Yevro Osiyo Iqtisodiy Ittifoqi bilan hamkorlikning O‘zbekiston moliya tizimiga ta’siri Reja Kirish 1. Yevro osiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlikning Özbekiston moliya tizimiga tasiri Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Kirish Bugungi shiddatli globallashuv sharoiti jahon mamlakatlari oʻrtasida yuz berayotgan savdo-iqtisodiy munosabatlarning zamonaviy tendensiyalari – xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv imkoniyatlaridan samarali foydalanish masalalarini chuqur tadqiq etish lozimligini taqozo etmoqda. Bu oʻrinda milliy iqtisodiyotlar oldida jahon hamjamiyatiga samarali integratsiyalashuvni chuqurlashtirish orqali tashqi iqtisodiy siyosatni doimiy takomillashtirib borish vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi. Yevroosiyo materigi yevropa va osiyo qit’asidan iborat bo’lib, maydoni bo’yicha quruqlikning 36 foizini va yer yuzi aholisining 70 foizidan ko’prog’ini o’zida mujassamlagan yirik materikdir. Dunyo yalpi ichki mahsulotining 63,1 foizi(2021) yevrosiyoga to’g’ri keladi. Ushbu qit’ada 93 davlat mavjud bo’lib yevropa ittifoqi(ing.EU), yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi(ing.EAEU), janubiy osiyo mintaqaviy hamkorlik assotsatsiyasi(ing.SAARC), janubiy-sharqiy osiyo xalqlari assotsatsiyasi(ing.ASEAN) kabi ko’plab ittifoq va uyushmalar mavjud. Mintaqada eng yirik ittifoq Yevropa ittifoqi va yevropa ittifoqini asosiy model qilib olgan Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqidir(YeOII). YeOII o’zida 4 ta erkinlik: Tovar va hizmatlar, inson resurslari va moliya erkinligini jamlagan bo’lib 2015 yildan buyon faoliyat yuritib kelmoqda. Ittifoq 5 davlatdan iborat bo’lib, o’zaro iqtisodiy ijtimoiy yo’nalishlarda hazirgi kunga qadar hamkorlik qilib kelmoqda. 2020 yili O’zbekiston hamda Kuba davlatlari Ittifoqni kuzatuuvchi davlat sifatida e’lon qilingani ushbu davlatlarda YeOII ga bo’lgan qiziqishni namoish etadi. Shu sababli O’zbekistonning ittifoqga a’zo bo’lishida kuzatilishi mumkin bo’lgan ijobiy va salbiy oqibatlarni ishbu maqolada qayd etib uni yoritishga harakat qilindi. YeOII hududida bugungi kunga qadar yuzaga kelgan ba’zi mavzuga oid muammolar tovarlar va mablag’lar hamda ishchi migrantlarning erkin harakatiga oid misollar bilan tahlil qilindi. Hulosa shaklida O’zbekiston YeOII ga a’zo bo’lganda ittifoqga a’zo bo’lgan 5 davlat bilan hamkorlik qilishni qo’lga kiritsada bunga alternativa sifatida jahon savdo tashkiloti hamda ko’pgina davlatlar bilan erkin savdo shartnomalarini imzolash ijobiy natija berishi mumkinligidir. Shu maʼnoda, bugun Oʻzbekistonda amalga oshirilayotgan yangi bosqichdagi islohotlar samarasi jahon iqtisodiyoti tizimiga integratsiyalashishga, ayniqsa, hududiy jihatdan yaqin mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga ham bogʻliqdir. Shu nuqtayi nazardan, MDH doirasida savdo- iqtisodiy munosabatlarni iqtisodiy integratsiyaning muhim koʻrinishi hisoblangan yagona bojxona ittifoqi doirasida rivojlantirish, uning tashkiliy va huquqiy asoslarini takomillashtirish, bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri boʻlib qolmoqda. Ekspertlarning taʼkidlashlaricha, bu borada Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII) sobiq ittifoq hududidagi omadli va istiqbolli integratsiya loyihasidir. 1995- yilda Rossiya Federatsiyasi va Belorus Respublikasi oʻrtasida imzolangan “Bojxona ittifoqi toʻgʻrisida”gi bitimga asoslangan va keyinchalik oʻz tarkibiga Qozogʻiston, Qirgʻiziston hamda Armanistonni birlashtirgan Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati, oʻzining shakllanish tarixi va rivojlanish amaliyotiga koʻra, jahon hamjamiyatining diqqat markaziga tushdi. Hozirgi kunda dunyoda 5 ta asosiy iqtisodiy blok mavjud boʻlib, ular Yevropa Ittifoqi, MERCOSUR - Janubiy Amerika davlatlarining davlatlararo iqtisodiy birlashmasi, NAFTA – Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi, ACEAN – Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasi va Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII) hisoblanadi. 1. Evro osiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlikning Özbekiston moliya tizimiga tasiri Yevropa Ittifoqi dunyodagi eng rivojlangan mintaqaviy integratsiya bloki hisoblanadi. Integratsiyaning barpo etilishi sohasidagi rejali va tizimli ishlar Yevropa ittifoqi doirasida iqtisodiy va siyosiy ittifoq tuzish shaklida oʻzining ijobiy natijalarini berdi. Bojxona ittifoqi va Yevropa ittifoqining hozirgi shaklda muvaffaqiyatli shakllanishi, barcha muammolarga qaramay, Yevropada integratsiya jarayonining hayotiyligini tasdiqlamoqda. MERCOSUR – Lotin Amerikasi va Karib dengizi havzasi aholisining 55,3 foizini (300 milliondan ortiq) qamrab olgan boʻlib, toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarning 40 foizini, mintaqa mamlakatlari tashqi savdosining 33 foizini tashkil etadi. Mazkur uyushma aʼzolarining umumiy yalpi ichki mahsuloti 3,3 trln.dollarni tashkil qiladi va hajmi hamda iqtisodiy salohiyati boʻyicha Yevropa Ittifoqidan keyin ikkinchi, erkin savdo hududi hajmi boʻyicha Yevropa Ittifoqi va NAFTAdan keyin uchinchi oʻrinni egallaydi. ACEAN uyushmasi Janubiy-Sharqiy Osiyodagi 10 ta davlat (Indoneziya, Malayziya, Singapur, Tailand, Filippin, Bruney, Vyetnam, Laos, Myanma va Kambodja)ni birlashtirgan. Hozirgi kunda ACEANga aʼzo davlatlarning aholisi qariyb 500 million kishiga yetgan, umumiy yalpi ichki mahsuloti esa 737 mlrd.dollarini tashkil etmoqda. Umuman, dunyo davlatlarining iqtisodiy integratsiyaga moslashuvi qanday omillarga asoslanmoqda, ularning birlashuviga qanday sabablar taʼsir koʻrsatmoqda? Eng asosiy sabab, birinchidan, iqtisodiy hayotning globallashuvi, ikkinchidan esa xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvidir. Shuningdek, dunyo miqyosidagi ilmiy va texnologik inqiloblar va milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini oshirishga ehtiyoj ham mamlakatlarning oʻzaro integratsiyalashuviga sabab boʻlmoqda. Shu jihatdan qaraganda, bugun turli bahs-munozaralarga turtki boʻlayotgan masala – Oʻzbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII)ga aʼzo boʻlishi yuzasidan fikr-mulohazalarimizni bildirishni joiz, deb bildik. Bu oʻrinda, eng avvalo, YEOII doirasidagi tashkiliy-huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi organlar va ularning faoliyati, hamkorligining huquqiy asoslari, oʻzaro kelishuv va bitimlarni chuqur tahlil qilish maqsadgamuvofiqdir. Taʼkidlash lozim, YEOIIning aʼzo davlatlari (Rossiya, Belarus, Qozogʻiston, Armaniston va Qirgʻiziston) oʻrtasida tovarlar va xizmatlar harakati, migrantlar harakatlanishi va kapital harakatining erkinligi taʼminlangan boʻlib, yagona bojxona tizimiga ega boʻlgan umumiy iqtisodiy hudud shakllantirilgan. Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqining oliy organi aʼzo davlatlar rahbarlari tarkibidan tashkil topgan Oliy Yevroosiyo Iqtisodiy Kengashi (OYEIK) hisoblanadi. Kengash ittifoq faoliyatining asosiy masalalarini koʻrib chiqadi, integratsiyani rivojlantirish strategiyasi, yoʻnalishlari va istiqbollarini belgilaydi. YEOII Shartnomasi, YEOII doirasidagi xalqaro kelishuvlar va Oliy Kengash qarorlarining bajarilishi va monitoringi aʼzo davlatlar hukumat rahbarlaridan iborat Hukumatlararo Kengash tomonidan taʼminlanadi. YEOII Sudi – doimiy faoliyat yurituvchi sud organi hisoblanib, uning shtab- kvartirasi Minsk shahrida joylashgan. U aʼzo davlatlar tomonidan YEOII Shartnomasi tartib-qoidalaridan teng ravishda foydalanilishini taʼminlaydi va nizolarni hal qiladi. Birinchi va ikkinchi jahon urushi juda ko’p yoqotishlarga va shu orqali bir qancha o’zgarishlarda saboq bo’ldi. Birinchi jahon urushi Germaniyaning mag’lubiyati va Antanta davlatlari o’rtasidagi “Versal sulh shartnomasi” bilan yakun topgan bo’lsa, ikkinchi jahon urushi AQSH va uning ittifoqdoshlari hamda Sovet sotsialistik Respublika ittifoqi va uning ittifoqdoshlari tomonidan kelishilgan sovuq urush bilan yakun topdi. Yuqorida keltirilgan urushlar davlat yoki davlatlar ittifoqining xalqaro aloqalarda dominantlik qilmasligi uchun olib borilgan urushlar bo’lib, asosan dunyodagi kuchlar(ta’sir doirasi) mutanosibligini ta’minlash maqsadida yuzaga kelganligini ko’rishimiz mumkin. Ammo ikkinchi jahon urushidan so’ng mamlakat va davlatlatni harbiy kuch bilan egallash yoki ittifoqdosh qilish emas balki o’zaro iqtisodiy hamda ijtimoiy aloqalar orqali ittifoqlik qilish kerakligini o’rgatdi. Ayni shu davrda birlashgan millatlar tashkiloti(BMT), jahon banki(WB) hamda tariflar va savdolar bo’yicha bosh kelishuvi(GATT) asosida keyinchalik tashkil etilgan jahon savdo tashkiloti(JST) kabi xalqaro tashkilotlar o’z faoliyatini boshlaganini misol tariqasida keltirish mumkin. Bundan tashqari mintaqaviy iqtisodiy, moliyaviy bitimlar keng ko’lamda qo’llanila boshlanib, yevropada davlatlararo uyushma – hozirgi yevropa ittifoqi(ing.EU) bosqichma bosqich shakllanib, bugungi kunda eng birinchi tashkil topgan o’zaro iqtisodiy hamda ijtimoiy taraqqiy etish kabilarni qamrab olgan 27 davlatdan iborat bo’lgan siyosiy va iqtisodiy birlashma(ittifoq) yuzaga keldi. Yevroosiyo Iqtisodiy Komissiyasi iqtisodiy ittifoqning 170 tadan iborat funksiyalarini bajaradi: Jumladan, bojxona-tarif va notarif tartibga solish; bojxona maʼmurchiligini tartibga solish; sanitariya, veterinariya va fitosanitariya chora-tadbirlarini tartibga solish; uchinchi mamlakatlarga nisbatan savdo rejimlarini oʻrnatishni tartibga solish; makroiqtisodiy va raqobat siyosatini belgilash; sanoat va qishloq xoʻjaligiga subsidiyalar, tabiiy monopoliyalar, davlat xaridlari, transport va tashishga oid chora – tadbirlarni tartibga solish va boshqalar. Shu oʻrinda, ayrim faktlarni ham keltirib oʻtish oʻrinli. Yaʼni, YEOIIni tashkil etuvchi beshta aʼzo davlat hudud, aholi soni va iqtisodiyot hajmi jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Ittifoqning eng katta mamlakati Rossiya, eng kichigi Armanistondan 574-marta kattaroqdir va shunga oʻxshash, Rossiyaning yalpi ichki mahsuloti (YAIM) Armanistondan 170 baravar katta. Umuman, Rossiyaning YAIMi qolgan toʻrt aʼzoning umumiy YAIMidan taxminan 6 baravar katta. Toʻrt aʼzo davlat – Armaniston, Belarus, Qozogʻiston va Qirgʻizistonning umumiy aholisi qariyb 42 million, Rossiya aholisi esa 147 millionga yaqin. Shu jihatdan qaraganda, umumiy YAIMning 87 foizi, umumiy aholining 80 foizi Rossiya Federatsiyasi hissasiga toʻgʻri kelishi hamda YEOIIga aʼzo davlatlarning iqtisodiy jihatdan baravar emasligi Rossiyaning dominantlik pozitsiyasini namoyon etadi. Shu bilan birga, Yevrosiyo Iqtisodiy Komissiyasining prinsiplariga koʻra, mazkur Komissiya qarorlarni teng vakillik va konsensus prinsipi asosida qabul qilishi - har bir davlatga uning iqtisodiy kuchi va aholisi soni katta-kichikligiga nisbatan emas, balki teng aʼzo sifatida qaralishi koʻrsatib oʻtilgan. Shuningdek, ayrim ekspertlar tomonidan YEOII tuzilmasiga iqtisodiy blok sifatida emas, balki koʻproq siyosiy blok sifatida qaraladi. Oʻz navbatida, Yevroosiyo Iqtisodiy Komissiyasi vakolatlari doirasida siyosiy masalalar ushbu Komissiya vakolatiga kirmasligi ham belgilab qoʻyilgan. Hozirgi vaqtda YEOII tomonidan xorijiy sheriklar bilan hamkorlik aloqalari Jahon Savdo Tashkiloti (JST) normalari va tamoyillariga muvofiq tarzda oʻrnatilgan. Kuzatuvchilik maqomi. 2017-yil aprel oyida Moldova Respublikasi bilan hamkorlik toʻgʻrisida memorandum imzolandi, YEOII mamlakatlari prezidentlari Moldovaning Ittifoqda kuzatuvchi mamlakat maqomini olish toʻgʻrisidagi murojaatini qabul qildilar. 