YER YUZASINING ASOSIY REYLEF SHAKILLARI Kirish I-bob. Materik va er po‘sti relefining hosil bo‘lishi va turlari. I.1 Litosfera - er qobig‘i. endogen va ekzogen I.2 Materik er po‘stining asosiy tuzilishi elementlari va materiklar makrorelefining asosiy shakllari. I.3 Relef hosil bo‘lishi va turlari, quruqlik releflari. II-bob. Tog’liklar va tekisliklar. II.1 Tog‘li o‘lkalarning shakllari,Tog‘ sistemalarining joylashishi II.2 Tog‘li o‘lkalar va Vulkanik oblastlar morfologiyasi III-bob. Tekisliklar. III.1Tekisliklar va ularning turlariTekisliklar relefining zonalligi III.2 Tekisliklarning eroziya natijasida parchalanishi Xulosa Foydalanilgan adabiyoylar Kirish. Yer yuzasining har bir qismi bir necha marta o‘zaro takrorlanuvchi va almashinuvchi hamda har bir rel’ef elementlaridan tuzilgan alohida rel’ef shakllaridan iborat bo‘ladi. Geometrik belgilar bo‘yicha yuza, qirra (ikki yuzaning kesishuvi) va yuza burchaklari (uch va undan ko‘p yuzalarni kesishuvi) kabi rel’ef elementlari ajratiladi. Rel’ef elementlariga tog‘ tepasi, tog‘ yonbag‘ri, yonbag‘ir etagi, cho‘qqi, dovon, suvayirg‘ich. soylar va boshqalar misol bo‘la oladi (2.1- rasm). Rel’ef shakllari berk (barxan, balandlik, chuqurlik, karst voronkasi) yoki ochiq (jar, balka, daryo vodiysi), sodda yoki murakkab, ko‘tarilgan yoki pastqam bo‘lishi mumkin. Rel’ef shakllari katta-kichikligiga ko‘ra planetar shakllar, megashakllar, makroshakllar, mezoshakllar, mikroshakllar va nanoshakllarga ajratiladi. Planetar shakllarga materiklar, okean tagi, hozirgi zamon geosinklinal mintaqasi, suv osti o‘rtalik tizmalari kiritiladi. Megashakllarga tog‘ mintaqalari, tekislik o‘lkalari, okean tagidagi yirik soyliklar, ko‘tarilmalar, planetar miqyosdagi yoriqlar kiritiladi. Alpp, Kavkaz. Tyanshan tog‘lari, Turon pasttekisligi, O‘rta Sibir yassitog‘ligi megashakllarga misol bo‘la oladi. Ayrim tog‘ tizmalari (masalan Oloy tizmasi), botiq yoki vodiylar (Farg‘ona vodiysi) rel’efning makroshakllaridir. Jarlar, balkalar, barxan zanjirlari va boshqalar mezoshakllar; karst voronkalari, kichik jarlar, qirg‘oq marzalari mikroshakllar deyiladi. Rel’efning eng kichik shakllari, masalan, jo‘yakcha, yumronqoziq uyasi va boshqalar nanorel’efga kiritiladi. Rel’efning yirik shakllari-planetar, mega-va makro-, ayrim hollarda mezoshakllari endogen jarayonlar taosirida vujudga keladi. Ularning hosil bo‘lishi litosfera xususiyatlariga bog‘liqdir, mezo-, mikro- va nanorel’ef shakllari esa asosan ekzogen jarayonlar taosirida hosil bo‘ladi. Ekzogen jarayonlarining faoliyati oqibatida akkumulyativ va denudatsion rel’ef shakllari tarkib topadi. Akkumulyativ shakllar materiallarning to‘planishidan (morena tepaliklari, barxanlar, dyunalar, delptalar), denudatsion (qayta ishlangan) shakllar esa materialni olib ketilishidan (jar, soyliklar, vodiylar, yardanglar) hosil bo‘ladi. Rel’ef shakllarining kelib chiqishiga ko‘ra I.P.Gerasimov va YU.A.Meshcheryakovlar geotektura, morfostruktura va morfoskulpptura shakllariga bo‘lishadi. Geotektura planetar va megarel’ef shakllari bo‘lib, ular endogen jarayonlar natijasida vujudga keladi. Morfostruktura makrorel’ef shakllari bo‘lib, ular endogen va ekzogen jarayonlarining o‘zaro birgalikda taosiri natijasida hosil bo‘ladi. Bunda endogen jarayonlar asosiy rolp o‘ynaydi. Morfostruktura shakllari rel’efda ifodalangan geologik strukturalardir. Morfoskulpptura mezo-, mikro-, va nanorel’ef shakllari bo‘lib, ular asosan ekzogen jarayonlarining faoliyati natijasida vujudga keladi. O‘xshash qiyofa, tuzilish, kelib chiqishga ega bo‘lgan va muayyan hududda qonuniy ravishda takrorlanuvchi rel’ef shakllarining birikmasiga rel’efning genetik tiplari deyiladi. Rel’efning har bir tipi rel’ef hosil qiluvchi muayan jarayonlar va omillar faoliyatida tarkib topadi. Quyida Moskva universiteti geomorfologlari tomonidan taklif etilgan rel’ef shakllarining genetik tasnifini keltiramiz. Rel’ef endogen va ekzogen