YER YUZASINING FLORISTIK RAYONLARI Reja: 1. Er yuzasining floristik rayonlashtirilishi. 2. Floristik komplekslar haqida tushuncha, floristik rayonlashtirish va uning amaliy ahamiyati. Er sharida uchraydigan barcha o‘simlik turlarini taxminan 500 ming deb hisoblasak, shu turlarning o‘zaro qavmu qarindoshligini ularning tarixiy taraqqiyoti asosida o‘rganib chiqish floristik geografiya fanining vazifasi hisoblanadi. Flora deganda o‘z areali va kelib chiqish tarixiga ko‘ra muayyan bir territoriyada yashovchi o‘zaro yaqin turlar, turkumlar va oilalarning yig‘indisi tushuniladi. Floristik geografiya esa muayyan bir territoriyada va bir xil ekologik (tuproq, iqlim va h. k.) sharoitda yashovchi turlar, turkumlar va oilalar yig‘indisini o‘rganadi. Floristik sistemani yaratish bo‘yicha dastlabki tajribalardan biri daniyalik botanik D.Skouga tegishli bo‘lib, u 1823 yilda 25 ta shox bo‘limlarni aniqlagan, ularning ba’zilari oblastlarga bo‘lingan. Floristik sistemani ishlab chiqish mezonlari sifatida u ma’lum hududlarga xos bo‘lgan turli darajadagi taksonlarning endemizm darajasini hisobga olgan. Ushbu mezon hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Floristik rayonlashtirishda A.Engler (1924), L.Dils (1918), R.Gud (1946), A.I.Tolmachev (1974) kabi olimlarning hissasi katta. SHuningdek, A. L. Taxtadjyan (1978) ishlab chiqqan floristik rayonlashtirish ishlari hozirgi kunda butun dunyoda e’tirof etilgan. Floristik rayonlashtirishning eng yuqori taksoni shox bo‘lim. SHox bo‘lim birligi butun floraning maksimal o‘ziga xosligi va yuqori darajadagi endemik taksonlar (oilalar, kichik oilalar) ning mavjudligi bilan ajralib turadigan mintaqalarga ajratiladi, ular orasida juda ko‘p sonli turlar va turkumlar mavjud. Hammasi bo‘lib 6 ta shox bo‘lim ajratiladi (10-jadval). SHox bo‘limlar kichik shox bo‘lim va oblastlarga bo‘linadi, ular turkum va turlarda endemizmning yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari har bir oblastda etakchi o‘rinni egallagan ma’lum oilalar to‘plami mavjud. SHox bo‘limlar 35 ta kichik shoh bo‘limlarga bo‘linib, ular ham oblastlarga bo‘linadi. Eng quyi xorologik birlik okrug hisoblanadi. Quyida floristik shox bo‘lim va kichik shox bo‘limlarga tavsif beriladi. 39-rasm. Er sharining floristik bo‘linishi (A.L.Taxtadjyan, 1978 y. bo‘yicha): I-Golartika shox bo‘lim oblastlari: 1-Sirkumboreal; 2-SHarqiy Osiyo; 3-Atlantika- SHimoliy Amerika; 4-Qoyali tog‘lar; 5-Makaroneziya; 6-O‘rtadengiz; 7-Saxroi- Kabir-Arabiston; 8-Eron-Turon; 9-Madrean; II-Paleotropik shoxbo‘lim oblastlari: 10-Gvineo-Kongolez; 11-Sudan-Zambiya; 12 Karru-Namib; 13- Avliyo Elena va Vozneseniya orollari; 14-Madagaskar; 15 -Hind; 16-Hindixitoy; 17-Maleziya; 18 - Papuas; 19 -Fidji; 20-Polineziya; 21 -Gavay; 22 -YAngikaledon. III – Neotropik shox bo‘lim oblastlari: 23 -Karib; 24 -Gvianayassitog‘ligi; 25 -Amazonka; 26 - Braziliya; 27 -And. IV- Kap shoh bo‘lim oblastlari: 28 –Kap. V – Avstraliya shox bo‘lim oblastlari: 29 –SHimoli-sharqiyavstraliya; 30- Janubi-g‘arbiyavstraliya; 31 -Markaziyavstraliya. VI - Golantarktika shox bo‘lim oblastlari: 32 -Xuan-Fernand; 33 -CHilo-Patagon; 34-subantarktika orollari; 35 –Novozeland. 