Yer yuzasining floristik va faunistik rayonlashtirilishi Reja: 1. Biogeografik rayonlashtirishning zarurligi 2. Rayonlashtirishdagi asosiy prinsiplar 3. Rayonlashtirish jarayonida turli rangdagi hududiy kategoriyalar 4. Rayonlashtirish tarixi, biogeografik rayonlashtirish va uning amaliy ahamiyati. Biogeografiyaning asosiy vazifalaridan biri - Er yuzining turli hududlari o‘simlik va hayvonot olamining evolyusion kelib chiqishi, shakllanishi, faunistik va floristik tarkibi va ularning o‘zaro o‘xshashlik va farqlarini chuqur o‘rganishdan iborat. Mazkur xususiyatlarni belgilovchi qonuniyatlarni aniqlash esa biogeografiya oldidagi nazariy va amaliy masalalarni hal etishda muhimdir. Turli qit’alar o‘simliklar va hayvonot dunyosini o‘rganishning qiyosiy tahlili Erni faunistik va floristik rayonlashtirish zarurligiga olib keldi. Rayonlashtirishning mohiyati hududni o‘zaro bo‘ysunuvchi hududlarga bo‘lishdan iborat bo‘lib, ular u yoki darajada o‘xshashlik, ular yashaydigan flora va faunaning yaqinligi bilan tavsiflanadi. Boshqacha qilib aytganda, floristik yoki faunistik rayonlashtirish – farq qiluvchi va o‘xshashlik darajasi bilan ajralib turadigan turli darajadagi tabaqalashgan mintaqalarning ierarxik tizimidir. O‘simlik va hayvonot dunyosi muayyan mintaqaning flora va faunasini tashkil etgan holda, geografik tarqalish xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Biogeografik rayonlashtirish ierarxik sistema bo‘lib, geografik rayonlar biota nuqtai nazaridan klassifikatsiya qilinadi (Escalante, 2009). Biogeografik birliklar turli endemik taksonlar va jamoalar asosida tan olinadi (Vilhena & Antonelli, 2015), Er sharida hayotning tarqalishi qadimgi va hozirgi fizik va biologik kuchlarning modellashtirilishi natijasidir (Kreft & Jetz, 2010). Biogeografik rayonlashtirish – Er yuzasini va undagi o‘simlik va hayvonot dunyosining o‘xshashlik darajasi bilan tavsiflanadigan hududiy birliklariga bo‘lishdir. Biogeografik rayonlashtirish biosferaning asosiy strukturasini aks ettiruvchi biogeografik regionlarga bo‘lishni anglatadi. Rayonlarga faqat ularga xos bo‘lgan (endemik) yoki ular ichida eng katta tarqalishga ega bo‘lgan taksonomik birlik bilan xarakterlanadi. YUqori taksonomik birliklarning o‘ziga xosligini ko‘pincha zamonaviy sabablar bilan izohlab bo‘lmaydi, shuning uchun tarixiy omillarni, birinchi navbatda er qobig‘ining dinamik jarayonlarini (paydo bo‘lgan to‘siqlar yoki aksincha, quruqlikdagi ko‘priklar) shuningdek, organizmlarning evolyusion jarayonlarini hisobga olish katta ahamiyatga ega. Regionlar o‘rtasidagi tafovutlarni tenglashtiruvchi antropogen ta’sir odatda rayonlashtirish ishlarida hisobga olinmaydi. Rayonlashtirish tufayli biologik xilma xillik to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida tavsiflash va taqqoslash mumkin bo‘lib, bu biologik resurslardan foydalanish va muhofaza qilish muhimligidan dalolat beradi. Hududlarga ajratish turli xil prinsiplarga asoslangan bo‘lishi mumkin, shuning uchun ko‘plab sxemalar, jumladan, muayyan hududlarga moslashtirilgan sxemalar taklif qilingan. Floristik rayonlashtirishda – fitoxoriya, geobotanik rayonlashtirish, faunistik rayonlashtirish, biotik (floristik-faunistik) va biogeografik rayonlashtirish tajribalari mavjud. Eng katta organizmlar guruhi – o‘simliklar va hayvonlar darajasidagi rayonlashtirish ishlarida sezilarli farqlarni ko‘rish mumkin. Masalan, floristlar Kap shox bo‘limini, faunistlar esa faqat oblastni ajratib ko‘rsatadilar. Tavofutlarning sabablari, birinchi navbatda, zamonaviy floristik rayonlashtirish asosan yopiqurug‘lilar, ochiqurug‘lilar va paparotniksimonlarning tarqalishiga asoslangan, faunistik rayonlashtirish esa asosan sutemizuvchilar, qushlar, amfibiyalar va sudralib yuruvchilarning tarqalishiga asoslangan bo‘lib, umurtqasiz hayvonlarning alohida guruhiga kam e’tibor berilgan. oilalar va avlodlar darajasidagi ushbu organizmlarning guruhlari turli yoshga ega. Masalan, qushlar paporotniklarga qaraganda ancha yosh. Agar hayvonlarning boshqa guruhlarini, masalan hashorotlarni rayonlashtirishga jalb qilinsa, faunistik rayonlashtirish sifati o‘zgaradi va “aniqlangan hududlarni faunistik chegaralarga yaqinlashtiradi”. Biotik rayonlashtirishda floristik va faunistik chegaralar bir-biriga to‘g‘ri kelmagan hollarda ko‘pincha yagona floristik-faunistik (biotik) ga yaqinroq bo‘lgan floristik rayonlashtirishga ustunlik beriladi (Voronov v.b. 1985)1. Biogeografik rayonlashtirish turli bo‘lganli sababli, unga asos bo‘lishi mumkin bo‘lgan prinsiplar ham turli tumandir. 