jarayonlarining o‘zaro aloqasi natijasida shakllanadi degan tushuncha-zamonaviy geomorfologiya fanining asosiy boshlang‘ich qoidasi sifatida kengroq tushintirishga qaratilgan. Bu tezis Erning rel’efini genezisini (kelib chiqishini) eng umumiy aniqlovchisidir. Mavzuning dolzarbligi shularni tahlil etish va o’rganishdan iborat. I-bob. Materik va er po‘sti relefining hosil bo‘lishi va turlari. I.1 Litosfera - yer qobig‘i. endogen va ekzogen jarayonlar Litosfera – erning ustki qattiq qobig‘i. Litosfera ichki geosfera bilan, ayniqsa mantiya bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib planetaga bo‘ladigan tashqi tasir, asosan quyosh va oy materiyasi va energiyasi tasirida bo‘ladi. Litosferaning erning ichki moddalari bilan o‘zaro tasiri natijasida relef hosil bo‘lishi yoki morfogenez protsesslar endogen (ichki), erga tashqaridan materiya va energiyaning kelishi natijasida vujudga keladigan protsesslar esa ekzogen (tashqaridan) protsesslar deyiladi. endogen protsesslar mantiyadan moddalarning ajralib chiqishi, litosferada erigan magmatik jinslar o‘choqlarining paydo bo‘lishi, vulkanizm, zilzilalar, er po‘stini ayrim qismlarini vertikal tebranishlarni, cho‘kindi jinslar metomorfizatsiyasi va litosfera hamda uning relefida aks etuvchi boshqa protsesslardan iborat. ekzogen protsesslar quyosh radiatsiyasi, butun dunyo tortishishi, Erga kosmik chang va meteoritlarning kelishi va nihoyat erning o‘z o‘qi atrofida hamda orbitasi atrofida aylanishi natijasida ro‘y beradi. endogen va ekzogen protsesslar odatda birgalikda ro‘y beradi. Binobarin tabiatda sof endogen va sof ekzogen protsesslar bo‘lmaydi. endogen protsesslar muayyan ekzogen yo‘l bilan paydo bo‘lgan materiyallardagina ro‘ y beradi. Masalan, atmosfera va gidrosferadagi hilma-hil harakatlarga quyosh radiatsiyasi sabab bo‘ladi. Biroq bu sferalarning o‘zi endogen yo‘l bilan paydo bo‘lgan. Burmali tog‘lar paydo bo‘lish harakatlari endogen energiyaga bog‘liq biroq bu harakatlar ekzogen yo‘l bilan vujudga kelgan cho‘kindi jinslar qobig‘ida ro‘y beradi. Endogen va ekzogen protsesslarni chambarchas bog‘liqligi, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini inkor etmaydi. Bu ikki protsessni alohida alohida tahlil qilish zarur, biroq ularning o‘zaro aloqadorligini hech ham unutmaslik kerak. Ekzogen protsesslar nurash va denudatsiyada eng yaqqol aks etgan. Tog‘ jinslarining mexanik emirilishi va ximiyaviy o‘zgarish protsesslari yig‘indisi nurash deb ataladi. Nurash uch xil bo‘ladi. 1. Fizik yoki mexanik 2. Ximiyaviy nurash 3. Biologik nurash Fizik nurashning asosiy sababi tog‘ jinslarining temperaturasi o‘zgarib turishidir. Tog‘ jinslari bir qizib bir sovib turishi natijasida darz ketadi, yoriladi, xarsanglarga ajraladi va maydalanib ketadi. Bunga yoriqlarda muzlab qolgan suv ham tasir ko‘rsatadi. Ximiyaviy nurash jinslar tarkibining o‘zgarishidan iboratdir. Ximiyaviy nurashning asosiy agentlari suv, jinslaridagi erigan moddalar va havodagi kisloroddir: Ximiyaviy nurash jinslar tarkibidagi elementlarning o‘zaro ximiyaviy tasiri natijasida vujudga keladi. Biologik nurash tirik organizmlar tasirida vujudga keladi. Tirik organmzlar jinslarni mexanik emiradi, hayot maxsulotlari bilan esa ularni ximiyaviy o‘zgartiradi. Bazan fizik, bazan ximiyaviy nurash ustun bo‘lsada odatda fizik va ximiyaviy nurash birgalikda sodir bo‘ladi. Nurash po‘stining qalinligi odatda 30-60 metr bo‘ladi. Bazi bir hollardagina 200 metrga etadi. Tog‘larda va baland tekisliklarda nurash po‘sti sidirg‘i tarqalmay, ularning pastqam joylardagina uchraydi. Denudatsiya deb nurash maxsulotlarining nisbatan past joylarga olib ketilishi protsesslari yig‘indisiga aytiladi. Denudatsiya oqar suvlar, muzliklar va shamol natijasida ro‘y beradi. Tik yon bag‘irlarda esa yumshab qolgan ona jinslar qulab tushadi va og‘irlik kuchi tasirida qo‘lab tushadi. Denudatsiyaning intensivligi joyning dengiz sathidan balandligiga, tog‘ jinslarining tarkibi va xossalariga hamda nurash suratiga bog‘liqdir. Nurash va Denudatsiya natijasida nurash po‘sti parchalangan maxsulotlarda hamda ishqorsizlangan tog‘ jisnlaridan tashkil topgan. Agar ular dastlab hosil bo‘lgan joyda qolib ketsa, bunday qoldiq nurash po‘sti, agar bir joydan boshqa joyga olib kelgan bo‘lsa qayta yotqizilgan nurash po‘sti hosil bo‘lgan. qadimgi nurash po‘stlari uchlamchi, mezozoy, paleozoy davrlarida hosil bo‘lgan ahyon-ahyonda polzoydan oldingi eralarda hosil bo‘lgan nurash po‘sti qoldiqlari ham uchrab qoladi. I.2 Materik yer po‘stining asosiy tuzilishi elementlari va materiklar makrorelefining asosiy shakllari. Materik er po‘stining asosiy tektonik elementlari platformalar va geosinklinallardir. Relefda platfaormalarga katta-katta tekisliklar, geoksinklinallarga burmali tog‘lar zanjirlari to‘g‘ri keladi. Har qaysi materikning negizida kembriydan oldingi bitta yoki bir nechta platforma bor. Ular geogsinklinallar turli yoshdagi tog‘ zanjirlari o‘rab olgan. Kembriydan oldin er po‘stining hamma joyi juda xarakatchan bo‘lgan, undan g‘oyat ko‘p vulqon jinslari oqib chiqib turgan. Otqindi jinslardan Arxey erasining granitli massivlari materiklarning dastalbki va bo‘lajak yajrolari hosil bo‘lgan. Bu yadrolar platformalar asosini tashkil etgan. Kembriydan oldingi eng qadimiy platfaormalar er sharida kenglik bo‘yicha ikki qator bo‘lib joylashgan. Birinchisi SHimoliy o‘rtacha kengliklarda joylashgan bo‘lib, u shimoliy Amerika, SHarqiy evropa va Sibir platformalaridan iborat. Ikkinchi qator ekvotorial materiklarning platformalari – Janubiy Amerika, Afrika, (Arabiston bilan), Hindiston, Xitoy va Avstraliya platformalarini tashkil etadi. CHekkada Antraktidada Antraktida platformasi bor. Materiklardagi kembriydan oldingi vujudga kelgan yadrolarning qanday geografik kengliklarda joylashganligini ko‘rib chiqar ekanmiz, ular geografik uzoqlik bo‘yicha uch qator hosil qilganligini ko‘ramiz. Bular SHimoliy va Janubiy Amerika qatori: SHarqiy Evropa va Afrika qatori: Sibir, Xitoy va Avstraliya qatori, lekin Hindiston va Antraktida qatorlar hosil qilmaydi. Romatsion gipotezalarga ko‘ra kembriydan ilgarigi platformalar er yuzasining epeyrogenik markazlaridir, yani intruziya harakatlari eng kuchli bo‘lgan joylarda vujudga kelgan. Bu markazlar 62 gradus shimoliy kenglik va 20 gradus janubiy kenglik paralellari, Yevropa va Afrika platformalari, 75 gradus g‘arbiy uzunlik (ikkala Amerika platformalari va 105 gradus sharqiy uzunlik sibir, Xitoy Avstraliya platformalari) aktiv meridiana kesishgan erdadir. Materiklarning gorizontal harakati gipotezasiga ko‘ra platformalarning shimoliy qatori Lavraziya materigining yorilishi bilan bog‘liqdir. Janubiy qatori esa Gondvana materigining qismlari deb qaraladi. Gondvananing bo‘linish sabablari va mexanizmi, shuningdek materiklar rivojlanishining umumiy yo‘nalishi mantiya bilan litosferaning katta-katta qismlari o‘rtasidagi o‘zaro tasiriga sabab bo‘lgan. Issiqlik-fizikaviy protsesslarning tezligi va bunga muvofiq quyi litosferaning temperaturasi materiklarning chekkalaridan markazga tomon ortadi. Ichki oblastlardagi er po‘sti ostidagi moddalar chekka oblastlardagiga qaraganda ko‘proq qizigan bo‘ladi. SHuning uchun ham materiklar maydoni qancha katta bo‘lsa, ularning er po‘sti ham shuncha qalin bo‘ladi. Gondvana materigi shu qadar katta bo‘lganki, mantiyadagi konveksion harakatlar uning markaziy qismi gumbazsimon ko‘tarilishiga va bu erda er po‘sti yoriqlari sistemasining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Gumbazsimon ko‘tarilish markazi hozirgi Afrikaga to‘g‘ri kelgan. Uning tagida konveksion harakatlar vektorlari muvozanatda bo‘lgan, shuning uchun bu palaxsa harakat qilmagan. Mantiya ichidagi kuchlar muvozanatining «harakatiz doirasi» vujudga kelishiga sabab shuki boshqa materiklardan farq qilib Afrika geoidining uzun qismida yotadi. Gondvananing qolgan boshqa