10-jadval Er sharining floristik bo‘linishi № Floristik oblastlar Floristik kichik oblastlar II 1-Sirkumboreal; Golartika 2-SHarqiy Osiyo; 3-Atlantika-SHimoliy Amerika; 4-Qoyali tog‘lar; 5-Makaroneziya; 6-O‘rtadengiz; 7-Saxroi Kabir-Arabiston; 8-Eron-Turon; 9-Madrean; I Paleotropik 10-Gvineo-Kongolez; 11-Sudan-Zambiya; 12-Karru-Namib; 13- Avliyo Elena va Vozneseniya orollari; 14-Madagaskar; 15-Hind; 16-Hindixitoy; 17-Maleziya; 18-Papuas; 19-Fidji; 20-Polineziya; 21-Gavay; 22-YAngikaledon. III Neotropik 23-Karib; 24-Gviana yassitog‘ligi; 25-Amazonka; 26-Braziliya; 27-And. IV Kap 28-Kap. V Avstraliya 29-SHimoli-sharqiy avstraliya; 30- Janubi-g‘arbiy avstraliya; 31-Markaziy avstraliya. VI Golantarktika 32-Xuan-Fernand; 33-CHilo-Patagon; 34-Subantarktika orollari; 35-Novozeland. Golarktika - Er yuzasining yarmidan ko‘pini egallagan eng katta shox bo‘lim. SHox bo‘lim hududining ulkanli va tarqoqligiga qaramay alohida oblastlaridagi floralar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va kelib chiqishiga ko‘ra umumiylikka ega. Gloraktika florasi deyarli 40 ta endemik oilalarni, asosan kichik, ba’zida bitta turni o‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda Golarktik shox bo‘lim uchun endem bo‘lib hisoblangan oilalardan toldoshlar, qayindoshlar, ayiqtovondoshlar, sho‘radoshlar, karamdoshlar, qiyoqdoshlar, murakkabguldoshlar (astradoshlar, gazako‘tdoshlar, navro‘zguldoshlar) kabi oilalar hamda boshoqdoshlar oilasining bir necha vakillarini ko‘rsatish mumkin. Bu oblastlarning har biri endem o‘simliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Har bir floristik oblast florasi geografik, genetik va tarixiy taraqqiyotiga ko‘ra turlichadir. Floristik oblastlar o‘z navbatida bir necha kichik oblastlarga bo‘linadi. Bunday floristik kichik oblastlar bir-biridan yoshiga va tarixiy taraqqiyotiga ko‘ra farqlanadi. Bir kichik floristik oblastdagi o‘simlik turlari uchlamchi davrdan buyon uncha o‘zgarmagan bo‘lib, relikt o‘simliklardan tashkil topgan, ikkinchisi esa muzlik ta’sirida ancha o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Floristik kichik oblastlar o‘z navbatida o‘zidan kichikroq provinsiyalarga va provinsiyalar esa okruglarga bo‘linadi. Floristik oblast va kichik oblastlarning chegarasi, turlar soni hamda floristik tarkibiga tegishli hozirgi ma’lumotlar o‘tmishdagi ma’lumotlarga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Buning sabablarini esa er shari florasining tarixiy taraqqiyotiga nazar tashlaganda paleogeografik dalillar to‘g‘ri tushuntirib beradi. O‘lib-yo‘qolib ketgan o‘simlik qoldiqlari qazilma holda o‘rganilganda er sharining iqlimi uzoq geologik davrlar davomida deyarli bir xilda bo‘lib kelganligi hamda hozirgi vaqtdagi iqlimdan farq qilganligi ma’lum bo‘ladi. Iqlim sharoitlarining o‘zgara borishi quruqlik va suvlikning er sharida taqsimlana borishi bilan bog‘liq bo‘lgan. SHunday