YERNING SHAKLI VA HARAKATI KIRISH I-BOB. YERNING PAYDO BO’LISHI VA KOINOTDA TUTGAN O’RNI. I.1 Yerning paydo bo’lishi va tuzulishi haqidagi gipotezalar. I.2 Yerning sayyorasining koinotda tutgan o’rni . II-BOB. YERNING SHAKLI, O’LCHAMLARI VA HARAKATLARI. II.1 Yerning shakli, kattaligi va o’lchamlari. II.2 Yerning harakati va yer harakatining geografik oqibatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish. Yer Quyosh tizimidagi uchinchi sayyoradir. U Venera va Mars sayyoralari oralig‘ida joylashgan. Erdan Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha masofa 149,6 mln.km. Mazkur masofa astronomik birlik sifatida qabul qilingan. Yerning orbita bo‘ylab o‘rtacha harakat tezligi sekundiga 29,8 km.ni tashkil qiladi. Er orbitasining uzunligi 940 mln.km. Er o‘z o‘qi atrofida 23,43 soatda bir martda aylanib chiqadi. Yer yadrodan, mantiyadan va er po‘stidan iborat. Hozirgi ma’lumotlarga binoan yerning yadrosi metalli zarralarni bir-biriga urilishi va yopishishi (asosan temir zarralarining) natijasida hosil bo‘lgan. Er tarkibida engil gazlardan tortib og‘ir metallargacha uchraydi. Ammo yerning tarkibi hali to‘la va atroflicha o‘rganilmagan. Erni besh foizini tashkil qilgan yuqori qismigina yaxshi o‘rganilgan. Yerning hajmi- 1,083 x 1012 km3 yer yuzasining 71% ni okeanlar va 29% ni quruqlik tashkil qiladi. Quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda, Dunyo okeanining katta qismi janubiy yarim sharda joylashgan. Hamma qit’alar Antarktidadan tashqari juft-juft bo‘lib joylashgan. SHimoliy va janubiy Amerika, Evropa - Afrika, Osiyo - Avstraliya. Hamma materiklar (Antarktidadan tashqari) janub tomon torayib boradi va uchburchak shakliga ega. Er yuzasi qarama-qarshi (antipodal) tuzilishga ega. Janubiy qutbdagi quruqlikka shimoliy qutbdagi suvlik to‘g‘ri keladi, Janubiy yarim shardagi suvlikka shimoliy yarim shardagi quruqlik to‘g‘ri keladi. SHarqiy yarim sharning katta qismi quruqlikdan, g‘arbiy yarim sharning katta qismi esa suvlikdan iborat. I-BOB. YERNING PAYDO BO’LISHI VA KOINOTDA TUTGAN O’RNI. I.1 Yerning paydo bo’lishi va tuzulishi haqidagi gipotezalar. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun ham yerning tabiatini va uning geograik qobig‘ini hamda boshqa sayyoralarning shunday qobiqlarini tushunish uchun kosmogoniyaga, ya’ni osmon jismlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi haqidagi fanga murojaat etish zarur. Dastlabki kosmogonik ilmiy gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan “Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi” asarida bayon etilgan. Keyinroq, 1796 va 1824 yillarda fransuz matematigi P.Laplas mazkur gipotezaga o’xshash gipotezani mustaqil ravishda ishlab chiqdi. Kant-Laplas gipotezasi deb nomlangan kosmogonik kontseptsiya ana shunday yaratildi. Biroq uni Kant-Laplas gipotezasi deb atalishi unchalik ham to‘g‘ri emas, chunki bu gipotezalar haqiqatda bir-biridan anchagina farq qiladi. Kant bilan Laplasning tarixiy xizmati shundaki, ular tabiatshunoslikda birinchi bo‘lib tabiatni rivojlanishda deb qaradilar va bu bilan mexanik dunyoqarashga, ayniqsa diniy dunyoqarashga putur yetkazdilar. Kant fikriga ko‘ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo‘lgan, tumanlikning gazlardan ham, qattiq sovuq jismlardan ham iborat bo‘lgan deb tushunish mumkin. Laplas gipotezasiga ko‘ra (u faqat Quyosh sistemasi haqidagi gipoteza), sayyoralar o‘z o‘qi atrofida tez aylanadigan Quyoshning qizib yotgan atmosferasidan iborat qizigan gazlardan paydo bo‘lgan. Quyosh yaqinidagi materiyada, Kant fikriga ko‘ra, tortilish va itarilish kuchlari ta’sirida yoki Laplas fikriga ko‘ra, sovish va zichlashish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to‘plami paydo bo‘lgan, so‘ngra har bir halqaning asosiy massasi bittadan sferik jism-sayyora bo‘lib to‘plangan, qolgan kamroq massasidan yo‘ldoshlar paydo bo‘lgan. Kant va Laplasning bu buyuk gipotezalari Quyosh sistemasining o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan asosiy xususiyatlarini qoniqarli ravishda tushuntirib berar edi, lekin ular XVII asr fani taraqqiyoti darajasi bilan chegaralangan edi. XIX asrga kelib, ularda kamchilik borligi ma’lum bo‘lib qoldi, vaholanki bu ikki gipoteza ham olam haqidagi fan uchun hozirgacha ham ma’lum qimmmatini yo‘qotgani yo‘q. XX asrning 50-yillarida O.Yu.Shmidt rahbarligida Rossiyalik olimlar kolektivi birgalikda yangi kosmogonik gipotezani yaratdilar. Ular Quyosh sistemasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi masalani ikki qismga ajratishdi: 1) dastlabki diffuziyali bulut (tuman) massa Quyosh yaqinida qanday paydo bo‘lgan, 2) bu bulut massa sayyoralar sistemasiga aylanguncha qanday rivojlanib borgan. Garchi masalaning birinchi qismi hozirgi vaqtda hali to‘liq hal qilinmagan bo‘lsa ham uning ikkinchi qismi shu darajada ishlab chiqilganki, Quyosh sistemasining xosalari yetarli ravishda qoniqarli tushuntiriladi. Yulduzlar hosil bo‘layotganda ular orasidagi fazoda diffuziyali materiya- bulutlar qoladi, ular tez aylanishi sababli yulduzlarga borib tushmaydi. Dastlabki bulut qattiq sovuq zarrachalardan, ya’ni planetezimal-kosmik