bo‘laklari siljigan va qisman mantiyaning konveksion harakatlari yinalishiga qarab bir oz burilgan. Hozir bo‘laklar shunday holatdagi, bu holat rotatsion kuchlar harakati natijasiga to‘g‘ri keladi. Faqat qadimgi Arxey massivlari paydo bo‘lgandan keyingina bu massivlar orasida geosinklinal oblastlar vujudga kelgan va tog‘ paydo bo‘lish harakatlari boshlangan. YOsh geogsinklinallar er po‘stining harakatchan qismlari bo‘lib, bu erlarda tog‘ hosil bo‘lish protsesslari ro‘y beradi. Geosinklinal rivojlanish murakkab bo‘lib hali etarli irganilmagan. quyi polezoy kembriydan oldingi platformalar yaqinida Kaledon deb atalmish geosinklinal bo‘lgan. Silur davrining oxiri va devon davrining boshlarini, yani Kaledon hosil bo‘lish bosqichida bu geosinklinal o‘rnida burmali tog‘lar hosil bo‘lgan. Bu burmali tog‘lar Yevropada Osiyoda, Amerikada va qisman Afrikada g‘oyat katta maydonlarni egallagan. Kaledon strukturalari hozirgacha SHotlandiya, Skandinaviya, SHpitsbergen, Grelandiya, Labrador shuningdek Zabaykalya, Yenesey biyi, qozog‘istonning g‘arbi va Markaziy Osiyoning bazi bir yerlarida, yani uchala shimoliy platforma atrofida, shuningdek qisman Avstraliyada saqlanib qolgan. Devon davrining ikkinchi yarmida va toshkimir davrida gersin geosinklinali mavjud bo‘lgan. Toshkimir davrining oxiri va Perm davrida bu geosinklinalda g‘oyat katta maydonda kuchli tog‘ paydo bo‘lishi protsesslari ro‘y bergan. Ural tog‘lari, g‘arbiy Sibir tekisligining burmalangan fundamenti, Taymir, O‘rta va markaziy Osiyoning tekisliklari va ko‘plab tog‘lari, Mezeta, Markaziy Fransiya massivi, O‘rta Yevropa tog‘lari, Appalachi, Kap oblasti, Avstraliya, Alp tog‘lari gersin burmalanishi bosqichida vujudga kelgan. Tinch okeani geosinklinali, yani orollar va tog‘ burmalari sistemasi SHarqiy Osiyoda Tinch okeani sohillari biylab YAngi Gvineya, Avstraliya, YAngi Zellandiya, Antarktida yarim oroli va ikkala Amerikaning g‘arbiy sohillari biylab cho‘zilib ketgan. Alp geosinklinali Janubiy Yevropa, Qrim va Kavkaz, Old Osiyo, Ximolay, Birma orqali Indoneziyaga cho‘zilgan. Indoneziyada bu geosinklinal Tinch okeani geosinklinali bo‘lan kesishadi. Tog‘ hosil bo‘lish protsesslari Tinch okeani geosinklinalida Mezozoyning oxirida va Alp geosinklinalida esa uchlamchi davrda ro‘y bergan. Iz taraqqiyoti protsessida geosinklinallar platformali oblastlarga aylanadi va shunday qilib, materiklar maydoni kattalashib boradi, geosinklinallarda paydo bo‘lgan tog‘lar keyinchalik. Nurash va denudatsiya natijasida pasayadi, burmalar negizi esa platforma zaminiga aylanadi. Kemro‘ydan ilgari platformalardan tashqari kaledon va Gersin platformalari ham bor. Kemriydan ilgari platformalardan farq qilib, ularni yosh platformalar deb ataladi. Platformalar rivojlanishi davrida goh okean sathidan pastga chikkan va soyoz epikontenental dengizlar ostida qolib, ularda gorizontal qatlam-qatlam dengiz chikindilari tiplangan, goh dengiz sathidan baland ko‘tarilgan va ularning ustida kotenental, shu jumladan, laguna va gil yotqiziqlari vujudga kelgan. SHuning uchun kembriydan avvalgi platformalarning ham eng muhim xususiyati ularning ikki qavat tuzilganligidir. Qadimgi platformalarning quyi qavati juda katta massilarni tashkil etuvchi granitlardan iboratdir. Polezoy platformalarining asosida metamorfik va otqindi jinslardan iborat kaledon yoki gersin yoshidagi burmali zamin bor. Platformalarning chikindi jinsli qatlami deb ataladigan yuqori qismi barcha davrlarda, kembriydan to hozirgi davrgacha hosil bo‘lgan dengiz va sayoz suvli kotenental yotqiziqlardan iborat. Tekisliklar chikindi qatlamning yoshiga qarab, chikindi jinslar qatlami qadimiy bo‘lgan qavat qavat va chikindi jinslar qoplami yosh akkumlyativ tekisliklarga bo‘linadi. Platformalarning bazi bir joylari uzoq vaqt davomida baland bo‘ladi hamda nurash va denudatsiya protsesslari tasirida bora-bora denudatsion tekisliklarga aylanadi. Ko‘pgina Paleozoy platformalari