qilib, erning yoshi 4-5 milliard yil deb hisoblanadigan bo‘lsa, erda hayotning paydo bo‘lganiga 1 milliard 700 million yil bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor. Er sharida o‘simliklar dunyosining rivojlanishi bosqichlariga nazar tashlaganda eng dastlabki organizmlar ko‘k-yashil suvo‘tlar va bakteriyalar ekanligi ma’lum bo‘ladi. Ular arxey erasida paydo bo‘la boshlagan. Paleozoy erasining kembriy hamda silur davrlarida suvo‘tlar keng tarqalgan va rivojlana borgan. Silur davridayoq ba’zi o‘simliklar (psilofitlarga va ularga o‘xshashlar) quruqlikka chiqa boshlagan. Devon va toshko‘mir davrlarida sporali o‘simliklar paydo bo‘ladi va keng tarqala boshlaydi. Paleozoy erasining so‘nggi perm davrida ochiq urug‘lilar vujudga keladi va ular mezozoy erasining trias hamda yura davrlarida juda keng avj olgan. Mezozoy erasining bo‘r davridan boshlab esa yopiq urug‘li (yoki gulli) o‘simliklar vujudga kela boshlaydi hamda areali kengaygan. SHunday qilib, bo‘r davrida materikni suv bir necha marta bosgan va chekingan. Bo‘r davrining oxirlarida SHimoliy Amerikada, uchlamchi davrga kelib esa Evropa va Osiyoda tog‘lar hosil bo‘la boshlagan. Uchlamchi davrda shimoliy yarim sharda haroratning pasaya borishi sodir bo‘ladi. Ana shunday o‘zgarishlarini uchlamchi davrida va undan keyingi davrlarda sodir bo‘lishi natijasida gulli o‘simliklarning er sharida tarqalish chegarasi o‘zgarib turgan. Amerika va Afrikaning tropik oblastlari Atlantik okeani hosil bo‘lgunga qadar Janubiy Osiyo bilan tutashgan holda bo‘lib, Gondvana materigini tashkil qilgan. Bo‘r davrining oxirlarida va uchlamchi davrda Atlantika va Hind okeanlari vujudga kelishi bilan bu tropik quruqlik ikki bo‘lakka (janubiy Amerika va Afrikaga) ajralib ketadi. Ayni vaqtda janubiy yarim sharda quruqlikning bir qismi cho‘ka boshlab Avstraliyani Antarktikadan, Afrikani Janubiy Amerikadan ajralib ketishiga olib keldi. Kaynazoy erasida shimoliy yarim sharning flora va umuman tabiati tubdan o‘zgaradi. Bunday o‘zgarishlar shimoliy yarim shardagi qadimgi uchlamchi florani yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lgan. Janubda esa tabiiy-geografik sharoit deyarli o‘zgarmaganligi sababli tropik o‘rmonlar, savannalar va tropik cho‘l o‘simliklari o‘z holicha deyarli saqlanib qolgan. SHunday qilib, bitta tropik mintaqa (ekvator atrofida) va ikkita tropik bo‘lmagan shimoliy va janubiy iqlim mintaqasi vujudga keldi. Quyida biz er sharidagi floristik oblastlarga qisqacha to‘xtab o‘tamiz. 1. Golarktik oblast Paleozoy va mezozoy erasining boshlarida quruqlikning barcha qismidagi flora deyarli bir xil bo‘lgan. YUra davrida eng keng tarqalgan ginkgolarni YAponiyadan tortib Britaniyagacha, Grenlandiya va Novosibir orollaridan tortib Janubiy Amerika hamda Avstraliyagacha bo‘lgan territoriyaning barchasida uchratish mumkin bo‘lgan. Bo‘r davrida dunyo florasi turlana boshlaydi va dastlab SHimoli-sharqiy Sibirda ninabargli-qubbali o‘simliklarning markazi vujudga kela boshlaydi. Uchlamchi davrga kelib esa ular SHimoliy