chang va gazlardan iborat bo‘lgan. Bu kosmik chang va gazlar buluti tez aylanishi va zarralarning bir-biriga urilishi natijasida juda yassi aylana qatlam hosil qilib, Quyoshni o‘rab olgan. Planetezimallarning o‘zaro tortishishi ayrim quyuqlashgan bo‘laklarning hosil bo‘lishiga olib kelgan, bu bo‘laklar keyinchalik qo‘shila borib, katta sayyoralarni vujudga keltirgan. Chang-gaz buluti diskasimon shaklda bo‘lganligidan eng katta sayyoralar - Yupiter bilan Saturn uning o‘rta qismida paydo bo‘lgan, bu joydan har ikki tomonga qarab sayyoralar kichiklasha boradi. Bulutdagi zarralar bir-birlariga qo‘shilish vaqtida ularning dastlabki harakatlari o‘rtacha holatga o‘ta borgan. Shuning uchun ham sayyoralar orbitalari doira shaklida, barcha sayyoralar taxminan bir tekislikda harakat qiladi, ularning sutkalik aylanish yo‘nalishi orbita bo‘ylab harakat yo‘nalishiga to‘g‘ri keladi. Zarralar qo‘shilganda ularning dastlabki harakatlarining o‘rtacha holatga o‘tib borishi sayyoralar oralig‘idagi masofalar qonunini va Quyosh sistemasining boshqa xususiyatlarini ham tushuntirib beradi. Sayyoralar sistemasining paydo bo‘lishida Quyoshning ta’siri juda katta bo‘lgan va ayni paytda Quyoshning o’zi ham rivojlangan. U vaqtda Quyosh radiatsiyasi hozirgidan bir necha yuz marotaba yuqori bo’lgan. Quyosh radiatsiyasi shunday ko’p miqdorda bo’lgan sharoitda Merkuriy orbitasigacha bo’lgan fazoda harorat shu darajada yuqori, Quyosh nurlari bosimi shunday kuchli bo’lganki, tumanlikdagi hatto qattiq jismlar ham bug’lanib va uzoqroq sferalarga o’tib ketishi kerak edi. Bu joyda sayyoralar paydo bo’la olmas edi. Yer guruhidagi sayyoralar doirasidagi radiusda harorat va yorug’lik nuri bosimi gazsimon engil massalarni bug’latib, ularni sayyoralar paydo qilgan bulutning uzoqroq qismiga surib yuborishga etadigan miqdorda bo’lgan. Shu sababli Quyoshga yaqin fazoda kichik, lekin Yer tipidagi zich sayyoralar vujudga kelgan. Bu sayyoralar orasidagi farqlarga, shuningdek, ular massalarining qo’shni sayyoralar massalari bilan o’zaro tahsiri ham sabab bo’lgan. Merkuriy Quyoshga yaqin bo’lganligidan o’z o’qi atrofidagi harakatining ancha qismini yo’qotgan, yorug’lik nuri bosimi ostida bu sayyorada massaning nurlanishi ro’y bergan. Mars massasining juda kichik bo’lishiga uning Yupiter bilan o’zaro ta’siri sabab bo’lgan. Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Yupiter vujudga kelgan eng qalin qismida gravitatsion kondensatsiya, aftidan, boshqa sayyoralar orbitalaridagiga nisbatan ertaroq boshlangan. Bu joyda quyuqlashgan massa elliptik orbitaga ega bo’lib, boshqa sayyoralar orbitasi doirasiga kirib borgan. Natijada quyuqlashgan massa Yupiter bilan Mars orasidagi massani ham o’ziga qo’shib olgan; bu joyda asteroidlargina qolgan va Mars kichik sayyoraga aylanib qolgan. Biroq Quyoshdan ancha uzoqda joylashganligidan Mars massasini uchib ketishi hamda unda qalqish qarshiligi kata emas, shu sababli u o’z o’qi atrofida tez aylanadi. Yer orbitasida haqiqatda qo’sh sayyora bo’lgan, Yer - Oy vujudga kelgan. Oy yo’ldosh bo’lsa ham, Yerga nisbatan olganda shu qadar katta (Yerdan faqatgina 81 baravar kichik) va unga shuncha yaqin (384 ming km) joylashganki, aslida Yer bilan birgalikda ikki sayyora sistemasini hosil qiladi. Bunga sabab shuki, gaz- chang bulutining bu qismida materiya massasi juda katta va aylanish harakati juda kuchli bo’lib, barcha moda bitta markazda to’planishi mumkin emas edi. Kondensatsiyaning ikkinchi markazi bo’lgan Oy aylanish harkatining ortiqcha qismini o’ziga olib, Yerning barqarorligini tahmin etgan; shunday bo’lmaganda Yer yagona jism bo’lib qota olmagan bo’lar edi. Yer - Oy qo’sh sayyorasining bundan keyingi evolyutsiyasi aylanishning sekinlashishi va ularning o’zaro uzoqlashishi yo’lidan boradi. Quyosh sistemasining rivojlanishidagi hodisalar tartibi hozirgi zamonga nisbatan quyidagicha: -galaktikaning taxminiy yoshi - 10 mlrd yil; -Quyosh sistemasining paydo bo’lishi - 5 mlrd yil; -Yerning taxminiy yoshi - 4,7 mlrd yil (bahzi mahlumotlarda Yerning yoshi 5 mlrd yildan ortiq, 6 mlrd yildan kam deb beriladi.); -geografik qobiq (biosfera) tarkib topa boshlashi - 3 mlrd yil. I.2 Yerning sayyorasining koinotda tutgan o’rni . Yer – Metagalaktikadagi oddiy astronomik jismlardan biridir. Quyosh sistemasiga mansub bo‘lgan Yer sayyorasi shu sistema tarkibida va birgalikda vujudga kelgan hamda unda amal qiladigan qonuniyuatlarga bo‘ysunadi. Ayni paytda sayyoramiz bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlardan eng asosiysi – Yer Quyosh sistemasida hayotning barcha shakllari mavjud bo‘lgan yagona sayyora ekanligidir. Chunki, Yer harorat + 800 C dan oshmaydigan va – 700 C dan past bo‘lmaydigan Quyosh ekosferasi doirasida joylashgan. Ta’kidlash joizki, sayyoramizda hayotning rivojlanishida Yerning astronomik o‘rnidan tashqari uning kattaligi, massasi, atmosferasining tarkibi, ichki issiqligi ham muhim ahamiyatga ega. Yer yuzasi tabiati uchun uning astronomik o‘rnining ahamiyati quyidagilardan iborat: 1. Quyosh sistemasining markazida faqat bitta yulduz – Quyosh joylashganligi sababli boshqa sayyoralar kabi Yerning o‘z o‘qi va orbita bo‘ylab harakati bir tekisda boradi va shu sababli Yerdagi barcha jarayonlar ritmiklik xususiyatiga ega; ritmik o‘zgarish hayot uchun xavli chegaradan tashqariga chiqmaydi. 