YER YUZASINING FLORISTIK RAYONLARI
Reja:
1.
Er yuzasining floristik rayonlashtirilishi.
2.
Floristik komplekslar haqida tushuncha, floristik rayonlashtirish va
uning amaliy ahamiyati.
Er sharida uchraydigan barcha o‘simlik turlarini taxminan 500 ming deb
hisoblasak, shu turlarning o‘zaro qavmu qarindoshligini ularning tarixiy taraqqiyoti
asosida o‘rganib chiqish floristik geografiya fanining vazifasi hisoblanadi. Flora
deganda o‘z areali va kelib chiqish tarixiga ko‘ra muayyan bir territoriyada
yashovchi o‘zaro yaqin turlar, turkumlar va oilalarning yig‘indisi tushuniladi.
Floristik geografiya esa muayyan bir territoriyada va bir xil ekologik (tuproq,
iqlim va h. k.) sharoitda yashovchi turlar, turkumlar va oilalar yig‘indisini o‘rganadi.
Floristik sistemani yaratish bo‘yicha dastlabki tajribalardan biri daniyalik
botanik D.Skouga tegishli bo‘lib, u 1823 yilda 25 ta shox bo‘limlarni aniqlagan,
ularning ba’zilari oblastlarga bo‘lingan. Floristik sistemani ishlab chiqish mezonlari
sifatida u ma’lum hududlarga xos bo‘lgan turli darajadagi taksonlarning endemizm
darajasini hisobga olgan. Ushbu mezon hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini saqlab
kelmoqda. Floristik rayonlashtirishda A.Engler (1924), L.Dils (1918), R.Gud
(1946), A.I.Tolmachev (1974) kabi olimlarning hissasi katta. SHuningdek, A. L.
Taxtadjyan (1978) ishlab chiqqan floristik rayonlashtirish ishlari hozirgi kunda
butun dunyoda e’tirof etilgan.
Floristik rayonlashtirishning eng yuqori taksoni shox bo‘lim. SHox bo‘lim
birligi butun floraning maksimal o‘ziga xosligi va yuqori darajadagi endemik
taksonlar (oilalar, kichik oilalar) ning mavjudligi bilan ajralib turadigan
mintaqalarga ajratiladi, ular orasida juda ko‘p sonli turlar va turkumlar mavjud.
Hammasi bo‘lib 6 ta shox bo‘lim ajratiladi (10-jadval). SHox bo‘limlar kichik shox
bo‘lim va oblastlarga bo‘linadi, ular turkum va turlarda endemizmning yuqoriligi
bilan ajralib turadi. Bundan tashqari har bir oblastda etakchi o‘rinni egallagan
ma’lum oilalar to‘plami mavjud. SHox bo‘limlar 35 ta kichik shoh bo‘limlarga
bo‘linib, ular ham oblastlarga bo‘linadi. Eng quyi xorologik birlik okrug
hisoblanadi.
Quyida floristik shox bo‘lim va kichik shox bo‘limlarga tavsif beriladi.
39-rasm. Er sharining floristik bo‘linishi (A.L.Taxtadjyan, 1978 y. bo‘yicha):
I-Golartika shox bo‘lim oblastlari: 1-Sirkumboreal; 2-SHarqiy Osiyo; 3-Atlantika-
SHimoliy Amerika; 4-Qoyali tog‘lar; 5-Makaroneziya; 6-O‘rtadengiz; 7-Saxroi-
Kabir-Arabiston; 8-Eron-Turon; 9-Madrean; II-Paleotropik shoxbo‘lim oblastlari:
10-Gvineo-Kongolez; 11-Sudan-Zambiya; 12 Karru-Namib; 13- Avliyo Elena va
Vozneseniya orollari; 14-Madagaskar; 15 -Hind; 16-Hindixitoy; 17-Maleziya; 18 -
Papuas; 19 -Fidji; 20-Polineziya; 21 -Gavay; 22 -YAngikaledon. III – Neotropik
shox bo‘lim oblastlari: 23 -Karib; 24 -Gvianayassitog‘ligi; 25 -Amazonka; 26 -
Braziliya; 27 -And. IV- Kap shoh bo‘lim oblastlari: 28 –Kap. V – Avstraliya shox
bo‘lim oblastlari: 29 –SHimoli-sharqiyavstraliya; 30- Janubi-g‘arbiyavstraliya; 31
-Markaziyavstraliya. VI - Golantarktika shox bo‘lim oblastlari: 32 -Xuan-Fernand;
33 -CHilo-Patagon; 34-subantarktika orollari; 35 –Novozeland.