Osiyo va SHimoliy Amerikada tarqala boshlaydi. Gulli o‘simliklar Bo‘r davrida vujudga kela boshlaydi. Miotsen davrida Grenlandiya va SHpitsbergendan tortib O‘rta dengizigacha bo‘lgan erlarda arktouchlamchi flora hukmron bo‘lgan. Grelandiyada buk, dub, terak, magnoliya, yong‘oq kabi o‘simliklar, Islandiyada fikus, gevkgo va boshqa bir necha ochiq urug‘li o‘simliklariing vakillari qazilma holida topilgan. Demak, aynan shu arktouchlamchi neogen florasidan keyinroq Golarktik oblastdagi subtropik bargini to‘kuvchi va doim yashil ninabargli flora kelib chiqqan. Uchlamchi davr oxirlarida Evropaning shimolida tilog‘och, qaragay, pixta, Evropa uchun xos bo‘lgan ninabarglilar, tol, qayin, olxa (qayrag‘och) kabi bargli daraxt zotlari bilan birgalikda boreal ninabargli o‘rmonlar sifatida ajralib chiqib, Muz okeani qirg‘oqlaridan janubga tomon tarqala boshlagan. Miotsenda Evropaning janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab turlarga boy bo‘lgan Poltava florasi vujudga keladi va asosan fikus, lavr, mirta hamda protey kabilardan tashkil topadi. Evropa materigining o‘zida va Osiyoning tropik bo‘lmagan qismida esa to‘rg‘ay florasi vujudga kelgan. SHunday qilib, uchlamchi davr davomida arktouchlamchi floradan uchta zonal tipdagi poltava, turg‘ay va boreal flora vujudga kelgan. Muzlik davri boshlanganga qadar na tundra florasi va na dasht florasi hali zonal tipda hosil bo‘lmagan edi. Uchlamchi davrda haqiqiy tekislik dashtlari faqat Baykal ko‘li atrofida, SHimoliy Mo‘g‘ulistonda va Gobi cho‘lidagina vujudga kelgan edi. SHuningdek, SHarqiy Taymir hamda SHarqiy Sibirda tundralar va arktik sahrolar shakllangan. To‘rtlamchi davrga kelib, ayniqsa O‘rta Osiyo territoriyasida iqlim quruqlasha borgan. Old Osiyoda va SHimoliy Afrikada ham shunday holat yuz beradi. Qadimgi O‘rta dengiz, Tetis va uning qirg‘oqlarida (Old Osiyo, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo, SHimoliy Afrika hamda SHimoliy Amerikadagi cho‘llarning markaziy qismida), Qadimgi O‘rta er oblastidan iborat cho‘l, quruq dasht va qurg‘oqchilikka chidamli siyrak o‘rmon o‘simliklari vujudga keladi. Ular asosan qizilchadoshlar, yulg‘undoshlar, sho‘radoshlar, to‘ng‘iztaroqdoshlar, labguldoshlar kabi oilalarning vakillaridan tashkil topgan edi. II. Paleotropik oblast. Afrika va Osiyo materigida joylashgan bo‘lib, dipterokarpadoshlar, nepentesdoshlar, pandanusdoshlar, rafleziyadoshlar, sapindadoshlar, lavrdoshlar kabi endem oilalarga xos o‘simliklar tarqalgan. Palmadoshlar, bigioniyadoshlar, imbirdoshlar, orxisguldoshlar, anonadoshlar, sutpechakdoshlar kabi oilalarning ham deyarli ko‘pchilik vakillari endem hisoblanadi. Paleontropik oblast florasi analiz qilib ko‘rilganda, uni quyidagi besh kichik floristik oblastga bo‘lib o‘rganish mumkni. III Neotropik oblast. Neotropik floristik oblastning shimoliy chegarasi Kaliforniya yarim oroli orqali Meksika ko‘rfaziga o‘tadi va Florida yarim oroli bilan chegaralanadi. Janubiy chegarasi esa Janubiy Amerikaning 40o kengligi orqali o‘tadi va Galapogos orollarini