2. Yerda 11 ta kimyoviy element – kislorod, vodorod, kremniy, aluminiy, natriy, magniy, kalsiy, temir, kaliy, uglerod va titan eng ko’p tarqalgan. Yerdagi moddalar barcha atomlarining 99 % i ana shu kimyoviy elementlarga to‘gri keladi. Quyosh va yulduzlar esa, yuqorida ta’kidlanganidek, deyarli butunlay vodorod va geliydan tuzilgan. Yerda esa vodorod barcha atomlarning atigi 17,5% ini tashkil etadi. Binobarin, Yer – Koinotning o‘rtacha jismi emas, og‘ir metallarning juda yuqori miqdoriga ega bo‘lgan o‘ziga xos geokimyoviy anomaliyadir (Kalesnik, 1970). Bu esa biosferada hayotning rivojlasnishi va mavjudligini ta’minlash uchun juda katta ahamiyatga ega. Zero bu elementlar murakkab oqsil birikmalarining sintezini ta’minlaydigan ko‘pgina fermentlarning murakkab yadrosiga kiradi. 3. Yerning massasi undagi suvlarning hosil bo‘lishi uchun yetarli miqdordagi vodorodni o‘z yaqinida tutib turishga qodir. 4. Quyosh va Yer orasidagi masofa unda qalqish qarshiligining katta bo‘lmasligiga va pirovardida Yerning o‘z o‘qi atrofida tez aylanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, bu masofa Yer atmosferasining harorat rejimi uchun qulaydir. Yerning shakli geografik qobiqda kechadigan tabiiy hodisa va jarayonlarda o‘z aksini topadi. Yerning shar shaklda ekanligi qadimdan ma’lum. Uning shar shaklda ekanligini dastlab Aristotel (melodga qadar IY asr) isbot qilib bergan. Yerning shar shaklda ekanligini quyidagi dalillar bilan isbotlash mumkin: 1) chiqayotganda ham, botayotganda ham Quyosh dastlab Yer yuzasining baland joylarini yoritadi; 2) dengiz qirg‘og‘idan uzoqlashayotgan kemaning dastlab bortlari va, oxirida, machtalarining uchlari ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi; bandargohga qaytayotgan kemaning esa dastavval machtasining uchlari, keyin esa bortlari ko‘rinadi; 3) katta tekis maydonda yaqinlashib kelayotgan transport vositalarining dastlab undan chiqayotgan tutuni, keyinroq esa o‘zi ko‘rinadi; 4) yuqoriga ko‘tarilgan sari ufq (gorizont) chizig‘ning kengayib borishi ham Yerning shakli bilan bog‘liq. Masalan, tekis yerda turgan kishi 4-5 km masofadagi narsalarni ko‘ra oladi. Agar u 20 m yuqoriga ko‘tarilsa – 16 km, 100 m balandlikdan 36 km, 10 000 m balandlikdan 357 km masofadagi narsalarni ko‘ra olishi mumkin; 5) Oyning tutilishi ham Yerning shar shaklda ekanligini isbotlaydi; 6) dunyo aylanasi bo‘ylab qilingan sayohatlar ham Yerning shaklining isbotidir; 7) Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va fazogirlarning parvozlari ham Yerning shar shaklini ochiq – oydin isbot qildi. Yuqoridagi ayrim ma’lumotlar Yer mutlaq shar shaklida emas, balki sferoid yoki ellipsoid shakliga yaqin ekanligini ko‘rsatadi. Ekvatorial yarim o‘q yoki Yer sferoidining radiuslari bir xil emas. Yer sferoidi shimoliy yarim sharda uch o‘qli (chunki ekvatorial siqiqlik 213 m ga teng). Ammo Yerning moddalari tarkibining turli xilligiga va massa taqsimlanishining notekisligiga bog‘liq holda uning shakli sferoidning to‘g‘ri shaklidan biroz farq qiladi. Umuman Yerning shakli hech qanday matematik shaklga to‘g‘ri kelmaydi. Shu sababli nemis olimi I.B. Listingning 1873 yildagi taklifiga ko‘ra Yerning shakli geoid deb nom oldi. Geoid Dunyo okeanining sathli deb ataladigan o‘rtacha yuzasiga to‘g‘ri keladigan shakl sifatida belgilanadi (3 - rasm). Geoidning har bir nuqtasida og‘irlik kuchining yo‘nalishi asosan ionosferada, o‘zgaruvchan magnit maydoninning manbalari joylashgan. O‘zgaruvchan magnit maydoni Yer magnit maydoni umumiy kuchlarining atigi 6 % ini tashkil etadi. O‘zgaruvchan magnit maydoni Quyosh shamoli tufayli vujudga keladi va o‘zgariib (variasiyalanib) turadi. 1 – rasm. Yer magnitosferasi 1 – plazma qatlami (magnitosfera “dumi”), 2 - qutbiy  tirqish, 3 – radiatsiya mintaqasi, 4 - plazmosfera, 5 – plazmali mantiya, 6 – magnitopauza, 7 – urilma tulqin fronti, 8 – Quyosh shamoli Magnitosaferaning Quyosh shamolidan keskin deformatsiyasi Yer magnit maydonining Quyoshga boqqan kunduzgi tomonida ichiga botgan (puchchaygan), teskari (tungi) tomonida esa kuchli cho‘zinchoq holda bo‘lishida ifodalanadi. U silindr yoki sigara shakliga ega bo‘lib, magnit maydoninig kuch chiziqlari to‘g ‘ri chiziqli, bir-biriga parallel joylashgan bo‘ladi. Bunday assimetriya natijasida magnitosferaning chegarasi Yerning markazidan Quyosh tomonga taqriban 10 R dagi masofada, qarama-qarshi (tungi) tomonda esa 900 – 1 050 R dagi masofada bo‘ladi. Tungi tomonda Quyosh shamolining ta’siri ostida qutblardan keladigan magnit kuchi chiziqlari bir-biriga deyarli parallel holda cho‘ziladi va magnitosfera “dum”ini hosil qiladi. “Dum”ning diametri 40 R atrofida bo‘lib, Yerdan 900 – 1050 R masofaga cho‘ziladi. Oy Yerning magnit “dum”ini har 24,2 kunda kesib o‘tadi va unda 3 kun atrofida bo‘ladi. Magnit maydoni uyurmasi (girdob) oblasti 2 – 4 R ga yetadi, ya’ni urilma to‘lqin fronti Yerning markazidan 13x103 km ga yaqin masofada joylashgan. Magnitosfera tutib