alp burmalanishi bosqichidagi qayta tog‘ paydo bo‘lishi harakatlari natijasida yoshargan tog‘larga aylanadi. I.3 Relef hosil bo‘lishi va turlari, quruqlik releflari. Qattiq er po‘stidagi past-balandliklar yig‘indisi relef deb ataladi. Relef- fransuzcha reliet dinglik, chiqiq joy degan manoni anglatadi. Relef tarkibiy qismlarining yoki shakllarining, yani turli yil bo‘lan paydo bo‘lgan va turli harakterdagi botiqlar hamda balandliklarning katta-kichikligiga qarab to‘rt guruhga bo‘linadi: a) materiklar va okean chuqurliklarining iz ichiga oluvchi planetalar relef yoki megarelef. b) quruqlikning yirik relef shakllarini tog‘li o‘lkalar va katta katta tekisliklardan iborat makrorelefi. v) o‘rta kattalikdagi shakllar-qirlar, kichikroq tekisliklar, tepalar, daryo vodiylaridan, tog‘lardan esa tog‘ vodiylari va tog‘ tizmalaridan iborat mezorelef. g) quruqlik yuzasini hamma joyida tarqalgan kichik past balandlikladan iborat mikrorelef. Quruqlik relefi shunday qilib juda ko‘p turlarga bo‘linadi. Biz ko‘rib o‘tadigan bo‘lsak, platforma tekisliklari planeta relefining zonal elementlaridir. Ularda relef zonachalari kizga yaqqol tashlanadi. 71 gradus shimoliy kenglik paraleli yaqinida tekisliklar zonachasi bo‘lan Evrosiyo va Amerikadagi hozirgi tekisliklarning qutbiy chegarasi joylashgan. 62 gradus shimoliy kenglikning faol paralelida Kanada, Baltika va Anabar qalqonlari hamda g‘arbiy sibir shimoliy suv ayirgichining kirlari joylashgan. 60 va 55 graduslar orasida pasttekisliklar mintaqasi-Germaniya, Polsha pasttekisliklari, Belarusiya polesesi, Surgut polesesi, Vilnoy pasttekisliklari joylashgan. 60 va 55 graduslar shimoliy kengliklar orasida asosan qirlar bor. 50 va 40 graduslar shimoliy kengliklar orasida juda katta pasttekisliklar –platformalarning chekka botiqlari joylashgan. Umuman olganda shimoliy tekisliklarning tektonik relefi shimoldan janubga tomon tilqinsimon davom etadi. Tektonik relefning kenglik biyicha zonalligi bo‘lan birga merdional setorialligi ham mavjud. Tabiat zonalarining bir butun tabiiy geografik kompleksi bo‘lan genetik bog‘liq bo‘lgan tekisliklar mezorelefida zonallik yanada yaqqolroq aks etadi. Biroq tabiat kompleksining boshqa komponentlari-iqlim, isimliklar, tuproqlar va boshqala1rga qaraganda konservativroq bo‘lgan mezorelef ko‘pincha hozirgi geografik sharoitini o‘zida aks ettiradi. Masalan: karst relefi va pleystotsen muzliklari vujudga keltirgan mana shundaydir. Biroq bu relef shakllari ham zonallikka ega. Ko‘p yillik muzloqlar va arid relefi tiplari geografik zonalarning hozirgi tabiiy sharoiti bo‘lan bog‘liq. Introzonal bo‘lgan erazion-akkumlyativ relef shakllarida ham ozmi-ko‘pmi zonallik aks etib turadi. Bunga ishonch hosil qilish uchun chillar, vodiy, daryo relefini ko‘p yillik muzloq o‘lkalar daryo-vodiy relefi bilan taqqoslash kifoya. II-bob. Tog’liklar va tekisliklar . II.1 Tog‘li o‘lkalarning shakllari,Tog‘ sistemalarining joylashishi Tog‘li o‘lkalar deb er yuzasining 500 metrdan baland juda katta qismlariga aytiladi. Ularning balandligi qisqa masofada keskin izgarib turadi. Tog‘ deb tekisliklar ustida ko‘tarilib turgan (masalan, Pyatigorsk shahri yaqinidagi Mashuk tog‘i) aki tog‘li o‘lkalarda atrofidagi umumiy satxdan ancha baland bo‘lgan maydonni kichikroq joylarga aytiladi. Tog‘li o‘lkalarda umumiy satxdan ancha baland ko‘tarilgan joylar tog‘ tepasi (agar itkir qirrali bo‘lsa tog‘ chiqqisi) deyiladi. Bunga Ximolay tog‘lardagi Jomolugma, Kavkazdagi elbrus Alp tog‘laridagi Monblan, Tyanshandagi Xotangri, Pomirdagi Kommunizm tog‘ tepalari va chiqqilar misoldir. Tog‘li o‘lkalarning relef shakllari nihoyatda xilma-xil bo‘ladi. Bular orasida eng harakterlisi tog‘ timalaridir. «Tog‘ tizmasi» yoki tizma termini tor va keng manoda qillaniladi. Bir yinalishda cho‘zilgan, bir tog‘ni ham, butun bir tog‘li o‘lkani ham tog‘ tizmasi deb ataydilar. Ko‘pincha Ural tog‘li o‘lkasini Ural tizmasi, Katta kavkazni