2018-yil may oyida Moldovaga YEOIIda kuzatuvchi davlat maqomi berildi. Erkin savdo zonasi kelishuvlari. 2017-2018-yillarda YEOII uchinchi davlatlar bilan xalqaro iqtisodiy aloqalarni sezilarli darajada kengaytirishga muvaffaq boʻldi. Bugungi kunga qadar Vyetnam (2016-yil oktyabr) va Singapur (2018-yil noyabr) bilan erkin savdo zonasi toʻgʻrisidagi, Xitoy bilan iqtisodiy hamkorlik (2017-yil) toʻgʻrisidagi bitimlar imzolangan, Eron bilan esa mazkur maqsadda vaqtinchalik bitim (2018-yil) imzolangan. Shuningdek, yana qator davlatlar bilan erkin savdo zonasi kelishuvini amalga oshirish boʻyicha muzokaralar olib borilmoqda. Jumladan: Hindiston. 2015–2016-yillarda Hindiston Respublikasi bilan YEOII erkin savdo zonasi toʻgʻrisida Bitim tuzishning maqsadga muvofiqligini oʻrganish boʻyicha qoʻshma tadqiqot guruhi oʻtkazildi. Tadqiqot natijalariga koʻra, erkin savdo rejimiga oʻtish YEOIIning Hindiston bilan oʻzaro importining ham, eksportining ham 18 foiz oʻsishi prognoz qilindi. 2017-yil iyun oyida YEOII bilan erkin savdo zonasini tashkil etish boʻyicha muzokaralarni boshlash toʻgʻrisida bayonot imzolandi. Misr. 2016-yilda OYEIKning yigʻilishida Misr Arab Respublikasi bilan erkin savdo bitimi tuzish boʻyicha muzokaralarni boshlash toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 2017-yil dekabr oyida ushbu masalada Misr tomoni vakillari bilan texnik maslahatlashuvlar oʻtkazildi. Moʻgʻuliston. 2015-yil iyun oyida YEOII va Moʻgʻuliston oʻrtasidagi keng qamrovli hamkorlikni rivojlantirishga koʻmaklashish, oʻzaro savdoni rivojlantirish yoʻlidagi toʻsiqlarni bartaraf etish choralarini koʻrish maqsadida OYEIK va Moʻgʻuliston hukumati oʻrtasida hamkorlik toʻgʻrisidagi memorandum imzolandi. Tailand. 2016-yil 1-aprelida Rossiya va Tailand oʻrtasida erkin savdo zonasini yaratish boʻyicha muzokaralar boshlandi. Shuningdek, Vengriya, Isroil, Kambodja, Laos, Pokiston, Peru, Koreya Respublikasi, Suriya, Tunis, Chili, Yaponiya va Indoneziya kabi 50 ga yaqin davlatlar ushbu ittifoq bilan erkin savdo zonasini yaratish yuzasidan qiziqish bildirgan. Jumladan, Isroil. Erkin savdo bitimini tuzish boʻyicha ishlarni faollashtirish maqsadida 2018-yil 23-24-aprel kunlari tomonlar muzokaralarning birinchi bosqichini oʻtkazdilar. Uning doirasida bitim tuzish boʻyicha muzokaralar olib borish yuzasidan hujjat imzolandi. Hujjat oʻzaro hamkorlik yoʻnalishlarini belgilab, kelgusida ishlash va muzokaralar formatiga oid qator muhim kelishuvlarni oʻz ichiga oldi. Koreya Respublikasi. 2015-yil oktyabr oyida Komissiya va Koreya Respublikasi Davlat xaridlari xizmati oʻrtasida hamkorlik toʻgʻrisida memorandum imzolandi. Hujjatda davlat xaridlarini tartibga solish, xususan, elektron xaridlar tizimini takomillashtirish sohasida tajriba almashish koʻzda tutildi. Bundan tashqari, 2015-yil 30-noyabr kuni YEIK va Koreya Respublikasi Sanoat, savdo va energetika vazirligi oʻrtasida savdo-sotiq sohasidagi hamkorlikning keng koʻlamli masalalari boʻyicha hamkorlik toʻgʻrisidagi memorandum imzolandi. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik. YEOII xalqaro tashkilotlar va institutlar bilan faol hamkorlik olib bormoqda. Jumladan, Jahon savdo tashkiloti (JST), Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OYECD), Jahon bojxona tashkiloti (WCO), Xalqaro migratsiya tashkiloti (MOM) va boshqalar bilan oʻzaro aloqalar yoʻlga qoʻyilgan. Shuningdek, mazkur ittifoqqa aʼzo davlatlarning asosiy qismi Jahon savdo tashkiloti (JST)ga ham aʼzo hisoblanadi. YEOII va MDH davlatlari hamkorligi. YEOII va MDH davlatlari oʻrtasidagi hamkorlik 2013-yildan buyon tizimli ravishda rivojlanib bormoqda. YEIK tashabbusi koʻra, MDHning Ijroiya qoʻmitasi bilan oʻzaro anglashuv memorandumi va oʻzaro hamkorlik toʻgʻrisida memorandumlar imzolangan. Soʻnggi yillarda YEIK va MDH Ijroiya qoʻmitasi turli sohalarda, ayniqsa, mehnat migratsiyasi masalalarini muvofiqlashtirish sohasida faol hamkorlik qilmoqda. 2018-yil noyabr oyida YEIK va MDH Ijroiya qoʻmitasi hamkorlikni chuqurlashtirish toʻgʻrisida memorandum imzoladi. Hozirgi kunda YEOII bilan MDHga aʼzo boshqa davlatlar oʻrtasida savdo- iqtisodiy aloqalar 2011-yilda tashkil etilgan MDH Erkin savdo zonasi doirasidagi oʻzaro imtiyozlar tizimi orqali amalga oshirilmoqda. MDHning YEOIIga aʼzo boʻlmagan davlatlar bilan oʻzaro hamkorlik qilish YEOIIning xalqaro faoliyatidagi ustuvor yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Shu oʻrinda, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi doirasida hal etilishi zarur boʻlgan ustuvor vazifalar haqida toʻxtaladigan boʻlsak, birinchi navbatda davlatlararo ustuvor ahamiyat kasb etuvchi tashqi savdo va bojxona siyosatiga jiddiy eʼtibor qaratish lozim, deb hisoblaymiz. Chunki puxta oʻylangan tashqi savdo va bojxona siyosatining amalga oshirilishi nafaqat Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati doirasidagi integratsiyaning yangi bosqichga koʻtarilishiga, balki aʼzo davlatlarning xalqaro savdo jarayonlarida faol ishtirok etishida ham muhim omil boʻladi. Bu yoʻnalishda quyidagilarni alohida taʼkidlash oʻrinli: • davlatlararo toʻlaqonli erkin savdo rejimini joriy etish; • yagona bojxona tariflari va tartibga solishning yagona notarif usullarini joriy etish; • tovar va xizmatlar savdosining umumiy qonun-qoidalarini joriy etish va ularning ishtirokchi davlatlar ichki bozorlarida qatʼiy amal qilishini taʼminlash; • ishtirokchi davlatlar tomonidan Jahon Savdo Tashkiloti (JST) va boshqa xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan oʻzaro munosabatlarni oʻrnatishda yagona kelishilgan yondashuvlarni ishlab chiqish; • YEOII tashqi