turadigan zaryadlangan zarralar (elektronlar va protonlar) zabt etilgan radiatsiya deyiladi. Yerning magnit maydoniga tushadigan zaryadlashgan zarralarning zabt etilgan radiatsiyasi magnitosferada radiatsiya mintaqasini hosil qiladi. Radiatsiya mintaqasida zaryadlangan zarralar spiral trayektoriyalar bo‘yicha magnit kuchi chiziqlari yo‘nalishida ko‘chib yuradi. Atmosferaning yuqori qatlamlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan bu zarralar qutb yog‘dusini vujudga keltiradi, atmosferani ionlashtiradi va ionosfera qatlamlarini hosil qiladi. Magnitosaferaning va atmosferani ionlashgan qatlamlarining paydo bo‘lishi – sayyoraning tashqi atrof bilan o‘zaro ta’siri shaklidir. Bu strukturaviy elementlar geografik qobiqning Quyosh shamolidan saqlaydigan tashqi qalqon (ekran) bo‘lib xizmat qiladi. Yerning bir butun hosilasi bo‘lgan radiatsiya mintaqasi hamma vaqt o‘zgaruvchan kattalikka hamda protonlar va elektronlarning taqsimlanishiga ega. Yer radiatsiya mintaqasining ichki chegarasi ekvatorial tekislikda g‘arbiy yarim sharda qariyb 600 km va sharqiy yarim sharda 1 600 km balandlikda o‘tadi. Kenglik ortgan sari bu chegara pasayadi va taqriban 650 kengliklarda 100 km ga yaqin balandlikda o‘tadi. Radiatsiya mintaqasining g‘arbiy va sharqiy yarim sharlardagi ichki chegarasining farqi Yer sharining turlicha magnitlashuviga bog‘liq. Chunki turlicha magnitlashuv tufayli magnit dipolining markazi Yer markaziga nisbatan sharqiy yarim sharga tomon 440 km ga siljigan. Yer radiatsiya mintaqasining tashqi chegarasi ekvatorial kengliklarda kunduzgi tomonda Yer markazidan 65 000 km, tungi tomonda taxminan 50 000 km masofada o‘tadi. Radiatsiya mintaqasi tashqi va ichki mintqalarga ajratiladi, ammo ularning o‘rtasida aniq chegara yo‘q. Chunki elektronlarning taqsimlanishida ikkita barqaror maksimum – elektron mintaqalari mavjud. Protonlarning maksimumi esa 3 500 km balandlikda bitta va u Yerning magnit maydoniga ta’sir ko‘rsatadigan proton mintaqalarini hosil qiladi. Magnit maydonida magnit milining me’yoriy holatdan tez og‘ishida namoyon bo‘ladigan juda kuchli g‘alayonlari magnit bo‘ronlari deb ataladi. Magnit bo‘ronlari Quyosh shamolining birdan zo‘rayishiga bog‘liq. Ular Quyosh chaqnashlari paytida taraladigan korpuskulyar nurlanishning Yer magnit maydoniga ta’siri tufayli sodir bo‘ladi. Quyosh shamoli zo‘rayganda zarralarning tezligi 1500 km/sek ga yetadi, zichlik esa 3 – 4 baravar oshadi. Magnit bo‘ronlari butun Yer bo‘ylab boshlanadi va odatda bir necha kun davom etadi. Kuchli magnit bo‘ronlari bir yilda taqriban bir marta, biroz kuchliroqlari esa bir oyda bir necha marta kuzatiladi. Kuzatishlar asosida 27 kunlik takrorlanish aniqlangan. Magnit bo‘ronlari bilan qutb yog‘dulari, qisqa to‘qindagi radio aloqalarning buzilishi bog‘lig. Magnitosfera geografik qobiqda kechadigan barcha jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Uning himoyaviy ahamiyati juda katta. Magnitosafera bo‘lmaganda edi, Quyosh radiatsiyasining biologik jihatdan o‘ta faol qismi atmosferaga hech bir to‘sqinlikka uchramasdan kirib kelishi va qisman Yer yuzasiga yetib borishi hamda hayot uchun halokatli jarayonlarga sabab bo‘lishi mumkin edi. Magnitosfera geografik qobiqni Quyosh shamolining to‘gridan-to‘g‘ri zarbasidan, atmosferaning quyi qatlamlariga yuqori energiyaga ega bo‘lgan proton va elektronlarning o‘tishidan, Quyoshning qisqa to‘lqinli (korpuskulyar) nurlanishidan asraydi. Magnitosfera geografik qobiqni tarkibida juda yuqori energiyalarning zarralari va kuchli magnit maydonlari bo‘lgan Quyoshning yuqori haroratli plazmalari oqimining bevosita ta’siridan saqlaydi. Ayni paytda magnitosfera Yer yuzasiga rentgen va ultrabinafsha nurlarni, radioto‘lqinlarni va geografik qobiqda kechadigan jarayonlarning asosiy issiqlik hamda energiya manbai bo‘lib xizmat qiladigan nur energiyasini o‘tkazadi. Magnitosfera yo‘nalishiga nisbatan o‘simliklar va hayvonot dunyosining vakillari muayyan bog‘lanishlarga ega. Magnitosferadagi o‘zgarishlar geografik qobiqdagi jarayonlarda ham aks etadi. Geomagnit maydoni variatsiyasining 11 yillik sikliga iqlim, daryolar va ko‘llar sathining o‘zgarishlari bog‘liq. Yer magnit maydonining tuzilishi kenglikka bog‘liq holda o‘zgaradi. Shu sababli har bir yuarim sharda uchta kenglik mintaqasi farqlanadi (Vitinskiy va b., 1976): 1. Yer atmosferasiga yuqori energiyali protonlar kam kirib kelishi xos bo‘lgan ekvaqtorial mintaqa (500 sh.k. – 250 j.k.). Protonlarning kirib kelishiga Yer yuzasiga deyarli parallel holatda bo‘ladigan magnit kuchi chiziqlari Koinot zarralari uchun to‘sqinlik qiladi va ularni o‘tkazmaydi. 2. Oqimlar intensivligi ortishi xos bo‘lgan mu’tadil kengliklar mintaqasi (300 sh.k. va 550 j.k.). Qutblarga tomon magnit maydonining o‘tkazuvchanligi ortadi. 