esa Kavkaz tog‘ tizmasi deb yuritiladi. Aslida esa Ural ham, Kavkaz ham haqiqiy manoda juda ko‘plab tizmalarga bo‘linib ketadi. Tog‘ tizmalari sistemasi tog‘lar zanjirini tashkil etadi. Tog‘li o‘lkalarda yassi tog‘lik va tog‘liklar ham ko‘p. YAssi tog‘liklar deb yuzasi nisbatan yassi bo‘lgan juda katta territoriyalarga aytiladi. YAssi tog‘liklar qadimgi tog‘liklar o‘rnida denudatsion jarayonlar natijasida yassilanib qolgan qismlaridir. YAssi tog‘lik relefi Afrikada, Braziliyada, Avstraliyada, Hindistonda, Markaziy Osiyoda katta katta maydonlarni iz ichiga oladi. Tog‘liklar-ham tog‘ tizmalarini ham yassi tog‘liklarni iz ichiga olgan territoriyalardir. Alp tipidagi eng kuchli va eng yosh burmalanish mintaqasi bo‘lan bog‘liq Mezozoy va uchlamchi davrda vujudga kelgan merdional onorganik mintaqa Tinch okeanini irab turadi. Boshqa merdional mintaqalar ham aktiv geografik uzoqlik biyicha 45 gradus masofada joylashgan. SHarqiy uzoqlikning 15 merdianida Skandinaviya tog‘lari joylashgan. Ulardan 45 gradus sharqda 105 gradus sharqiy uzoqlikning aktiv merdiani bor. Baykalbiyi tog‘larining paydo bo‘lishi shu uzoqlik merdiani bo‘lan bog‘liq. Undan narida 150 gradusli merdian keladi. Bu merdianda CHerskiy tog‘ligi, Bkori yana tizmasi hamda Avstraliya Alpi tog‘lari joylashgan. 15 gradus uzunlik merdianidan 45 gradus g‘arbda yani 30 gradus g‘arbiy uzoqlik merdiani biylab Atlantika suv osti tizmasi o‘tadi. Undan 45 gradus narida yani g‘arbiy uzoqlikning 120 gradus merdianida Appalachi tog‘lari bor. YAna 45 gradus narida yani g‘arbiy uzoqlikning 120 gradus merdianida Tinch okeani er osti yoriqlari mintaqasining Amerikadagi qismi joylashgan. Burmalangan tog‘li o‘lkalarning eng xarakterli xususiyati ularning tog‘ tizmalari zanjiri tarzida hatto planetar miqyosida juda katta miqyosida cho‘zilganligidir. Burmalangan tog‘li o‘lkalar er po‘stining Alp va Tinch okeani geosinklinali mintaqalarning vujudga kelgan va gumbazsimon ko‘tarilgan juda katta qismlaridir. Alp burmalangan mintaqasi yoysimon burillgan va bir-biriga tutashib ketgan tog‘li o‘lkalardan iborat. Masalan: Atlas tog‘lari, sitsiliya va Apenin tog‘lari tarzida davom etadi. Sing Alp tog‘lari keladi. SHimolroq ularga Prineya kelib tutashadi. SHarqda Alp tog‘lari zanjiri bir tomondan Karpat, Bolkon, Pontiya va Kavkaz tog‘lari tarzida, boshqa tomondan qrim oroli orqali Tavr tog‘lariga itib ketuvchi Dinar tizmasi shaklida davom etadi. Bu tog‘lar Armaniston tog‘larida birlashadi. Singra yana shimolga elburs, Kopetdog, Hindikush, Pomir-Oloy, Janubda Zagros tog‘lari tarzida elpig‘ichsimon tarqalib ketadi. Hindistondan shimolroqqa Pomir yaqinida burmalar yana tog‘ tugunini hosil qiladi. Undan itgach esa, yana ajralib tibet shimolida Kunlun, janubda Ximolay tarzida davom etadi va 105 gradus sharqiy uzoqlik merdianga kelgach tog‘ sistemalari janubga burilib Zond arxepelagi tomon keladi. II.2 Tog‘li o‘lkalar va Vulkanik oblastlar morfologiyasi Tog‘ tugunlari er po‘stining Arabiston va Hindiston qattiq palaxsalari siquvi ostida vujudga kelgan. Tog‘ tugunlaridan keyingi kengayishlar geosinklinal frontal siquv tasirida bo‘lmagan joylarda ro‘y bergan. Gumbazsimon ko‘tarilgan qatlamlar monoxlinal (bir tomonlama) etgan bo‘lsa, kuesta relefi hosil bo‘ladi. Kuesta deb asosiy tog‘ tizmasiga paralel yinalgan tog‘ oldi qirlari yoki tog‘ tizmalariga (ular bazan baland og xarakterida bo‘lsa ham) aytiladi. Ular burmalar qatorida yuqoridan pastga emas, balki yonbag‘rida goh yaxshi yuviluvchan, goh yomon yuviluvchan jinslarning yuqoridan pastga tomon palasa palasa bo‘lib tarqalganligidir. Bunda oson yuviluvchan qatlamlarda vodiylar paydo bo‘ladi. qattiq jinslar qatlamlari ochilik qolgan joylarda gryadlar yoki tizmalar- kuestalar saqlanib qoladi. Ular odatda dissemetrik tuzilgan bo‘ladi. qatlamlar boshi ochilib qolgan yon bag‘ri tik, qarama-qarshi, yani qatlamlari tik qanotidagi yon bag‘ri tik yoki yotiq bo‘ladi. eng