o‘z ichiga oladi. Bu oblast turlarga juda boy bo‘lib, faqat Braziliyaning o‘zida 40 000 dan ortiq tur mavjud. Kaktusdoshlar, bromeliyadoshlar, nastursiyadoshlar, siklantadoshlar, kannonadoshlar, markgraviyadoshlar, ksiridiyadoshlar, sagovnikdoshlar kabilar neotropik oblast uchun endem hisoblanadi. Palmalarning ko‘pgina turlari, sekropiya, geveya, maniok, malpigiya kabi turkumlarning daraxtsimon va liana holidagi vakillari, xususan orxisgullar oilasidan bo‘lgan epidendrum, stangopea, onsidiya, vanil kabi turkum vakillari hamda 500 turga ega bo‘lgan anturiy va 200 turga ega bo‘lgan filodendron kabi turkumlarning vakillari endem o‘simliklardir. Bignoniyadoshlar, sterkuliyadoshlar, palmadoshlar, passifloradoshlar, niktaginadoshlar mirtadoshlar, sutlamadoshlar, ituzumdoshlar, bambukdoshlar kabi paleotropik oilalarning ko‘pgina vakillari neotropik oblastda ham uchraydi. IV.Avstraliya oblasti. Avstraliya va Tasmaniya oroli bilan birga Avstraliya floristik oblastini tashkil qiladi. Bu oblastda 12049 tur yuksak o‘simlik qayd qilingan bo‘lib, shundan 9086 tasi (yoki 75%) endem turlardir. Bo‘r davridan boshqa materikdan ajralib qolishi endem turlarning ko‘p saqlanib qolishiga imkon bergan. Bu oblastda 486 turdan iborat akatsiya, 342 turdan iborat evkalipt turkumlarining mavjudligi juda xarakterlidir. Avstraliyada uchraydigan akatsiyalarning ko‘pchiligida barg plastinkasi yaxshi rivojlangan, bandi yassi shaklda bo‘lib rivojlanadi. SHuning uchun ham ular fillodiyli akatsiyalardir. Avstraliya uchun endem bo‘lib hisoblangan evkaliptlar ham ancha baland bo‘yli (150 metrgacha) bo‘lib, tez o‘sadi. Evkaliptlar qimmatbaho smolalarga boy bo‘lib, undan xo‘jalik ehtiyojlari uchun keng foydalaniladi. Avstraliya oblasti uchun kazuarinadoshlar va 720 turdan iborat proteydoshlar juda muhim oilalardandir. Avstraliya floristik oblasti uchun yuqorida ko‘rsatilgan oilalardan tashqari sefalotadoshlar, tremendradoshlar, gudeniyadoshlar kabi oilalar ham endem oilalardir. Ularning hammasi Avstraliya flora elementini tashkil qiladi. Avstraliyadagi eremeya materigining o‘rni mezozoy erasida dengizdan iborat bo‘lib, Avstraliyani ikkita orolga ajratib turgan. Uchlamchi davrda Avstraliya florasi paleotropik oblastning Maleziya oblastchasi florasi bilan ikki marta tutashib birlashish imkoniga ega bo‘lgan va so‘ng yana ajralib ketgan. SHuning uchun ham bu erda Maleziya uchun xos bo‘lgan ba’zi vakillarni uchratish mumkin. SHunday qilib, Avstraliya florasi bo‘r davrida Antarktidadan ajralib chiqqan va mezozoy erasi davomida rivojlangan. V. Kap floristik oblasti. Kap oblasti Afrikaning eng janubida joylashgan bo‘lib, 14000 tur yuksak o‘simliklardan tashkil topgan. O‘rtacha yillik harorati 14- 18o ni tashkil etadi. Yillik yog‘ingarchilik esa 700 mm. ni tashkil qiladi. Kap oblastida keng tarqalgan oilalardan proteydoshlar 262 tur, vereskdoshlar 460 tur, restionadoshlar 80 tur, amarillisdoshlar 80 tur, savsarguldoshlar 161 turga ega. Bulardan tashqari orxisguldoshlar, terebintadoshlar, kislitsadoshlar, rutadoshlar, boshoqdoshlar, qiyoqdoshlar, murakkabguldoshlar