10-jadval
Er sharining floristik bo‘linishi
№
Floristik oblastlar
Floristik kichik oblastlar
II
1-Sirkumboreal;
Golartika
2-SHarqiy Osiyo;
3-Atlantika-SHimoliy Amerika;
4-Qoyali tog‘lar;
5-Makaroneziya;
6-O‘rtadengiz;
7-Saxroi Kabir-Arabiston;
8-Eron-Turon;
9-Madrean;
I
Paleotropik
10-Gvineo-Kongolez;
11-Sudan-Zambiya;
12-Karru-Namib;
13- Avliyo Elena va Vozneseniya orollari;
14-Madagaskar;
15-Hind;
16-Hindixitoy;
17-Maleziya;
18-Papuas;
19-Fidji;
20-Polineziya;
21-Gavay;
22-YAngikaledon.
III
Neotropik
23-Karib;
24-Gviana yassitog‘ligi;
25-Amazonka;
26-Braziliya;
27-And.
IV
Kap
28-Kap.
V
Avstraliya
29-SHimoli-sharqiy avstraliya;
30- Janubi-g‘arbiy avstraliya;
31-Markaziy avstraliya.
VI
Golantarktika
32-Xuan-Fernand;
33-CHilo-Patagon;
34-Subantarktika orollari;
35-Novozeland.
Golarktika - Er yuzasining yarmidan ko‘pini egallagan eng katta shox bo‘lim.
SHox bo‘lim hududining ulkanli va tarqoqligiga qaramay alohida oblastlaridagi
floralar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va kelib chiqishiga ko‘ra umumiylikka
ega. Gloraktika florasi deyarli 40 ta endemik oilalarni, asosan kichik, ba’zida bitta
turni o‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda Golarktik shox bo‘lim uchun endem bo‘lib
hisoblangan oilalardan toldoshlar, qayindoshlar, ayiqtovondoshlar, sho‘radoshlar,
karamdoshlar, qiyoqdoshlar, murakkabguldoshlar (astradoshlar, gazako‘tdoshlar,
navro‘zguldoshlar) kabi oilalar hamda boshoqdoshlar oilasining bir necha vakillarini
ko‘rsatish mumkin.
Bu oblastlarning har biri endem o‘simliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Har
bir floristik oblast florasi geografik, genetik va tarixiy taraqqiyotiga ko‘ra
turlichadir.
Floristik oblastlar o‘z navbatida bir necha kichik oblastlarga bo‘linadi. Bunday
floristik kichik oblastlar bir-biridan yoshiga va tarixiy taraqqiyotiga ko‘ra
farqlanadi. Bir kichik floristik oblastdagi o‘simlik turlari uchlamchi davrdan buyon
uncha o‘zgarmagan bo‘lib, relikt o‘simliklardan tashkil topgan, ikkinchisi esa
muzlik ta’sirida ancha o‘zgargan bo‘lishi mumkin.
Floristik kichik oblastlar o‘z navbatida o‘zidan kichikroq provinsiyalarga va
provinsiyalar esa okruglarga bo‘linadi.
Floristik oblast va kichik oblastlarning chegarasi, turlar soni hamda floristik
tarkibiga tegishli hozirgi ma’lumotlar o‘tmishdagi ma’lumotlarga to‘g‘ri kelmasligi
mumkin. Buning sabablarini esa er shari florasining tarixiy taraqqiyotiga nazar
tashlaganda paleogeografik dalillar to‘g‘ri tushuntirib beradi.
O‘lib-yo‘qolib ketgan o‘simlik qoldiqlari qazilma holda o‘rganilganda er
sharining iqlimi uzoq geologik davrlar davomida deyarli bir xilda bo‘lib kelganligi
hamda hozirgi vaqtdagi iqlimdan farq qilganligi ma’lum bo‘ladi.