baland va uzun puestalar kavkazning shimoliy g‘arbida, sharqda Terek daryosi bo‘lan g‘arbda belaya daryosi oralig‘ida joylashgan. eroziya shimoliy sharqda nishab yuzada katta kavkaz tizmasiga paralel oquvchi daryolarning tor, kindalangi, daryolarni iyib dissmetrik gryadlar hosil qilgan. Bu gryadlar YUra va Bur davrlarining eroziyaga bardoshli oxaktosh svitalari, bazan qumtosh hamda konglomeratlardan tashkil topgan. Birinchi Kuesta bir qancha tog‘ oldi qirlari tarzida CHerkes bo‘lan Maykon oralig‘ida cho‘zilgan. Ikkinchi kuesta Loba daryosidan sharqqa tomon ketgan tizmalardan iborat, ularning tog‘ tepalari 1400 metrga etadi. Uchinchi kuesta Valaya daryosi bo‘lan Terek daryosi orasidagi balandligi 3480 metrgacha etadigan Koyali tizmadir. Kuestalar tarqalgan ikkinchi rayon qrim tog‘larining shimoliy yonbag‘ridir. Bu erda ikkita kuesta vujudga kelgan, shimoldagisini balandligi 340 metrgacha, janubdagisiniki balandligi 720 metrgacha etadi. Kuesta relefi boshqa tog‘li mintaqalarda ham bor. Ko‘pincha tog‘ vodiylari tizmani kindalangiga kesib o‘tadi. Bunday vodiylar kindalang tik kesib itgan yoki yorib kirgan vodiylar deyiladi. Ximoliy tog‘larida shimoldan boshlanadigan Xind va Braxmaputra daryolari bu ulkan tizmani kindalangiga kesib itib, uning janubiy yonbag‘ridan oqib o‘tadi. Alp sistemasida bir qancha tog‘liklar bor. Bular Anatoliya, Armaniston, eron, Pomir, Tibet tog‘liklaridir. Kordilera sistemasida esa Katta xavza, And sistemasida Boliviya tog‘ligi mavjud. Tog‘liklar burmalangan mintaqaning materiklar ichkarisidagi qismlarida vujudga keladi va shu tufayli nam havo massalaridan tisilib qolgan. Bundan tashqari, alp burmalanishida vujudga kelgan tog‘liklar joylashgan tropik kengliklarda quruq havo massalari ustunlik qiladi. Bunday sharoitda fizik nurash juda kuchli bo‘ladi. eroziya va daryolarning jinslarini oqizib ketishi nihoyatda zaiflashadi. SHu sababli chuqur errozion vodiylar hosil bo‘lmaydi. Fizik nurash natijasida tog‘ tizmalaridan parchalanib turgan jinslar vodiylarni tildiradi. YAni hozirgi geomorfologik protsesslar relefining parchalanishiga emas balki tekislanishiga sharoit tug‘diradi. Platformalarning garchi mustahkam barqaror zamini bo‘lsada ularni er po‘stining mutlaqo xarakatsiz qismlari deb bo‘lmaydi. Ularda turli hil harakatlar shu jumladan qayta tog‘ paydo bo‘lishi harakatlari ro‘y berib turadi. Erigan va gazlarga tiyingan meneral massa magmaning Erning ichki qismidan er po‘stiga kirib kelishi va er betiga oqib chiqishi bo‘lan bog‘liq bo‘lgan protsesslarning hammasi vulkanizm deyiladi. Magma er betiga oqib chiqib undan moddalar ajralib chiqadi va ajralib chiqqan lavaga aylanadi. Vulqonlardan uzoq tog‘ jinslari qil va toshlar ham otilib chiqadi. Vulkanizm protsessi iziga xos vulkanik relef shakllarini vujudga keltiradi. Vulkanlar okean er osti po‘stining kotenental er po‘stiga aylanishida ham ishtirok etadi. Vulkanizm erning hozirgi tektonik faoliyatining oqibati va kirinishlaridan biridir. Hozir 800 ga yaqin sinmagan vulqon bor, eng faol vulqonlar 50 dan ortadi. Singan vulqonlar soni uch mingdan ortiq hisoblanadi. Vulqonlarni singan va sinmagan deb ajratish ancha shartlidir. Alp va tinch okeani geosinklinalida vulqonlar faoliyati ayniqsa kuchli bo‘ladi. Ifodali qilib olovli halqa deb ataluvchi Tinch okeani mintaqasida 370 ga yaqin sinmagan vulqonlar bor. Aleut, Kuril, Janubiy Sandvich orollar yoyi vulqon konuslari zanjirlaridan iborat. Kamchatka yarim oroli, YAponiya, Filipin, Katta va Kichik Zond orollarida, And va Kordilera tog‘larida vulqonlar ko‘p. Antarktidada ikkita vulkan bor. Kichik Antil orollari ham vulqon faoliyati natijasida paydo bo‘lgan. Okeanlar o‘rtasida rif tizmalari sistemasi vulqon mintaqasi shisoblanadi. YAn-Mayen, Islandiya, Azor, Voznoseniya orollari O‘rta Atlantika suv osti tizmasining suv betidan yuqori ko‘tarilib turgan qismlaridir. Tinch okeanida ham sinmagan vulqonlar juda ko‘p. Bulardan eng