chegaralarida iqtisodiy xavfsizlikni taʼminlash. Shuningdek, tashkiliy-huquqiy yoʻnalishni takomillashtirish uchun quyidagilarni inobatga olish zarur: YEOIIga aʼzo davlatlarning milliy qonunchiliklarini oʻzaro muvofiqlashtirish; YEOII doirasida umumiy huquqiy makonni yaratish maqsadida ishtirokchi davlatlar huquqiy tizimlarining oʻzaro taʼsirchanligini soʻzsiz taʼminlash. Yuqorida qayd etilgan chora-tadbirlarning barchasini YEOIIga aʼzo davlatlarning oʻzaro teng manfaatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda amalga oshirish, bunda ishtirokchi tomonlarning yagona “konsensus”larga erishishi orqaligina amalga oshirish mumkin. Zero, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida integratsiya jarayonlarining makro darajasi – iqtisodiy siyosatni davlatlararo muvofiqlashtirish orqali hududiy miqyosda sifat jihatdan yangi iqtisodiy muhitni yaratish demakdir. Mutaxassislarning eʼtirof etishlaricha, makro darajada ana shunday integratsiya guruhlarini shakllantirish, pirovard natijada milliy xoʻjaliklar koʻlamida barqaror iqtisodiy oʻsishni taʼminlash, yuzaga kelgan ijtimoiy nomutanosibliklarni bartaraf etish imkonini beradi. Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, hozirgi zamonaviy sharoitda xalqaro mehnat taqsimoti asosida davlatlar oʻrtasida barqaror iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi global xarakter kasb etmoqda. Oʻzbekistonning mazkur integratsion uyushmaga aʼzo boʻlishi respublikada rivojlanayotgan ilmiy va texnologik inqiloblar, xalqaro savdo, kapitalning koʻchib yurishi, zamonaviy transport, aloqa va axborot tizimlari iqtisodiy hayotning xalqarolashuvi jarayonining global shakllangan darajaga oʻtishiga yordam berishi mumkin. Shuningdek, Oʻzbekiston va boshqa aʼzo davlatlar oʻrtasidagi oʻzaro integrallashuv ishlab chiqarish hajmining oʻsishiga, yangi texnologiyalarning keng va jadal tarqalishiga, infratuzilmalarning rivojlanishiga, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, fondlar rolining yanada oshishiga, savdo va bozorlarning erkinlashuviga va boshqa yutuqlarga erishilishiga olib kelishi mumkin. Yevrosiyo mintaqasida esa sobiq soviet ittifoqi hukmronligi tugatilib mustaqil davlatlar hamdo’stligi tashkil etildi. Mustaqillikga erishgan davlatlar o’z rivojlanish yo’li hamda erkin bozor iqtisodiyotini shakllantirish strategiyalari bilan birga ichki bozor va chegaralar dahlsizligini ta’minlash rejalarini tuzdi. Shunday bo’lsada ular mintaqaviy erkin savdo zonasini tashkil etish fikridan vos kechmagan va bu yo’lda birqancha mashaqqatli mehnat qilib kelgan. Bunga misol tariqasida yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi(YOII)ni keltirishimiz mumkin. U jahon savdo tashkiloti ko’lamida va evropa ittifoqini bosh model qilib olgan yangi iqtisodiy uyushma loyihasidir. Bu loyiha ilk bora Qozog’iston respublikasining birinchi prezidenti N.Nazarboev tomonidan 1994- yilda taklif etilgan bo’lib, u 2010 yilga kelib yevrosiyo iqtisodiy ittifoqining bojxona ittifoqi: Rossiya, Qozog’iston va Belarus ko’rinishida bosqichma bosqich shakllanib keldi. 2011 yil oxiriga kelib ayni bojxona ittifoqiga Qizg’iziston, Armaniston respublikasi qo’shildi. Hozirda yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi Rossiya, Qozog’iston, Belarus, Qirg’iziston va Armaniston kabi 5 ta a’zo davlat va Moldova, O’zbekiston va Kuba singari 3 ta kuzatuvchi davlatdan iborat. Ittifoq ishchi kuchi, moliya, tovar va hizmatlarning erkin almashinuvi orqali “yagona bozor” hamda umumiylashgan makroiqtisodiy siyosatni yaratishni maqsad qilgan. Bugungi maqola yevrosiyo iqtisodiy ittifoqining rivojlanish bosqichlari hamda O’zbekistonning ushbu ittifoqga qo’shilganda kuzatilishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni yoritib beradi. Yevrosiyo dunyo aholisining 2/3 qismini hamda dunyo yalpi ichki mahsulotining 63.1%ni tashkil qiladigan materikdir. Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi esa sobiq soviet ittifoqidan so’ng mustaqillikga erishgan davlatlarni yagona tizimlashgan maqsad yo’lida birlashtirishga hizmat qiladi deb qaralsa, g’arbda bu ittifoq davlatlarni qayta sovietlashtirish yohud Rossiyaga tobelikni kuchaytirishga hizmat qiladi deb qaralib kelinmoqda. Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqini o’rganar ekanmiz ushbu qit’ada mavjud bo’lgan asosiy xalqaro tashkilotlar va ularga a’zo davlatlar bilan tanishib chiqishimiz lozim. <1-jadval> Tashkilot nomi A’zo davlatlar Tashkil etilgan davri Asosiy maqsadi Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) Ozarbayjon, Armaniston, Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston, Moldaviya O’zbekiston 8 dekabr 1991 yil siyosiy, iqtisodiy, gumanitar va madaniy sohalarda yagona iqtisodiy makon yaratish Kollektiv havfsizlik shartnomasi tashkiloti(KHSH T) Rossiya, Armaniston, Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston 15 may 1992 yil xalqaro va mintaqaviy havfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, husudiy yaxlitligi va suverenitetini himoya qilish Demokratiya va Gurjiston(Gruziya oktyabr 1997 Evropa va xalqaro tuzilmalarga Iqtisodiy Rivojlanish Tashkiloti (GUAM) respublikasi), Ukraina, Ozarbayjon, Moldova yil yo'nalgan holda umumiy manfaatlarga ega submintaqaviy hamkorlik tuzish Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati EurAsEC Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston 10 oktyabr 2000 integratsiyaning eng yuqori darajasini taʼminlagan holda erkin savdo zonalarini yaratish Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston, Oʻzbekiston, Xitoy, 15 iyun 2001 yil mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlik tashkiloti Hindiston, Pokiston Rossiya Belorussiya Qozogʻiston