1 YETTINCHI SINFDA MUSIQA O‘QITISH METODIKASI VA UNING MAZMUNI REJA: 1. Ettinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va metodikasi. 2. Ettinchi sinf o’quvchilarining psixologik-fiziologik xususiyatlari. 3. Ettinchi sinfda musiqa o’qitishning yakunlovchi davrida o’quvchilarning olgan bilim va malakalariga qo’yilgan talablar. Ma’ruza matni Ettinchi sinflarda musiqa o’qitish jarayoni yakunlanadi. Unda quyi sinflarda olingan bilim va malakalar chuqurlashadi, takomillashib umumlashadi. Ayniqsa, musiqani tinglab, badiiy jihatdan mustaqil tahlil qilish,qo’shiq o’rgatish, musiqa savodi kabi dars faoliyatlarini tatbiq etish ishi nihoyasiga yetadi. 7-sinf o’quvchilari psixologik-fiziologik xarakteriga ko’ra diqqat-e’tiborlari turg’un, dunyoqarashi rivojlangan bo’ladi. Ular mustaqil fikr юritish, hikoya tuzish, musiqaga doir alьbom, referatlar, sinf burchaklari va ko’rgazmali qurollar tayyorlash qobiliyatiga ega bo’ladilar. O’qituvchi o’quvchilarning bu ijodiy xususiyatlaridan foydalanib, musiqa san’atiga, musiqa savodiga doir ko’rgazmali qurollar tayyorlash vazifasini topshirishi mumkin. SHuningdek, mashhur bastakorlarga doir alьbomlar tayyorlashni ham topshirishi mumkin. Vokal-xor ishlari: qo’shiq o’rgatish jarayonida ularni ovozlarini asrab tarbiyalash ishi murakkablashadi. Ovoz shakllanishi notekis bo’ladi, chunki bu yoshda mutatsiya davri kuchayadi. Ayniqsa o’g’il bolalarda ovoz boylamlari yo’g’onlashib, ovoz registri bir oktavaga pasayadi. Natijada o’quv va ovoz o’rtasidagi koordinatsiya buzilib, ba’zan bolalar sof intonatsiyada aniq kuylay olmaydilar. Bunday paytda o’qituvchi kuylash uchun 2 qulay yo’llarni izlashi lozim. Ovozni toliqtirmasdan erkin, ravon kuylashga o’rgatishi kerak. Mutatsiya davrida bolalar ovozida kun sayin o’zgarish ro’y beradi. Buni hisobga olib, qo’shiqni ovoz partiyasini ikki ovozga bo’lish lozim. YOki ovozlarni transportirovka qilib pastki tovushlarga tushirish lozim. Ettinchi sinf o’quvchilarining ovoz diapazoni birinchi ovozlarda (Do1-Mi2)-, 2-ovozlarda esa – (Sikich-Re2) gacha bo’ladi. Tajribalar mutatsiya davrida ovozlarni to’g’ri taqsimlash, ovozlarni tekis chiqishi va qiyinchiliklarga duch kelmaslikka olib keladi. Tanlangan qo’shiqlar kahramona, lirik, estrada, o’zbek xalq qo’shiqlaridan bo’lib, o’quvchilarda o’rganishga qiziqish uyg’otishi lozim. Ba’zi bir qo’shiqlarni solist yordamida ham o’rgatish mumkin. Ashula aytganda dinamik belgilari, tempi, badiiy ijrosiga erishish zarur. yettinchi sinflarda musiqa savodini oldingi bilimlarga tayanib, notaga qarab kuylash, intervallar, o’lchovlar, dinamik belgilar, parallel major va minor ladlari kabi mavzularda alohida to’xtab o’tib, musiqali misollar keltirishimiz mumkin. Musiqali misollarni kuylaydigan qo’shiqlardan tinlangan musiqiy asarlar asosida va o’zbek xalq qo’shiqlari misolida keltirish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari ular musiqiy asarning shaklini ham bilishlari