Iqlim sharoitlarining o‘zgara borishi quruqlik va suvlikning er sharida
taqsimlana borishi bilan bog‘liq bo‘lgan.
SHunday qilib, erning yoshi 4-5 milliard yil deb hisoblanadigan bo‘lsa, erda
hayotning paydo bo‘lganiga 1 milliard 700 million yil bo‘lganligi haqida
ma’lumotlar bor. Er sharida o‘simliklar dunyosining rivojlanishi bosqichlariga nazar
tashlaganda eng dastlabki organizmlar ko‘k-yashil suvo‘tlar va bakteriyalar ekanligi
ma’lum bo‘ladi. Ular arxey erasida paydo bo‘la boshlagan. Paleozoy erasining
kembriy hamda silur davrlarida suvo‘tlar keng tarqalgan va rivojlana borgan. Silur
davridayoq ba’zi o‘simliklar (psilofitlarga va ularga o‘xshashlar) quruqlikka chiqa
boshlagan. Devon va toshko‘mir davrlarida sporali o‘simliklar paydo bo‘ladi va
keng tarqala boshlaydi. Paleozoy erasining so‘nggi perm davrida ochiq urug‘lilar
vujudga keladi va ular mezozoy erasining trias hamda yura davrlarida juda keng avj
olgan. Mezozoy erasining bo‘r davridan boshlab esa yopiq urug‘li (yoki gulli)
o‘simliklar vujudga kela boshlaydi hamda areali kengaygan.
SHunday qilib, bo‘r davrida materikni suv bir necha marta bosgan va
chekingan. Bo‘r davrining oxirlarida SHimoliy Amerikada, uchlamchi davrga kelib
esa Evropa va Osiyoda tog‘lar hosil bo‘la boshlagan. Uchlamchi davrda shimoliy
yarim sharda haroratning pasaya borishi sodir bo‘ladi. Ana shunday o‘zgarishlarini
uchlamchi davrida va undan keyingi davrlarda sodir bo‘lishi natijasida gulli
o‘simliklarning er sharida tarqalish chegarasi o‘zgarib turgan.
Amerika va Afrikaning tropik oblastlari Atlantik okeani hosil bo‘lgunga qadar
Janubiy Osiyo bilan tutashgan holda bo‘lib, Gondvana materigini tashkil qilgan.
Bo‘r davrining oxirlarida va uchlamchi davrda Atlantika va Hind okeanlari
vujudga kelishi bilan bu tropik quruqlik ikki bo‘lakka (janubiy Amerika va
Afrikaga) ajralib ketadi.
Ayni vaqtda janubiy yarim sharda quruqlikning bir qismi cho‘ka boshlab
Avstraliyani Antarktikadan, Afrikani Janubiy Amerikadan ajralib ketishiga olib
keldi.
Kaynazoy erasida shimoliy yarim sharning flora va umuman tabiati tubdan
o‘zgaradi. Bunday o‘zgarishlar shimoliy yarim shardagi qadimgi uchlamchi florani
yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lgan.
Janubda esa tabiiy-geografik sharoit deyarli o‘zgarmaganligi sababli tropik
o‘rmonlar, savannalar va tropik cho‘l o‘simliklari o‘z holicha deyarli saqlanib
qolgan.
SHunday qilib, bitta tropik mintaqa (ekvator atrofida) va ikkita tropik
bo‘lmagan shimoliy va janubiy iqlim mintaqasi vujudga keldi.
Quyida biz er sharidagi floristik oblastlarga qisqacha to‘xtab o‘tamiz.
1. Golarktik oblast Paleozoy va mezozoy erasining boshlarida quruqlikning
barcha qismidagi flora deyarli bir xil bo‘lgan. YUra davrida eng keng tarqalgan
ginkgolarni YAponiyadan tortib Britaniyagacha, Grenlandiya va Novosibir
orollaridan tortib Janubiy Amerika hamda Avstraliyagacha bo‘lgan territoriyaning
barchasida uchratish mumkin bo‘lgan. Bo‘r davrida dunyo florasi turlana boshlaydi
va dastlab SHimoli-sharqiy Sibirda ninabargli-qubbali o‘simliklarning markazi
vujudga kela boshlaydi. Uchlamchi davrga kelib esa ular SHimoliy Osiyo va
SHimoliy Amerikada tarqala boshlaydi. Gulli o‘simliklar Bo‘r davrida vujudga kela
boshlaydi.
