarmoqlarga bo‘linadi. Pireney, Alp, Karpat, Bolqon, Qrim, Shimoliy Anatoliya, Kavkaz, Kopetdog‘, Pomir, Oloy, Tyanshan, Oltoy, Sayan, Baykal tog‘ tizimlari shimoliy tarmoqqa; Atlas, Apennin, Dinar, Tavr, Eron tog‘lari, Hindiqush, Qoraqurum, Himolay, Birma tog‘ tizimlari, Zond arxipelagi, Yangi Gvineya, Yangi Zellandiya orollaridagi tog‘lar ham janubiy tarmoqqa kiradi. Biror tekis yerdan oquvchi daryoning tik qirg‘og‘ini kuzatsangiz undan jinslarning (yotqiziqlarning) gorizontal holda yotganligini, tog‘ yonbag‘irlarida esa aksincha, jins qatlamlarining bukilganligini, egilganligini ya’ni burmalanganligini ko‘rasiz. Qatlamlarning bunday burmalar hosil qilishiga asosiy sabab yerning ichki qismidan ta’sir etuvchi g‘oyat katta kuchga ega bo‘lgan g‘oyat katta bosim bilan ta’sir etishidir. Yon tomondan yoki Yerning ichki qismidan ta’sir etuvchi g‘oyat katta kuchga ega bo‘lgan bosim gorizontal holatda