bojxona ittifoqi Rossiya, Armaniston, Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston 1 iyun 2010 yil oʻzaro bojxona chegaralarini bekor qilish, boshqa mamlakatlar uchun yagona boj tariflarini joriy etish Yagona iqtisodiy makon (YIM) Rossiya, Armaniston, Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston 1 yanvar 2012 Xoʻjalik aloqalarini takomillashtirish, iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanish maqsadida tovarlar, xizmatlar, kapitallar va mehnat resurslarining erkin harakatini taʼminlash Yevroosiyo Iqtisodiy Ittifoqi (YOII) Rossiya, Armaniston, Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston 29 may 2014 yil Tovarlar va xizmatlar, kapital va ishchi kuchining erkin harakatlanishini muvofiqlashtirish kelishilgan yoki birlashtirilgan siyosatni amalga oshirish Manbaa: har bir tashkilotning bosh sahifasi Yuqorida keltitilgan jadvaldan ma’lum bo’lib turibdiki yevrosiyo mintaqasida ko’pgina yuqori maqsadlarni o’zida jamlagan tashkilotlar hozirgi kunga qadar faoliyat yuritib kelmoqda. YOII haqida so’z yuritar ekanmiz har bir davlatning YeOIIga qadar ko’rsatgan natijalarini hozirgi kundagi natijasi bilan solishtirishimiz darkor. YaIMning real o'sishi (yillik foiz o'zgarishi, % hisobida) Aholi jon boshiga YaIM, joriy narxlar (Kishi boshiga AQSh dollari) Aholi(million) 2014 2019 2014 2019 2014 2019 Rossiya 0,7 1,3 14 007,516 11 601,418 146,267 146,749 Belarussiya 1,7 1,2 8 316,012 6 658,055 9,468 9,475 Qozog'iston 4,2 4,5 12 713,564 9 750,165 17,416 18,632 Qirg'iziston 4 4,5 1 292,621 1 323,465 5,777 6,389 Armaniston 3,6 7,6 3 889,004 4 604,772 2,985 2,969 YaIMning real o'sishi 1 Yuqoridagi manbaadan ma’lum bo’ladiki Rossiya, Belarussiya va Qozog’istonda 2014 yildan 2019 yil oralig’ida YaIM hamda aholi sonidagi o’zgarishlar juda kam miqdorni tashkil etgan. Aholi jon boshiga YaIM ko’rsatkichi aksincha ancha pasayganini ko’rsatdi. Faqatgina Qirg’iziston va Armaniston 2014-2019 yillar davomida ijobiy natijaga erishganligini ko’rish mumkin. O’zbekistonning xalqaro tashkilotlarga nisbatan ochiq siyosat olib borishi 2016 yil Sh.M. Mirziyoyevning prezidentlik davridan boshlandi. U yaqin qo’shni davlatlar bilan xalqaro aloqalarni yaxshilash siyosatini olib borish bilan boshladi. Avvalambor chegara kesib o’tish bojxona protseduralarini soddalashtirish, mintaqadagi transport infratuzilmasidagi muammolarni bartaraf etish, suv resurslarini rivojlantirish, muntazam aviaqatnovlarni tiklash kabilar o’z yechimini topdi.2 Qo’shni Qirg’iziston bilan o’zaro chegaradagi muammolarni yechish bilan birga ba’zi qirg’iz fuqarolarini O’zbekiston hududiga kirib chiqishida qulayliklar yaratdi.3 Avvallari Tojikistonda qurilayotgan dambaga e’tiroz bildirgan hamda terror havfini bartaraf etish maqsadida to’silgan yo’llar ochilib Tojikiston fuqarolariga 1 https://www.imf.org 2 S.F.Starr and S.E.Cornell(2018) “Uzbekistan: A New Model for Reform in the Muslim World?” The Central Asia- Caucasus Analyst, p.3 3 R.Weitz(2018) “Uzbekistan’s New Foreign Policy: Change and Continuity under New Leadership”, Silkroad Paper, pp.33-34 O’zbekiston hududiga kirishga chegaralar ochildi. Avg’oniston va boshqa markaziy osiyo davlatlariga nisbatan ham ko’pgina yengilliklar kiritildi. Bank moliya va tashqi siyosatdagi yangi reformalar O’zbekistonni yopiq iqtisodiy siyosatdan olib chiqdi. Hamda yangi hukumatning jahon savdo tashkilotiga a’zo bo’lish borasida ijobiy fikrda ekanligi O’zbekistonning tashqi siyosati o’zgarganligidan yaqqol dalolat beradi. O’zbekistonning yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga a’zo bo’lish arafasida ekanligini Rossiya Federatsiyalar kengashi spikeri V.Matvienko o’zining Toshkentga qilgan safarida aytib o’tganidan so’ng xalq ichida ommaviy muhokamalarga sabab bo’ldi va 2020 yilning 11 dekabr kuni O’zbekiston YeOIIning kuzatuvchi davlati maqomini qo’lga kiritganligi hamda 2022-2023 yilga qadar to’laqonli a’zosi bo’lishi kutilmoqdaligi chet ommaviy vositalarida bong urildi.4 Ammo prezident Sh.Mirziyoyev o’zining 2020 yil 20 yanvar senatda qilgan chiqishida “Integratsiyalashuv haqida ikki ogʻiz aytsam. Koʻp odamlarimiz chet elda ishlab yuribdi. Qozogʻiston va Rossiyada”- dedi hamda YeOII ga a’zo bo’lib qo’shilmayotgani shuningdek milliy mustaqillik ulug’ ne’mat ekanligini takidlab chet el ommaviy axborot vositalarining yolg’on axborotiga chek qo’ydi. Shunday bo’lsada agar O’zbekistonning YeOII ga qo’shilish ehtimoli bo’lsa unda quyida keltirilgan maqsad yo’lida birlashishi mumkinligini taxmin qilish mumkin: O’zbekistonning YeOIIga a’zo bo’lish ham salbiy va ham ijobiy ta’sirlarni o’z ichiga olgan bo’lib, avvalambor eksport bozorini kengaytirishga qaratilgan bo’lishi mumkindir. YeOIIga a’zo davlatlarda ishlab chiqarilgan tovar va mahsulotlar bojxona to’lovlarisiz ittifoq doirasida erkin harakatlanishi mumkinligi ishlab chiqaruvchiga bozor ko’lamini kengaytirishga hizmat qiladi. Avvallari I.Karimov davrida ichki milliy bozorni himoya qilish maqsadida chet el mahsulotiga ko’pgina bojxona baryer(to’lov)lari o’rnatilgan va O’zbekiston hududida import o’rnini bosuvchi sanoat strategiyasini keng qo’llanilgan. Hamda bu raqobatbardosh tovarlarni ishlab chiqarish va ularning eksportni rivojlantirgan holda iqtisodiyotni 4 Ахмет Бурханов (2020). Узбекистан вступит в ЕАЭС: альтернативы нет https://eadaily.com/ru/news/2020/09/03/uzbekistan-vstupit-v-eaes-alternativy-net. (2021.02.16) yanada taraqqiy etishga qaratilgan chora-tadbirlar bo’lgan. Hozirda O’zbekistonda eksport bozorini kengaytirish orqali iqtisodiy rivojlanishni davom ettirishida ustuvor yo’nalish – hududimizda ishlab chiqarilgan tovarlarni ayriboshlash bozorlarini kerakligidir. Manbaa: O`zbekiston respublikasi