kerak. Musiqa tinglash bir muncha murakkablashadi. CHunki darsning asosiy qismi tinglash jarayonida o’tadi. Xalq qo’shiqlari, maqomlar, mumtoz xalq musiqasi haqida fikr юrita olishlari kerak. Musiqani badiiy jihatdan mustaqil tinglab, uni mukammal idrok etish, musiqaning tuzilishi, yangi qo’shiqlar, musiqa adabiyoti, musiqa savodi bilan tanishtirish ishlari nihoyasiga yetadi. Lekin vokal-xor igshlarida, qo’shiq o’rgatish, ovoz sozlash jarayonida ularni ovozlarini ehtiyot qilish, metodik to’g’ri yo’llanma berish kerak. Ba’zi paytlarda, bolalar bilan suhbatlashish, ota-onalarni taklif etib, doktorga farzandining sog’lig’i haqida murojaat qilishni taklif qilish lozim. CHunki 7-sinfda bolalarda mutatsiya davri boshlanadi. Mutatsiya davrigacha o’g’il va qiz bolalarda ovoz apparatining tuzilishi o’xshash bo’lib, ular bir-biridan uncha farq qilmaydi. Mutatsiya davrida esa ularning ovozlari o’zgarib, o’g’il bolalarda ovoz registri jihatdan bir oktava pasayib yo’g’onlashadi. Qiz bolalarda esa registr o’z o’rnida qolib, ovoz kuchi, tembrning mayinligi deyarli saqlanib qoladi. SHu boisdan, o’g’il bolalarda mutatsiya aktiv va 3 sezilarli darajada qiz bolalarda esa osoyishta va tekis o’tadi. Natijada ba’zi o’g’il bolalar, ashula aytganda sozga tusholmay qiynaladilar. Ba’zilari esa kuchanib kuylaydilar. Bu davrda o’g’il bolalar ovozi sharli ravishda erkakcha ovozga qiz bolalar ovozi esa balog’atli xotin-qizlar ovoziga asta-sekin o’ta boshlaydi. O’g’il bolalar tomog’ida ovoz boylamlari yo’g’onlashadi, qizlarda, shishlar paydo bo’lishi mumkin. Natijada diapazon qisqarib, юqori pardalarda kuylash og’irlashadi. Tez charchash holatlari paydo bo’ladi. Mutatsiya davrida o’g’il va qiz bolalarga ashula o’rgatish mas’suliyat talab etiladi. Qo’shiqlarni bolalarning ovoz imkoniyatlariga moslashtirib dars davomida, ularning ovozlarini asrapb-avaylab o’rgatish lozim. Ovoz partiyalarini aniq ajratib, ikki ovozda ashula ayttirish, ovoz tarbiyasining muhim vositasidir. Bolalarning intizomida ham o’zgarishlar paydo bo’ladi. Emotsional uyg’onishlar, organizmdagi garmonik o’zgarishlar darsga nisbatan qizimqishini pasayishiga sabab bo’ladi. Bu davrda o’qituvchi mohirlik bilan musiqiy asarlar mazmunini hayotimiz bilan bog’liq o’tishi, uning vositasida ahloqiy go’zallik tarbiyasini berish dars mazmunini boshqa fanlar bilan bog’lab olib borishi lozim. Vokal-xor ishlari va musiqa tinglash ishlarini amalga oshirishda quyi sinflarda olingan bilim va malakalarga va hayotiy tajribalarga suyanib ish tutish yaxshi natija beradi. Musiqa tanlashda esa mazmun jihatdan ancha murakkab bo’lgan asarlar o’tiladi. O’quvchilar, o’zbek xalq qo’shiqlari, maqomlari, mumtoz ashulalari, yalla va laparlar, xalq musiqasining mahalliy uslublari bilan tanishib, tuzilish mazmunini, tarixini o’rganadilar. Mumtoz ashulalar, maqomlar kuylab, o’zbek xalq musiqasini durdona asarlaridan zavq oladilar. Yettinchi sinf yil mavzusi: «Xalq musiqasining mahalliy uslublari. Maqomlar haqida umumiy tushuncha». I-chorak: «Qashqadaryo, Surhandaryo, Samarqan-Buxoro vohalarining musiqiy uslublari bilan tanishuv». II-chorak: Farg’ona-Toshkent hamda Xorazm vohalarida musiqiy uslublari bilan tanishuv. 