3. Yerning qutbiy hududlari ustudagi mintaqa. Bu mintaqada magnit maydonining kuch chiziqlari Yer yuzasiga ozmi-ko‘pmi perpendikulyar holatda bo‘ladi va voronkasimon shakllarni – kasplarni hosil qiladi. Ular orqali Quyosh shamolining bir qismi kunduzgi tomondan geomagnit maydoniga va so‘ngra yuqori atmosferaga kirib boradi. Bu tarafga magnit bo‘ronlari davrida magnitosferaning “dum” qismidan zarralar harakatlanadi va har ikkala yarim sharning yuqori kengliklaridagi yuqori atvosferaning chegaralarigacha yetib boradi. Aynan shu zaryadlangan zarrachalar bu yerda qutb yog‘dularini hosil qiladi. II-BOB. YERNING SHAKLI, O’LCHAMLARI VA HARAKATLARI. II.1 Yerning shakli, kattaligi va o’lchamlari. Yerning shakli. yerning shakli qanday degan muammo qadimdan olimlarniqiziqtirib kelgan. Yerning shaklini yassi, yapaloq, tekis, qabariq, doirasimon, sharsimon degan fikrlar asta – sekin ma’lumotlar yig‘ilishi bilan vujudga kelgan. Yerning shakli sharsimon ekanligini miloddan avval IV asrda Aristotel tomonidan isbotlangan. Mazkur g‘oya XVII asrgacha fanda hukm surib keldi. XVII asrga qadar olimlar Erni shar shaklida deb tasavvur qilishgan. Ammo keyinchalik Yerning qutblari siqilgan va ekvator atrofida qavariq ya’ni shar emas, balki Yerning ekvator tekisligidagi radiusi Er o‘qining yarmidan uzunroq bo‘lgan ellipsoid yoki sferoid degan fikrlar paydo bo‘ldi. Yerning Ellipsoid ekanligini isbot etuvchi asosiy dalillar quyidagilar: a) o‘rtacha kengliklarda to‘g‘rilangan mayatnikli soat ekvatorga yoki qutb o‘lkalariga keltirilsa, ekvatorda orqada qoladi, qutblarda oldin ketadi. Mayatnikning bir tebranish davri og‘irlik kuchining tezlanishiga bog‘liq bo‘lganidan, mayatnik tebranishining sekinlashishi og‘irlik kuchining kamayganini, mayatnik tebranishining tezlashishi esa og‘irlik kuchining ortganini ko‘rsatadi. Qutbdan ekvatorga borgan sari markazdan qochish kuchi orta borishini hisobga olganda, mayatniklarning tebranishida kuzatilgan o‘zgarishlarga sabab, ekvatorda yer yuzasining har qanday nuqtasi, qutbdagiga nisbatan yer markazidan uzoqroqda turadi (yani tortish markazidan): b) Meridianning 10li markaziy burchakka to‘g‘ri keladigan yoyi ekvatorial kengliklardagiga nisbatan yuqori geografik kengliklarda uzunroq (ekvatorda 110,6 km., 800sh.k., 111,7km.), chunki sferoidda yoyning egriligi ekvator yaqinidagiga qaraganda qutb yaqinidan kichikroq. Hozirgi paytda Yerning shaklini bir necha variantlari bor. CHunki Erni shakli bu qandaydir ma’noda umumlashgan tushunchadir. SHuning uchun Erni shaklini bir necha taxminlari bor: sfera, ellipsoid, uch o‘qli ellipsoid, geoid. Planeta maddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yerning zichligi deb Er massasining shunday hajmdagi suv massasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Yerning hajmi aniq. SHunday hajmdagi suv shari massasini osongina o‘lchab chiqarish mumkin. Demak Er zichligini topish uchun uning og‘irligini bilish kerak. Yerning og‘irligini o‘lchash vazifasi quyidagi nisbatni echishdan iborat bo‘ladi: M:m – P:p yani Er massasi (M) metal shar massasidan (m) necha marta ortiq Erga tortilish (P) metal shartga tortilish (p) dan necha marta katta ekanligini aniqlanadi. SHu yo‘l bilan Yerning massasi 5,98*1027ga teng, o‘rtacha zichligi 5.52 g/sm2 ga teng ekanligi hisoblab chiqilgan. Bevosita geologik kuzatishlar bilan er po‘stining yuqori qatlamidagi tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligi 2.7 g/sm3ga teng ekanligi aniqlangan.Bu qiymatni yerning o‘rtacha zichligi bilan taqqoslash Er sharining ichki qismidagi moddalar uning yuzasidagi moddalarga qaraganda og‘ir degan xulosaga olib keladi. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida hosil bo‘ladigan seysmik to‘lqinlarni, yani er moddalarining tebranma harakatini kuzatish eng aniq malumotlar beradi. Er qimirlaganda uch xil to‘lqin hosil bo‘ladi. 1. Er yuzasi bo‘ylab yuza to‘lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo‘ladi. 2. Bo‘ylanma to‘lqinlar moddalarning o‘rtacha holati yaqinida to‘lqinlar yo‘nalishi bo‘yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket qisilib cho‘zilishidir. Bunday to‘lqinlar har qanday muhitda ham tarqalaveradi. Tezligi eng katta bo‘ladi va seysmik stansiyalarga eng oldin etib keladi. 3. Ko‘nadalang to‘lqinlar moddalarning to‘lqin tarqatish yo‘nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishdir. Bular moddalarning siljishi bilan, yani modda shaklining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu to‘lqinlar faqat qattiq moddalardan o‘tadi. Suyuq va gazsimon moddalar shakl o‘zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar er bir xil jinslardan tuzilgan bo‘lganda edi, to‘lqinlar to‘g‘ri chiziq bo‘ylar tarqalar va tezligi bir xil bo‘lardi. Haqiqatda esa to‘lqinlarning o‘tish yo‘li murakkab bo‘ladi, tezligida keskin o‘zgarishlar bo‘lib turadi. To‘lqinlar keskin o‘zgaradigan birinchi sath o‘rtacha hisobda 60 km chuqurlikda bo‘ladi. Bu joyda bo‘ylama to‘lqinlar birdaniga 5 km dan 8 km ga oshadi. SHundan keyin tezlik asta sekin osha borib 2900 km chuqurlikda 13 kmg‘sekga etadi, so‘ngra birdaniga kamayib 8 kmg‘sek gacha oshib boradi. Kundalang to‘lqinlar 2000 km dan chuqurlikka etib bormaydi va bu chuqurlikdan qaytib er betiga chiqadi. Seysmik to‘lqinlar tezligining 60 va 2900 km chuqurliklarida keskin o‘zgarishi bu masofalarda moddalar zichligining keskin o‘zgarishini aks ettiradi va binobarin Yerning uch asosiy qobiqqa, yani geosferalarga bo‘linishi bildiradi. Bu