davlat statistika qo`mitasi https://stat.uz/uploads/docs/tash_savdo_mart_2019_uz.pdf Birgina 2019 yilning 1 chorakdagi tashqi savdo aylanmasida yuqori ulushga ega bo’lgan davlatlarni misolida ko’radigan bo’lsak O’zbekistonning eng yirik 3 ta eksport davlatlari Xitoy(21.2%), Rossiya(16,8%), Qozog’iston(8,9%) ekanligini ko’rishimiz mumkin. Yuqoridagi jadvalda 18ta davlat keltirilgan bo’lib ular orasida YeOIIga a’zo 5 davlatdan 4 davlatning mavjudligini hisobga olsak YeOII ga a’zo bo’lish O’zbekistonga foyda(boj tariflarida) yani ijobiy natija keltirishi mumkin. Ammo tanganing ikkinchi tomoni bo’lgani kabi O’zbekiston chegaralari ham qolgan a’zo davlatlarga ochilsa milliy bozor yani yosh soha(davlat subsidiyasi asosida rivojlantirilayotgan yangi soha)lar zarar ko’rishi, raqobatga dosh bera olmasligi mumkin. Rivojlanishning qishloq xo’jaligi sektoriga kirgan O’zbekiston ishlab chiqarish sektoridagi Qozog’iston hamda servisdagi Rossiya bozori bilan raqobat- hamkorlik qilishi kerak bo’ladi. 2015 yildan buyon YeOII tarkibiga chet davlatlarning qo’shilishga shoshilmayotganligini ko’rishimiz mumkin. Va holangki, a’zo davlatlar doirasida notarif reglament, hamda boshqa davlatlarga (offshore) umumiy tarif qo’llanilish 2015 yildan boshlangan edi. Bunga asosiy sabab YeOII rivojlanish davrida kuztganimiz kabi yillar davomida eksportchilar bir qancha qiyin vaziyatlarda qolganliklari, bojxona tariflarisiz tovarlarni chegara hududidan olib o’tishdagi qiyinchiliklar YeOII hududida va’da qilingan erkin savdoga to’sqinlik bo’lganligi sabab bo’ldi. Hozirgi kunga kelib esa bunday muammolar asta-sekin bartaraf etilib, eksport va import tartib(protsedura)lari soddalashtirilib savdo-sotiqni rag’batlantirish choralari ko’rib kelinmoqda. 2016 yilda tuzilgan to’siqlarni elektron ro’yxatdan o’tkazish hamda 2017 yilda “Oq kitob(white book)”ni tuzilishi bunga misol bo’la oladi. Aslida Rossiya YeOII dan oldin o’z ichki bozorni himoya qilish yoki siyosiy maqsadlarda import mahsulotlarga nisbatan sanitariya yoki fitosanitariya talablari(SPS), texnik teglament(TBT), importni taqiqlash, narxni boshqarish va h.k. larni ham qo’llab kelgan edi. Ammo YeOII tuzilganidan so’ng bunday muammolar yuzaga kelmasligi kutilsada, 2017 yilda Qirg’iziston va Qozog’iston chegarasida meva-sabzavot(agrar) mahsulotlarni kiritmaganligi oqibatida yuzaga kelgan konflikt, 2018 yilda Rossiyaning Belorussiyada ishlab chiqarilgan sut va sutli mahsulotlarning sifatiga nisbatan qo’yilgan import cheklovi va h.k.lar kuzatildi(Yevropa ittifoqidan Belorussiya qadoqlari ostida kirib kelayotgan sut mahsulotiga chek qo’yish hamda ichki bozordagi ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish asosiy maqsad bo’lgan). Albatta, bunday cheklovlarni nafaqat Rossiya balki 2019 yilda Qozog’iston ham qo’llaganligini ko’rish mumkin. Bularning barchasi har bir davlat o’z ichki bozorini himoya qilishga bo’lgan urinish sababida deb baholash mumkin. O’zbekistonning asosiy eksport mahsuloti bo’lgan meva-sabzavot, paxta va avtombil sanoatida YeOII bilan hamkorlik qilishi mumkin. Prezident Sh.Mirziyoyevning Rossiyaga qilgan tashrifida aynan shu (eksport) haqida kelishuvni muhokama qilingan(2017). Ammo yuqorida takidlanganidek har bir davlat o’z ichki bozori himoyasi uchun yangi baryer(qaror)lar chiqaradigan bo’lsa O’zbekiston eksport qilayotgan mahsulot qaysidir davlat chegarasida qolib ketmasligiga kafolat yo’q. 2020 yilning noyabr oyida O’zbekistonning Farg’ona viloyatidan Rossiya Federatsiyasiga bulg’or qalampiri va pomidor mahsulotini exporti qilish uchun namunalari jo’natilganda Rossiya sanitariya va fitosanitariya bo’yicha federal hizmati tomonidan exportga vaqtincha ta’qiq qo’yilgani barchamizga ma’lum. Bunga asosiy sabab mahsulotda pomidor jigarrang kasalligini aniqlanishi deb topilgan. Ammo respublikamizda esa pomidorda bunday kasallik aniqlanmaganini bayon qilishdi. Sanitariya va fotosanitariya choralari aholini yoki ekologiyani himoya qilish uchun qo’llash bilan bir qatorda siyosiy qurol sifatida qo’llanilishi ham mumkin. Agar biz YeOII ga yangi eksport bozorlarini kashf qilish uchun qo’shiladigan bo’lsak har qanday riskni qarshi olishga tayyor bo’lishimiz kerak. O’zbekiston 2020 yil holatiga 33 milliondan ortiq fuqarolariga ega bo’lib ishchi kuchiga boy davlat. Furaqolarning bir qismi chet davlatlarda istiqomat qiluvchi ishchi yoki talabalardir. Dunyo banki(World Bank) ma’lumotiga ko’ra chet el valyutasining O’zbekistonga oxirgi 2019 yilda kirib kelgan qismi 4,150 million AQSH dollari miqdorida bo’lib bu o’z navbatida O’zbekiston YaIMning 6.9%ni tashkil etdadi.5 Ushbu chet el valyutasi jo’natmalarining asosiy qismi Rossiya, Qozog’iston, Koreya Respublikasi va Yevropa davlatlarida ishlayotgan muhojirlar ulushiga to’g’ri keladi. YeOII ning asosiy vazifalaridan bir bo’limi erkin ishchi kuchi (migratsiya) bo’lganligi bois ittifoq tuzilganidan so’ng YeOIIga a’zo davlatlar o’rtasida ishchi kuchi harakatlanishi erkinlashdi. Rasmiy ma’lumotlarda O’zbekistonliklarning Rossiya hududida mehnat qiluvchilar soni 2015 yilda 74,242 kishini tashkil etgan bolsa 2017- 2018 yillarga kelib 64,073-55,378 kishini tashkil qilib yildan yilga kamayib borayotganini ko’rsatadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra O‘zbekistonning chet elda mehnat qilayotgan fuqarolari soni 2020 yil nisbatiga 2milliondan oshgan.6 Rossiya va Qozog’iston ulushi 1,5million va 200 mingga yaqin. Lekin Rossiyadagi norasmiy(nolegal) ishchilar soni 2 milliondan oshishi taxmin qilinmoqda. Bunga asosiy sabab YeOII hududida ishchilarning erkin harakatini ta’minlash maqsadida kiritilgan qonun bo’lib unga ko’ra YeOII ga a’zo bo’lgan davlat fuqarolari Rossiya hududida ishlash uchun mahsus