Miotsen davrida Grenlandiya va SHpitsbergendan tortib O‘rta dengizigacha
bo‘lgan erlarda arktouchlamchi flora hukmron bo‘lgan. Grelandiyada buk, dub,
terak, magnoliya, yong‘oq kabi o‘simliklar, Islandiyada fikus, gevkgo va boshqa bir
necha ochiq urug‘li o‘simliklariing vakillari qazilma holida topilgan. Demak, aynan
shu arktouchlamchi neogen florasidan keyinroq Golarktik oblastdagi subtropik
bargini to‘kuvchi va doim yashil ninabargli flora kelib chiqqan.
Uchlamchi davr oxirlarida Evropaning shimolida tilog‘och, qaragay, pixta,
Evropa uchun xos bo‘lgan ninabarglilar, tol, qayin, olxa (qayrag‘och) kabi bargli
daraxt zotlari bilan birgalikda boreal ninabargli o‘rmonlar sifatida ajralib chiqib,
Muz okeani qirg‘oqlaridan janubga tomon tarqala boshlagan.
Miotsenda Evropaning janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab turlarga boy bo‘lgan
Poltava florasi vujudga keladi va asosan fikus, lavr, mirta hamda protey kabilardan
tashkil topadi. Evropa materigining o‘zida va Osiyoning tropik bo‘lmagan qismida
esa to‘rg‘ay florasi vujudga kelgan.
SHunday qilib, uchlamchi davr davomida arktouchlamchi floradan uchta zonal
tipdagi poltava, turg‘ay va boreal flora vujudga kelgan.
Muzlik davri boshlanganga qadar na tundra florasi va na dasht florasi hali zonal
tipda hosil bo‘lmagan edi. Uchlamchi davrda haqiqiy tekislik dashtlari faqat Baykal
ko‘li atrofida, SHimoliy Mo‘g‘ulistonda va Gobi cho‘lidagina vujudga kelgan edi.
SHuningdek, SHarqiy Taymir hamda SHarqiy Sibirda tundralar va arktik sahrolar
shakllangan.
To‘rtlamchi davrga kelib, ayniqsa O‘rta Osiyo territoriyasida iqlim quruqlasha
borgan. Old Osiyoda va SHimoliy Afrikada ham shunday holat yuz beradi. Qadimgi
O‘rta dengiz, Tetis va uning qirg‘oqlarida (Old Osiyo, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo,
SHimoliy Afrika hamda SHimoliy Amerikadagi cho‘llarning markaziy qismida),
Qadimgi O‘rta er oblastidan iborat cho‘l, quruq dasht va qurg‘oqchilikka chidamli
siyrak o‘rmon o‘simliklari vujudga keladi.
Ular
asosan
qizilchadoshlar,
yulg‘undoshlar,
sho‘radoshlar,
to‘ng‘iztaroqdoshlar, labguldoshlar kabi oilalarning vakillaridan tashkil topgan edi.
II. Paleotropik oblast. Afrika va Osiyo materigida joylashgan bo‘lib,
dipterokarpadoshlar,
nepentesdoshlar,
pandanusdoshlar,
rafleziyadoshlar,
sapindadoshlar, lavrdoshlar kabi endem oilalarga xos o‘simliklar tarqalgan.
Palmadoshlar, bigioniyadoshlar, imbirdoshlar, orxisguldoshlar, anonadoshlar,
sutpechakdoshlar kabi oilalarning ham deyarli ko‘pchilik vakillari endem
hisoblanadi. Paleontropik oblast florasi analiz qilib ko‘rilganda, uni quyidagi besh
kichik floristik oblastga bo‘lib o‘rganish mumkni.
III Neotropik oblast. Neotropik floristik oblastning shimoliy chegarasi
Kaliforniya yarim oroli orqali Meksika ko‘rfaziga o‘tadi va Florida yarim oroli bilan