kabi oilalarning vakillari keng tarqalgan. Oblastning toshloqli yassi tog‘larida doim yashil butalar, daryo vodiylarida daraxtsimon vakillar uchraydi. Butazorlar orasida piyozli, ildizpoyali; tugunakli o‘tlar ko‘p uchraydi. Ularning ko‘pchiligi yuqorida ko‘rsatilgan oilalarning vakillaridir. Murakkabguldoshlardan krestovnik, sinerariya, o‘lmaso‘t kabilar juda ko‘p uchraydi. Boshqa har xil vakillardan protea, pelargoniya, kliffortiya, kap ituzumi, sparmanniya, nosorog daraxti, podokarpus, kallitriks, daraxtsimon paporotnik kabilar bilan birga golarktik flora vakillaridan qichitqi, sutpechak, xoxlatka, ayiqtovon, binafsha, na’matak, keleriya, chalov va shuningdek boshqa vakillarni ko‘rsatish mumkin. Kap oblastining shimoliy chegarasidagi Karru cho‘li uchun akatsiya, sukkulent holdagi boshqa bir qancha o‘simliklar, yovvoyi tarvuz kabilar hamda 300 turga ega bo‘lgan mezembriantimum turkumi xarakterlidir. Ayniqsa mezembriantemumning ayrim turlari (Mesemrbyanthemum bolusil) tosh rangiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘lib o‘sadi. Bular mimikriya (sharoitga moslashish natijasida o‘z hayotini xavfsiz saqlab qolish yo‘li) hodisasiga tipik misol bo‘ladigan o‘simliklardir. Kap oblastida 1000 ga yaqin manzarali o‘simliklarni uchratish mumkin. VI. Golantarktika oblasti. Golantarktika flora oblasti Janubiy Amerikaga janubi-g‘arbidagi Magellan qo‘ltig‘ini, Olovli Erni, Folklend orolini, Janubiy Georgiya orollarini va shunga o‘xshash boshqa kichik orolchalarni, Antarktida materigini o‘z ichiga oladi. Bu oblast 1600 turga ega bo‘lib, shundan 1200 turi (yoki 75%) endem hisoblanadi. Mizodendrondoshlar oilasining parazit holda yashovchi ba’zi vakillari, fitsroy libotsedr, araukariya deb atalgan ninabargli vakillari daraxtsimon paporitniklardan blexnum paporotnigi hamda shimoliy subarktika uchun xarakterli bo‘lgan vodyanika, alp timofeevkasi, yorongul, erbahosi kabi gulli o‘simliklar Golantarktika oblast’ uchun eng xarakterlidir. SHunday qilib, bu erdagi ko‘pchilik turlar va turkumlar bipolyar arealga ega. Bo‘r davrining boshlarida Antarktida bilan Janubiy Amerika o‘zaro bog‘langan bo‘lgan. Janubiy muzlik davrida Antarktidadagi qadimgi uchlamchi davr gulli o‘simliklari halok bo‘lgan va uning o‘rnini Antarktikaning janubidan kelgan antarktik flora egallagan. Qazilma holida topilgan qoldiqlar esa bu fikrni to‘la tasdiqlaydi. Nazorat savollari 1. Floristik sistemani yaratish bo‘yicha dastlabki tajribalar kimlarga tegishli? 2. Floristik rayonlashtirishning qanday taksonomik birliklari mavjud? 3. Golarktika floristik oblastining kichik oblastlariga qaysi kichik oblastlar kiradi? 4. Gvineo-Kongolez, Sudan-Zambiya, Karru-Namib kichik oblastlari qaysi oblastga kiradi? 5. Neotropik oblastda qanday floristik turlar tarqalgan? 6. Avstraliya oblastining endemiklarga boy bo‘lishining sababi nimada? 7. Kap floristik oblastida qanday o‘simliklarni ko‘plab uchratish mumkin? 8. Golantarktika flora oblasti qanday areallarga ega?