ruhsatnoma(patent)siz ishlashlari mumkinligi, rus tili va Russiya tarixi mahsus imtixonlaridan ozod etilganliklari sabab bo’ldi. O’zbekiston hukumati esa bunga alohida e’tibor qaratib O’zbekiston hududida Rossiyaga muhojirlikga borish istagini bildirganlar uchun maxsus o’quv markazlari tashkil etdi. Bu markazda xorijga ishlashga ketishdan oldin fuqarolar kasb-hunarga va xorijiy tillarga o‘qitiladi, ularga kasbiy malakani tasdiqlovchi xalqaro sertifikatlar beriladi. Albatta yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi O’zbekistonning ittifoqga a’zo bo’lishi uchun migrant ishchilarga nisbatan to’siq qo’ydi deyish qiyin lekin O’zbekiston fuqarolarini muhojir ishchilar markazida malaka va kasb-xunarga o’rgatishi keyinchalik YeOIIga kirishga ijobiy ro’l o’ynashi mumkin deb o’ylayman. Lekin keyinchalik(asosiy yoshlarning universitetni bitirganligini hisobga olsak) malakali ishchilarni ham davlatdan chiqib ketishiga sabab bo’lshi mumkin. Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi Yevropa Ittifoqini bosh model qilib olganligi sababli yevropa ittifoqi tarixida migrantlarga oid shunga o’xshash vaziyatni Yevropaning rivojlangan davlatlariga kamroq rivojlangan 5 World Bank(2019). Migration and Remittances. Leveraging Economic Migration for Development: A Briefing for the World Bank Board. (2021.02.17) 6 O‘zbekistonlik migrant chet elda jinoyatga qo‘l ursa...(2020). davlatlaridan ishchi kuchini kirib kelishi ko’p kuzatilgan va hozirgi kunda ham bor. Davlatning rivojlanish davrida migrant ishchilar va ular jo’natgan chet el valyutasi to’g’ri ishlatilganda davlatni yuksaltirishi mumkinligini Koreya respublikasi misolida ko’rsak bo’ladi. Koreya urushidan so’ng qashshoqlikda qolgan Janubiy Koreyaliklarning aksariyati yevropa hamda BAA davlatlariga borib mehnat qilishganligini, maoshlarini o’z yurtlariga jo’natishganligini ko’p manbaalarda o’qib guvohi bo’lamiz. Koreya davlatiga kirib kelgan chet el valyutasi davlat infratuzilmasini yaxshilashga va savdo(ishlab chiqarish)ni qo’llab quvvatlashga sarflangan. Hozirgi gigant firmalarga sharoitlar yaratib qo’llab quvvatlab kelgan(nafaqat koreya balki Yaponiyada ham huddi shunday vaziyatni kuzatishimiz mumkin). Natijada hozirgi Koreya Respublikasi katta yigirmatalik (G-20) iqtisodiy kuchga ega mamlakatlar qatoriga kiradi. YeOIIda inson(muhojir ishchi) va moliya(mablag’)larning erkin harakatlanishi ta’minlanishi belgilab qo’yilgan bo’lib ittifoq yillari davomida ishchilarga yengillik yaratish bilan birga to’siqlar ham paydo qilindi. Misol tariqasida g’arbning Rossiyaga nisbatan sanksiyalarni e’lon qilishi Rossiya iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. 2019 yilda Rossiya o’z hududidan chet elga pul jo’natish(Vyetnam, Qozog’iston, Qirg’iziston, Armaniston hamda Xitoy)7ga nisbatan cheklovlar o’rnatganligi YeOII hududida moliya(mablag’)ning erkin harakatlanishini bloklovchi vosita sifatida e’tirof etildi.8 Ammo Rossiyaning bunga nisbatan qarori o’zgarmagan hamda cheklovlar aylanma yo’llar bilan mablag’larning chetga chiqishiga qaratilganini aytgan. Hulosa shaklida shuni aytish lozimki mehnat muhojirlarini chet elda ish bilan ta’minlash borasida YeOII ga a’zo bo’lish ijobiy natija berishi mumkin, lekin O’zbekistonda yoshlarning ilmga bo’lgan qiziqishining ortishi va asosiy qatlamning oliy ta’lim muassasalarini tamomlaganligi O’zbekistonning yaqin kelajakda dunyoni arzon ishchi kuchi(migrant) bilan emas, balki malakali mutaxassislar bilan ta’minlash orqali yanada yuksaklikga erishishiga ishonamiz. 7 Jo’natma summasi Qirg’iziston uchun 100 ming rubl, Qozog’iston uchun 150 ming rubl, Armaniston uchun 1 million rubl miqdorida belgilangan 8 Мухаммедкалый Абылгазиев: Ограничение в переводах - нарушение договора о ЕАЭС. 2019.09.25 O’zbekistonning YeOII bilan hamkorligi – tashqi savdo aylanmasining ortishi, milliy bozorda ishlab chiqarilayotgan tovar va hizmatlarni, iqtisodiy tarmoqlarni raqobatbardoshligini oshirishi hamda xorijda mehnat faoliyatini olib borayotgan yurtdoshlarimizni himoyalash, qo’llab-quvvatlashga hizmat qilib, bojxona hamda eksport tartiblarining soddalashtirilishi eksportchilarga ko’plab tovar va mahsulotlarni ayrboshlash hamda yetkazib berish uchun imkoniyatlar yaratishi mumkin. Yangi iste’mol bozoriga chiqish transport va yuk tashish vositalarining erkin harakatini ta’minlaydi. Ammo ittifoq a’zolari birdamlik va o’zaro manfaat uchun harakat qilmas ekan YeOIIning yuqoridagi misollarda keltirilgani kabi aks ta’sir oqibatida birmuncha to’siqlarga duch kelish mumkin. O’zbekiston YeOII ga a’zo bo’lganda ittifoqga a’zo bo’lgan 5 davlat bilan hamkorlik qilishni qo’lga kiritsada bunga alternativa sifatida jahon savdo tashkiloti hamda ko’pgina davlatlar bilan erkin savdo shartnomalarini imzolash O’zbekistonga bundanda kuproq ijobiy natijalarni olib kelishi mumkin. 2020-yilning 15-dekabr kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisi boʻlib oʻtdi. Kun tartibidagi masalalarni koʻrib chiqishdan avval deputatlar bir necha oylardan beri olib borgan saʼy-harakatlari mantiqiy yechim topganligini va shu yil 11-dekabr kuni Oʻzbekiston Respublikasi Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi tarkibida kuzatuvchi maqomini olganligi ishtirokchi davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanganligini mamnuniyat bilan taʼkidladilar. Soʻzga chiqqan barcha fraksiyalarning vakillari YEOII bilan iqtisodiy hamkorlikda faoliyat koʻrsatishga hozirlik koʻrish zarurligini qayd etdilar. Taʼkidlab oʻtilganidek, bugun Oʻzbekiston tashqi siyosati chuqur oʻylangan oʻzaro manfaatli va amaliy jihatdan mustahkam yoʻnalishlar asosida rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish va jahon bozoriga