4 III-chorak: «Maqom. SHashmaqom». IV-chorak: «Xorazm maqollari. Farg’ona, Toshkent maqom yo’llari». O’rganiladigan asarlar badiy va g’oyaviy yaxlit taassurot qoldirish uchun ularni ma’lum asosda o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bunday mavzular bir yoki bir necha dars asosida musiqa qonuniyatlarining ijrochilik turlari va uning ifoda vositasi bo’lgan ma’lum mazmun bilan bog’lanishi lozim. Masalan: «Lad nima?», «Mahalliy musiqa usublari», «Maqom», «Katta ashula janri», «SHashmaqom» shular jumlasidandir. O’qituvchi tanlagan musiqa asarlarini muayyan tartibga solgan holda, o’quvchilarni mutatsiya davrida ovoziga ziyon yetkazmasligi uchun ularni ovoz diapazoni, ishtiyoq va zavq, musiqa va ashula sohasidagi tayyorgarligi e’tiborga olinishi lozim. O’quvchilarga musiqiy tarbiya berishning negizi xorda ashula aytishdir. Ashula aytganda ovozini parvarish qilish va maxsus vokal-xor mashqlari, ya’ni uch tovushli, past bosqich yoki юqori bosqichdagi tovushlar orasida kvinta yoki oktava miqyosidagi qismlarida jo’rsiz mashqlar, qo’shiqlardan parchalar aytib, ovozni sozlab bir maromga solish katta ahamiyatga ega. Musiqa tinglaganda va xor bo’lib qo’shiq aytganda, musiqa sohasidan olingan barcha nazariy ma’lumotlari mashq qilish jarayonida mustahkamlanadi. Qo’shiq o’rgatish jarayonida o’qituvchi asarni ifodali ijro etib asar haqida qisqa qiziqarli obrazli kirish so’zi, asarning janri, mazmuni ifoda vositalari haqida suhbatlar o’tkazishi muhim rolь o’ynaydi. yetti yillik o’qish davrida, musiqa sohasida ish olib borish natijasida, o’quvchilar musiqa savodxonligiga ega bo’lib, musiqani ongli tahlil qila oladigan, yirik musiqa asarlarini radio va televidenie orqali, musiqa darslarida, kontsertlarda mehr bilan tinglaydigan, badiiy havaskorlik to’garaklarida ishtirok etadigan va musiqani chin dildan sevadigan insonlar bo’lib yetishadilar. TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1. Ettinchi sinfda musiqa darslarining yil, chorak, dars mavzularining nomlari nima va ularning ahamiyati? 2. Ettinchi sinf o’quvchilarining psixologik-fiziologik tomondan organizmlarida qanday o’zgarishlar ro’y beradi va unga musiqa o’qituvchisining roli? 5 3. Ettinchi sinf o’quvchilari musiqa o’qitishni yakunlovchi davrida qanday dunyoqarashga, bilim va malakaga ega bo’lishlari kerak? 4. Ettinchi sinf o’g’il va qiz bolalarda mutatsiya davri qanday o’tadi va uning o’ziga xos xususiyatlari? TAYANCH TUSHUNCHALARI: Dinamika – tovushlarning qattiq-sekin ijro qilinishi. Musiqa shakli – musiqa asarining tuzilishi. Maqom – musiqa cholg’u asboblarida parda va tovushlar o’rnini bildirgan. SHashmaqom – o’zbek va tojik xalqlari musiqa merosining yetuk mukammal asari.