1. Tegishli pozitsiyalarning ustivorlik prinsipi; 2. To‘plamlarning o‘rtacha prinsipi (daraxtlarning balandligi); 3. Taksonlarning keng tarqalganlik prinsipi; 4. Taksonlarning ierarxiyasi prinsipi; 1 https://ozlib.com/945070/biologiya/printsipy_rayonirovaniya 5. Mezonlar muvozanati prinsipi2. Biogegografik rayonlashtirishni xususiy va umumiyga bo‘lish maqsadga muvofiq. Er sharini turli rayonlashtirish ishlari amalga oshirilgan bo‘lib, ular bir birlaridan farq qiladi hamda tadqiqotchining dunyoqarash nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Floristik va faunistik rayonlashtirish – turli darajada bo‘ysunuvchi hududlarning ierarxik tizimi. Quruqlik va okean regionlarining eng katta birligi shox bo‘lim. SHox bo‘lim o‘simlik yoki hayvonot dunyosida oiladan past bo‘lmagan ma’lum endemik va xarakterli taksonlar, shuningdek, turku va ko‘p sonli turlar mavjud bo‘lgan hudud; flora va fauna o‘ziga xos va originaldir. SHox bo‘limlar endemik turlarga ko‘ra, ba’zida oilalarga ko‘ra oblastlarga bo‘linadi, ular provinsiyalarga, va o‘z navbatida okruglarga bo‘linadi. Ba’zan oraliq taksonlar ham mavjud bo‘lib, ular kichik shox bo‘limlar, kichik oblastlarni kiritish mumkin. Faunistik rayonlashtirishda shox bo‘limlar floristik rayonlashtirishga ko‘ra yuqori ranglarga ega bo‘lib, ularning soni kamroq – odatda 3 yoki 4 tani tashkil etadi. Turlarning kelib chiqishi jihatidan farqlari katta emas, ularning shakllanishi va rivojlanishi muayyan bir mintaqada sodir bo‘lgan va ular uchun ushbu hudud ularning kelib chiqish markazi hisoblanadi. Bular avtoxton (mahalliy, aborigen) elementlardir. Boshqa tomondan, kelib chiqishi muayyan bir hudud chegaralaridan tashqarida bo‘lgan, lekin ko‘chib yurish davrida ma’lum bir hududga kelib joylashgan turlar mavjud. Bular alloxton turlar – migrantlardir. Er sharini turli rayonlashtirish ishlari amalga oshirilgan bo‘lib, quyida bir necha rayonlashtirish sxemalari berilgan3. 2 https://studopedia.info/2-69974.html 3 Жирков И.А. Биогеография. Общая и частная: суши, моря и континентальных водоёмов. Москва: Товарищество научных изданий КМК. 2017. 568 с. 38-a-rasm. K.M.Petrov bo‘yicha biogeografik shox bo‘limlar: I – Golantarktik shox bo‘lim: I,a - Palearktik oblast; I,b – Nearktik oblast; II – Efiop o‘ox bo‘limi; III – Hind-Malay shox bo‘limi; IV – Neotropik shox bo‘limi; V – Avstraliya shox bo‘limi; VI – Golantarktik shox bo‘limi. 38-b-rasm. Sox bo‘yicha faunistik rayonlashtirsh (2001) 38-v-rasm. Smith bo‘yicha faunistik rayonlashtirish (1983) 38-d-rasm. Er yuzasini floristik rayonlashtirish Good (1973) 38-e-rasm. Er sharini botanik-geografik rayonlashtirish sxemasi Kamelin bo‘yicha (2012) 38-j-rasm. Er yuzasini biotik rayonlashtirish sxemasi Morrone (2002) Ayrim mintaqalarning flora va faunasining o‘ziga xosligi endemik turlar, turkumlar va oilalarning mavjudligi bilan belgilanadi. O‘simlik va hayvonlarning tarqalishida halaqit beradigan to‘siqlar, ya’ni barerlar (topografik, iqlimiy va boshqalar) mavjduligi ma’lum bir hudud biotasini ajratishda katta rol o‘ynaydi. Biogeografik rayonlashtirish asosan faunistik va floristik rayonlashtirishga bo‘linadi. Nazorat savollari 1. Biogeografiyaning asosiy vazifasi nimalardan iborat? 2. Rayonlashtirishning mohiyati nimadan iborat? 3. Rayonlashtirish ishlarida nimalar inobatga olinishi lozim? 4. Floristik va faunistik rayonlashtirishdagi tavofutlar nimalarda aks etadi? 5. Rayonlashtirishda qanday prinsiplar mavjud? 6. Rayonlashtirishda qanday taksonomik birliklardan foydalaniladi?