qobiqlar Er po‘sti, mantiya va YAdrosi. Yerning qanday qobiqlardan tuzilganligi hozirgi vaqtda ancha yaxshi malum. Sovuq kosmik moddadan vujudga kelgan er keyinroq o‘z-o‘zidan qizigan va qisman erigan buning natijasida oson eruvchan va bug‘lanuvchi jinslar mantiyadan ajralib chiqib, yuqoriga ko‘tarilgan. Butun geologik davr mobaynida mantiyadan oson eruvchan va unga zich bo‘lmagan jinslar ajralib chiqib, Yerning yuqori qatlamlari ular bilan boyib turgan. Buning oqibatida Erda kimyoviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan. YAdro temir va nikel bo‘lishi mumkin. Mantiyada asosan magniy va kremniy, Er po‘stida esa toshli elementlar-silikatlar, oksidlar, alyuminiy, kalsiy, kremniy ko‘pchilikni tashkil etadi. SHunday qilib er po‘sti mantiyadan ajralib chiqqan mahsulotlar maxsulidir. Bu gipoteza mantiya bilan yadroda katta bosim ostida elemntlar er yuzasidagiga qaraganda, albatta zichroq tuzilishga ega bo‘ladi, albatta zichroq tuzulishga ega bo‘ladi. YAni kristal kataklar tamoman qaytadan tuziladi va elemntlar atomlari maksimal darajada zich joylashadi deb hisoblaydi. Fazali o‘tish gipotezasi mantiya va yadror holatini yuqori bosim tasiri natijasida deb tushuntiradi, yuqori bosim ostida moddalar ximiyaviy tarkibi qanday bo‘lishidan qatiy nazar, elektron qobiqlarni siqilishi va elektronlarning yaqinlashishi hisobiga boshqacha fizik hisobiga o‘tadi. 2900 km chuqurlikda yani er yadrosining yuqori chegarasida bosim1,5*1012 dina/sm2 ga yoki 1370000 atmosfera bosimiga etadi. Bunday va bunday ortiq bosim ostida atomlar qobig‘i buziladi va atom yadrolari elektronlarning umumiy massasiga ajralib ketadi. Modda yangi fizik holatga o‘tadi. Bunda moddaning kimyoviy element yoki birikma nomi bilan atash mumkin emas. Bunday holatdagi modda fizik xossalariga ko‘ra universal metal bo‘ladi va shu sababli magnit hossalariga ega bo‘ladi. YUqori mantiyada 100 km dan 700 km chuqurlikkacha moddalar yerning ichki qismi issiqlik tasirida erigan holatda bo‘lishi mumkin. 100 km dan yuqorida temperatura jinslarning erishi uchun etarli emas. 700 km dan chuqurda esa bosim juda kattadir. eriga qatlamda materiklar og‘irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar oqadi. Vulqon o‘choqlari va chuqur fokuslari, zilzila markazlari shu erlarda joylashgan. O‘rta mantiyada fizik-ximik o‘zgarishlar eng ko‘p ro‘y beradi. Kristall kataklar buziladi, elektron qobiqlar qisqaradi, atomlar zich joylashadi. quyi mantiyada atom elektronlari bir-birlari bilan shunchali yaqinlashib ketganki moddalar metal xususiyatlariga ega bo‘lib qolgan. Er po‘sti-er tashqi qatlamlarining kompleksidir. Yer po‘ti mantiyadan Moxorovich yuzasi ajiralgan, bu yuzada bo‘ylama seysmik to‘lqinlar tezligi keskin oshadi. Bu chegara aniq chegara bo‘lib, er yuzasining hamma joyida bor. Moxo chegarasi turli tipdagi jinslar orasidagi oddiy chegara bo‘lib qolmay, mantiyadan eklogit va gabbro jinslari bilan er po‘stining bazal jinslari orasidagi fazoviy o‘tish yuzasidir. Mantiyadan er po‘stiga o‘tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga o‘tiladi. Bu o‘tish vaqtida moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi. Seysmik tadqiqotlar va og‘irlik kuchini o‘rganish er po‘tining 2 hil asosiy tipi-kontenental va okean er po‘sti tiplari borligini ko‘rsatadi. Kontenental er po‘stining qalinligi 30-40 km ga tog‘li o‘lkalar ostida esa 70-80 km ga etadi. U uch qatlamdan iborat. YUqorigi qalinligi 3 km gacha bo‘lgan qatlam qavat qavat cho‘kindi jinslardan tuzilgan. Ikkinchi, shartli ravishda granitli deb ataluvchi qatlam ancha zich, uning qalinligi 10-15 km. quyi yanada zich qatlam qalinligi 15-35 km bo‘lib, bazaltga o‘hshash bo‘lganidan bazalt qatlam deyiladi. Materik er po‘stining o‘rtacha zichligi2,7 g∕sm3ga teng. Er po‘stining yoriqlari mintaqasida joylashgan chuqur dengizlar-O‘rta er dengizi, qora va YApon dengizlari hamda boshqa dengizlar ostida er po‘sti o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu joylarda er po‘sti okeanning er po‘stiga o‘hshash bazalt qatlamlaridan iborat. Lekin uni ustini qalin, chuqurligi 10-20 km keladigan cho‘kindi jinslar qoplangan. Okeanlardagi tog‘lar ostida er po‘sti tipik okeanik er po‘stidan biroz farq qiladi. Ularda okeanik er po‘stidan materik er po‘stiga o‘tuvchi «ikkinchi qatlam» hosil bo‘ladi. Uning tabiati ham o‘rganilgani yo‘q. Bu qatlam shu joylardagi tog‘ hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda vujudga kelgan bo‘lsa kerak. Gravimetriya-og‘irlik kuchini o‘rganish turli rayonlardagi er po‘stining xarakteri va qalinligi haqida muhim malumotlar beradi. Malumki og‘irlik kuchini miqdori Er massasining tortish va planetaning o‘z o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan markazdan ko‘chma kuchga teng. Ekvatorial kengliklarda og‘irlik kuchi o‘rta hisobda 978 ga teng, qutbiy o‘lkalarda esa 983 gal gacha etadi. Bunga yerning sferioid shaklida ekanligi ham, yuqori geografik kengliklarda markazdan ko‘chma kuchning kamayishi ham sababdir. Okeanlardagi suvning qalinligi 4-5 km bo‘lib, uning zichligi taxminan 1.0 g?sm3 ga teng. SHu sababli okeanlarda og‘irlik kuchi tog‘lardagiga qaraganda