kattasi Gavayi vulqonlaridir. Ko‘p vulqonlar allaqachon sinib qolgan. Hozirda issiq mintaqadagi singan vulqonlarning konuslaridan marjon orollari vujudga kelgan. Materik platformalarida va yoshargan tog‘larda ham vulqonlar bor, biroq inlab vulqonlargina tarixiy davr mobaynida harakatda bo‘lgan. Singan vulqonlar SHarqiy Sibirda, Britaniya orollarida, Markaziy Evropada, Hindistonda, Arabistonda, janubiy va SHarqiy Afrikada bor. Vulqon relefi shakllari vulqonning otilishi harakteriga hamda lavasi tarkibiga bog‘liq. YOriqlardan oqib chiquvchi vulqonlarda juda ko‘plab suyuq lava otilib chiqadi va atrofga keng yoyilib, katta-katta maydonlarni qoplaydi. Hozirgi geologik davr yoriqlaridan lava otiladigan eng katta vulqonlar Islandiyadir. 1783 yil uzunligi 24 km li er yorig‘idan 15 km kub dan ortiq lava va uvoq jinslar otilib chiqib, kattagina vulkanik tekislik hosil qilgan. Islandiya oroli butunlay va shunday vulkanik jinslardan tarkib topgan. YOriqlarda otilib chiqqan lava oqimlari Azor, Samoa, YAngi Zelandiya orollarida ham bor. Itgan geologik davrlarda er yoriqlaridan vulqon otilishi ko‘proq bo‘lgan. Ular katta katta vulqon platolari yoki yassi tog‘liklar hosil qilgan, bunga Kolumbiyadagi lava platolari (maydoni salkam 400 ming kv km), Dekan trappalar o‘lkasi (maydoni 300 ming km kv ga yaqin) Patagoniyadagi Bazalt platosi. Armanistondagi vulkanik yassi tog‘liklar, SHarqiy Sibirdagi trappalar o‘lkasi (maydoni bir milion km kv) misoldir. Lava qoplagan joylar tilqinsimon tekislikdan iborat, ular qancha qadimiy bo‘lsa, relefi shuncha ko‘p parchalangan bo‘ladi. Markazdan otilib chiqqan vulqonlarda magma er betiga vulqon big‘zidan chiqib keladi. Gavayi tipidagi vulqonlardan asosiy, yani tarkibida kremniy kam bo‘lgan bazalt lavasi otiladi. U sekin otiladi va sekin asta soviydi singra atrofga keng yoyiladi. Bunday vulqonlar qalqon qoplamlari maydoni juda katta va yuzasi yassi bo‘ladi. Gavayi orollarining eng kattasi-Gavayi uchta vulqonning otilishidan hosil bo‘lgan. III-bob. Tekisliklar III.1Tekisliklar va ularning turlariTekisliklar relefining zonalligi Tekislik termini ham «Tog‘ tizmasi» termini kabi ham tor ham keng manoda qillaniladi. Tekisliklar deb, er makrorelefining elementlariga, yani materiklarning platformadan iborat katta-katta qismlariga aytiladi. Masalan: SHarqiy Evropa, g‘arbiy Sibir SHarqiy Sibir, SHimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika, Hindiston, Xitoy, Avstraliya va Antarktida tekisliklari. Katta tekisliklarning mezorelef elementlaridan iborat va maydoni nisbatan kichik yassi joylari ham tekislik deyiladi. Bular odatda past tekisliklar deb yuritiladi. Masalan: Baltikabiyi, Oka-don, Kaspiy biyi pasttekisligi va xokazo. Katta tekisliklarda pasttekisliklardan tashqari qirlar xam bo‘ladi. CHunonchi Rossiya tekisligida Volgabiyi, Timan Kryaji va boshqa qirlar bor. Demak, xar bir tekislik xam past xam baland joylarni iz ichiga oladi. SHuning uchun ham g‘arbiy Sibo‘rni past tekislik emas, balki tekislik deyish lozim. CHunki unda Vasyuchane kabi pasttekisliklar ham, qirlar ham bor. Mana shunday qirlarda biri Surgut shahridan shimolda joylashgan. O‘rta Sibir baland teekisligi yassi tog‘lik emas, balki O‘rta Sibir platosi degan maqul. Platforma tekisliklari paydo bo‘lishiga kira qatlamli, akkumlyativ va denudatsion tekisliklarga bo‘linadi. Qatlamli tekisliklar. Qatlamli tekisliklar har bir materikning platformadan iborat katta katta qismlaridir. qatlamli tekisliklar dengiz sathidan balandligiga qarab past, o‘rtacha balandlikdagi va baland tekisliklarga bo‘linadi. Amazonka, La-Plata, g‘arbiy Sibir tekisliklari pasttekisliklarga kiradi. Rossiya, Turon va SHimoliy Amerika tekisligining sharqiy qismi o‘rtacha balandlikdadir. O‘rta Sibir platosi, Preneyalar platosi va ekvatorial materiklarning tekisliklari baland tekisliklarga kiradi. V.S.Xoin kirsatib itishicha tekisliklarning turlicha balanliklardagi tekisliklarga