kam bo‘lishi kerak. Materiklardagi pasttekisliklarda og‘irlik kuchi o‘rtacha bo‘lib o‘rtacha kengliklardagiga teng bo‘lishi mumkin. O‘lchashlar og‘irlik kuchi bir xil geografik kengliklarda dengizda ham past quruqlikda ham tog‘li o‘lkalarda ham aslida bir hil ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa og‘irlik kuchini tog‘larda normal qiymatdan kamchiligini yani manfiy gavimetriya anomaliyasi mavjudligini, pasttekisliklarda uning qiymati nazariy hisobga yaqinligi, yani anomaliya yo‘qligini bildiradi. Og‘irlik kuchini bunday taqsimlanishi va uning anomaliyasi izostatsiya bilan er po‘stining yuqori mantiyada muvozanatlashishi bilan tushuntiriladi. Bunda er po‘stiinng turli qismlari mantiyada turli hil chuqurlikkacha tushib boradi. Materiklarning o‘rtacha balandligidan yuqori ko‘tarilib turadigan tog‘ tizmalari mantiyaga chuqur kirgan, materiklarning unchalik qalin bo‘lmagan tekisliklari mantiyaga chuqur kirib bormagan, engil suvli okeanlar ostida esa og‘ir bazalt qatlami bor, granit qatlami esa butunlay yo‘q. YUqorida Yerning ichki issiqligi haqida, planetaning o‘z-o‘zidan qizishi haqida, yuqori mantiyada moddalar eriydigan qatlab borligi to‘g‘rida bir necha marta aytib o‘tildi. SHu narsani nazarda tutish kerakki chuqur qatlamlarning issiqlik rejimi ularning kimyoviy tarkibi kabi juda kam o‘rganilgan. SHaxtalarda va burg‘ quduqlarida olib borilgan o‘lchashlar izotermik gorizontdan pastda temperatura ko‘tarilib borishini ko‘rsatadi. Har 100 km chuqurlikda temperatura ko‘tarilgan graduslar miqdori geotermik gradient deb ataladi. CHuqurga tushgan sari temperatura 10S ko‘tariladigan masofa geotermik bosqich deyiladi. Geotermik bosqich turli joyda ancha turlicha bo‘ladi. U relefga tog‘ jinslarining issiqlik o‘tkazish qobiliyatiga, vulqon o‘choqlarining o‘zoq yaqinligiga, er osti suvlari oqimlariga bog‘liq. Geotermik bosqich o‘rta hisobda 33 metrga teng, xulosada er asosiy qobiqlarining og‘irligini keltiramiz. № Qobiqlar og‘irligi g hisobida 1 Atmosfera 5.1021 2 Gidrosfera 1⋅5⋅1024 3 CHo‘kindi jinslar 2⋅1024 4 Er po‘sti 3⋅1025 5 Mantiya 4.10 27 6 YAdro 2⋅1027 Geografik qobiq planetaning ichki qobiqlari bilan o‘zaro tasir etib turadi. Bu tasir alohida-alohida narsalar o‘rtasidagi o‘zaro tasir bo‘lma bir butun er va uning yuzasi o‘rtasidagi tasirdir. 1. O‘zaro tasir dastavvat yer yuqori qatlamlarini ichki qatlamlariga bosimida namoyon bo‘ladi. Bu bosim shunchalik kattaki, u zich yadro va qalin mantiyaning hosil bo‘lishiga olib keladi. 2. Bosim radioaktiv parchalanish bilan birgalikda issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik yerning ichki qismidan uning yuzasiga chiqib keladi va yiliga kalloriyaga teng. Bu issiqlikning er yuzasi uchun bevosita ahamiyati juda kam. U yer quyoshdan oladigan issiqlikning 0.001 ulushini tashkil etadi. 3. Planetaning og‘ir yadrosi yer yuzasida og‘irlik kuchining katta bo‘lishni taminlaydi. Buning yordamida yer o‘zida atmosfera va suvni ushlab turadi. 4. Yer yuzasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Suv to‘plamlari okean va dengizlar faqat atmosfera bosimi mavjudligi uchun mavjuddir. Aks holda suv bir daqiqadayoq bug‘ga aylanib uchib ketadi. 5. Suv havo sirkulyasiyasi tufayli materiklarga kirib borib, okeanlarga oqib tushadigan quruqliklardagi suvlarni hosil qiladi. Er yuzasida nurashning ro‘y berishi va cho‘kindi jinslarning vujudga kelishiga suv bilan havo sabab bo‘ladi. 6. Daryolardagi oqim tezligi va denudatsiya surati og‘irlik kuchini kattaligiga bog‘liq. 7. Er po‘sti mantiyadagi moddalarning saralanishi mahsuli bo‘lib uning o‘zi ham mantiyaga tasir ko‘rsatadi. Bu o‘zaro tasir er po‘stining ikki tipi – materik va okean er po‘stlarining tarkib topishida, materiklar rivojlanishida va tektonik jarayonlarda namoyon bo‘ladi. 8. Yerning ichki qismidagi moddalar elastiklik xususiyatiga ega. Buning oqibatida moddalarning oqishi Yerning shaklida aks etgan. qalqish qarshiligi er aylanishini sekinlashtiradi. Bu hol yuqori mantiyadagi moddalar bir qismining ekvotorial kengliklardan qutbiy kengliklarga oqib borishiga sabab bo‘ladi. 9. Materik va okeanlarning hosil bo‘lishi, tektonik jihatdan aktiv mintaqalarning, platformalarning joylashishini Yerning ichki qismidagi tektoni jarayonlarning oddiy aks etishi deb hisoblab bo‘lmaydi. Ularning hosil bo‘lishi, joylashishi va rivojlanishi er po‘sti, Yerning ichki qatlamlari va Koinotning o‘zaro tasiri natijasidir. Qoshimcha Yerning ichki tuzilishi va uning geografik ahamiyati. Quyosh sistemasidagi planetalar tarriflanganda ko‘rdikki, planetalarning tabiati uchun ularning tashkil etgan moddalar zichligi binobarin ichki tuzilishining ahamiyati juda katta ekan. Haqiqatda ham planetamizning geografik qobig‘i uning ustini yupqa qatlamidan iboratdir. Tabiiyki u chuqurroqdagi qobiqlar bilan o‘zaro tasir etib bturadi va uning hususiyatlari ko‘p jihatdan planetaning ichki qismlariga bog‘liqdir. Geografiya garchi yerning ichki tuzilishini o‘rganmasada, geografik qobiqni tushunish uchun boshqa fanlarning, birinchi navbatda geofizikaning planetaning ichki tuzilishi haqidagi malumotlaridan foydalaniladi. Planeta moddasini zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yerning zichligi deb Er massasining shunday hajmdagi suv massasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Yerning hajmi aniq shunday hajmdagi suv shari massasini osongina o‘lchab chiqarish mumkin. Demak Er zichligini topish uchun uning og‘irligini bilish kerak. Yerning og‘irligini o‘lchash vazifasi quyidagi nisbatni echishdan iborat bo‘ladi. M:m-P:p yani er massasi (M) metall shar massasidan (m) necha marta ortiq erga tortilish (P) metal sharga tortilish (p) dan necha marta katta ekanligini aniqlanadi. SHu yo‘l bilan yerning massasi 5,98*1027 ga teng, o‘rtacha zichligi 5,52 g/sm2 ga teng ekanligi hisoblab chiqilgan. Bevosita geologik kuzatishlar bilan er po‘stining yuqori qatlamidagi tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligi 2,7 g/sm3ga teng ekanligi aniqlangan. Bu qiymatni yerning o‘rtacha zichligi bilan taqqoslash Er sharining ichki qismidagi moddalar uning yuzasidagi moddalarga qaraganda og‘ir degan xulosaga olib keladi. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida hosil bo‘ladigan seysmik to‘lqinlarni, yani er moddalarining tebranma harakatini kuzatish eng aniq malumotlar beradi. Er qimirlaganda uch xil to‘lqin hosil bo‘ladi. 1. Er yuzasi bo‘ylab yuza to‘lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo‘ladi. 2. Bo‘ylama to‘lqinlar moddalarning o‘rta holati yaqinida to‘lqinlar yo‘nalishi bo‘yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket qisilib cho‘zilishidir. Bunday to‘lqinlar har qanday muhit ham tarqalaveradi. Tezligi eng katta bo‘ladi va seysmik stansiyalarga eng oldin etib keladi. 3. Ko‘ndalang to‘lqinlar moddalarning to‘lqin tarqatish yo‘nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishdir, bular moddalarning siljishi bilan yani modda shaklining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu to‘lqinlar faqat qattiq moddalardan o‘tadi. Suyuq va gazsimon muhitda so‘nib qoladi, chunki suyuq va gazsimon moddalar shakl o‘zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar er bir xil jinslardan tuzilgan bo‘lganda edi, to‘lqinlar to‘g‘ri chiziq bo‘lab tarqalar va tezligi bir xil bo‘lardi. Haqiqatda esa to‘lqinlarning o‘tish yili murakkab bo‘ladi, tezligida keskin o‘zgarishlar bo‘lib turadi. To‘lqinlar keskin o‘zgaradigan birinchi sath o‘rtacha hisobda 60 km chuqurlikda birdaniga 5 km dan 8 km ga oshadi. SHunday keyin tezlik asta sekin osha borib 2900 km chuqurlikda 13 kmg‘sek ga etadi, so‘ngra birdaniga kamayib 8 kmg‘sek gacha oshib boradi. Ko‘ndalang to‘lqinlar 2000 km dan chuqurlikka etib bormaydi va bu chuqurlikdan qaytib er betiga chiqadi. Seysmik to‘lqinlar tezligining 60 va 2900 km chuqurliklarida keskin o‘zgarishi bu masofalarda moddalar zichligining keskin o‘zgarishini aks ettiradi va binobarin Yerning uch asosiy qobiqqa, yani geosferalarga bo‘linishini bildiradi. Bu qobiqlar Er po‘sti, mantiya va YAdrosi. Yerning qanday qobiqlardan tuzilganligi hozirgi vaqtda ancha yaxshi malum. Sovuq kosmik moddadan vujudga kelgan er keyinroq o‘z-o‘zidan qizigan va qisman erigan buning natijasida oson eruvchan va bug‘lanuvchi jinslar mantiyadan ajralib chiqib, yuqoriga ko‘tarilgan. Butun geologik davr mobaynida mantiyadan oson eruvchan va unga zich bo‘lmagan jinslar ajralib chiqib, Yerning yuqori qatlamlari ular bilan boyib turgan. Buning oqibatida Erda ximiyaviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan. YAdro temir va nikel bo‘lishi mumkin. Mantiyada asosan magniy va kremniy, Er po‘stida esa toshli elementlar-silikatlar, oksidlar, alyuminiy, kalsiy, kremniy ko‘pchilikni tashkil etadi. SHunday qilib er po‘sti mantiyadan ajralib chiqqan maxsulotlar maxsulidir. Bu gipoteza mantiya bilan yadroda katta bosim ostida elementlar yur yuzasidagiga qaraganda, albatta zichroq tuzilishga ega bo‘ladi. YAni kristal kataklar tomoman qaytadan tuziladi va elementlar atomlari maksimal darajada zich joylashadi deb hisoblaydi. Fazali o‘tish gipotezasi mantiya va yadror holatini yuqori bosim tasiri natijasida deb tushuntiradi, yuqori bosim ostida moddalar ximiyaviy tarkibi qanday bo‘lishidan qatiy nazara, elektron qobiqlarni siqilishi va elektronlarning yaqinlashishi hisobiga boshqacha fizik hisobiga o‘tadi. 2900 km chuqurlikda, yani er yadrosining yuqori chegarasida bosim 1.5*1012 dina/sm2ga yoki 1370000 atmosfera bosimiga etadi. Bunday va bunday ortiq bosim ostida atomlar qobig‘i buziladi va atom yadrolari elektronlarning umumiy massasiga ajralib ketadi. Modda yangi fizik holatga o‘tadi. Bunda moddaning ximiyaviy element yoki birikma nomi bilan atash mumkin emas. Bunday holatdagi modda fizik xossalariga ko‘ra universal metal bo‘ladi va shu sababli magnit xossalariga ega bo‘ladi. YUqori mantiya 100 km dan 700 km chuqurlikkacha moddalar yerning ichki qismi issiqlik tasirida erigan holatda bo‘lishi mumkin. 100 km dan yuqori temperatura jisnlarning erishi uchun etarli emas. 700 km dan chuqurda esa bosim juda kattadir. erigan qatlamda materiklar og‘irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar oqadi. Vulqon o‘choqlari va chuqur fokuslari, zilzila markazlari shu erlarda joylashgan.