integratsiyalashuv jarayonlari mamlakatimiz uchun har qachongidan ham dolzarb boʻlib qolmoqda. Binobarin, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev YEOII sammitidagi nutqida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng miqyosli ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning bugungi muhim bosqichida Oʻzbekiston barcha xalqaro sheriklar bilan savdo-iqtisodiy va investitsiyaviy hamkorlikni izchil kengaytirib borish, shu jumladan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan muloqotni rivojlantirish tarafdori ekanini qayd etdi. Taʼkidlash joizki, YEOII bilan integratsiyalashuv masalasini chuqur, atroflicha ilmiy asoslangan holda oʻrganish maqsadida Qonunchilik palatasida Ishchi guruhi tuzilib, mazkur masala boʻyicha barcha taklif va mulohazalar oʻrganilgan edi. Deputatlarning bir necha oy davomida olib borgan oʻrganishlari, masalaga har tomonlama chuqur yondashuvlari natijasida mamlakatimizning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan kuzatuvchi davlat maqomida hamkorlik qilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilingan edi. Qolaversa, Oʻzbekiston sanoat kooperatsiyasini kengaytirish, transport va tranzit sohasida oʻzaro muvofiqlashgan yondashuvlarni ishlab chiqish, mehnat migratsiyasi tizimida yaqindan hamkorlik qilish kabi muhim omillar ham oʻzaro hamkorlik qilish uchun asos boʻldi. Deputatlarning taʼkidlashicha, Oʻzbekistonning kuzatuvchi davlat maqomida boʻlishi integratsiyalashuv jarayonining dastlabki bosqichi boʻlib, YEOIIga aʼzolikning ijobiy va salbiy jihatlarini chuqur tahlil qilish, milliy iqtisodiyotga taʼsirini oʻrganish, milliy qonunchilikni Ittifoq qonunchiligi bilan uygʻunlashtirishda qanday oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritishlarni oʻrganish va tayyorgarlik koʻrish uchun zarur imkoniyat hisoblanadi. Davlatimiz rahbari taʼbiri bilan aytganda, bu amaliy va koʻp qirrali munosabatlarning sifat jihatidan yangi bosqichiga chiqish, YEOII doirasida roʻy berayotgan muhim jarayonlarni yana-da chuqur va aniq tushunish imkonini beradi. Oʻzbekistonning YEOII bilan hamkorligi tashqi savdo aylanmasining ortishi, iqtisodiyot tarmoqlari raqobatbardoshligining kuchayishi hamda xorijiy davlatlarda mehnat qilayotgan vatandoshlarimiz huquqlarining himoyasi mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Qishloq xoʻjaligida bojxona tartiblarini soddalashtirish hisobidan YEOII davlatlariga Oʻzbekistondan koʻplab tovar va mahsulotlarni, shu jumladan minglab tonna meva-sabzavot mahsulotlarini yetkazib berish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Shuningdek, xalqaro tashishlar sohasida ruxsat berish uchun tartiblari soddalashtiriladi, yoʻlovchilarning, yuklar va transport vositalarining erkin harakatlanishi taʼminlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining , 16.04.2020 yildagi 225-IV-son O‘ZBEKISTONNING YEVROOSIYO IQTISODIY ITTIFOQI BILAN HAMKORLIGINING AYRIM MUHIM JIHATLARI TO‘G‘RISIDA9 O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining moliya-iqtisodiyot va kambag‘allikni qisqartirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari — iqtisodiyot taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vaziri, tashki ishlar vaziri hamda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirining “O‘zbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorligining ayrim muhim jihatlari to‘g‘risida”gi axborotlarini eshitib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi ta’kidlaydiki, mamlakatimizning iqtisodiyotdagi raqobatbardoshligini va eksport salohiyatini oshirish, xalqaro iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish maqsadida qator ishlar olib borilmoqda. O‘zbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (EOII) bilan hamkorligi barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashi, pirovard natijada mavjud iqtisodiy va ijtimoiy nomutanosibliklarni bartaraf etishga xizmat qilishi uchun hozirdan chuqur iqtisodiy tahlillar asosida kelingan xulosalarga asoalanib yo‘l tutish zarur bo‘ladi. Shuningdek, ushbu hamkorlik yurtimizda barcha sohalarda rivojlanish jarayonlarini jadallashtirish va globallashuv talablariga tezroq moslashish imkonini yaratadi. Bugungi kunda mamlakatlar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarning zamonaviy tamoyillari xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv imkoniyatlaridan samarali foydalanish masalalarini chuqur tadqiq qilish lozimligini taqozo etmoqda. Shundan kelib chiqib, mamlakatimizning EOII bilan hamkorligi masalalarini o‘rganish jadallashib borayotganligini hisobga olib, iqtisodiyotning yirik sohalarning, jumladan tashqi raqobatdan nisbatan himoyalangan sanoat tarmoqlarining o‘rta va uzoq muddatdagi rivojlanishi ssenariylari hamda ularning oqibatlarini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. 9 16.04.2020 yildagi 225-IV-son Bunda, barcha sohalarda sog‘lom raqobatga keng yo‘l ochilishi munosabati bilan O‘zbekistonning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish segmentlari EOIIning boshqa a’zo davlatlari korxonalari tomonidan egallab olinishi xavfi yuqoriligi ta’kidlab o‘tildi. EOII bilan hamkorlik qilish jarayonida sanoat korxonalarining raqobatbardoshlikligini ta’minlash uchun sanoatning 13 ta yetakchi tarmoqlari, jumladan qisqa muddatli davrda — qora metallurgiya, neft va gaz, ko‘mir, farmatsevtika yog‘-moy, oziq-ovqat sanoati korxonalari, o‘rta muddatli davrda — to‘qimachilik va tikuv trikotaj, charm-poyabzal, elektrotexnika, kimyo, elektr energetika sanoati korxonalari, uzoq muddatli davrda esa — avtomobilsozlik, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi korxonalari bo‘yicha muayyan chora-tadbirlaning o‘z vaqtida qo‘rilishi ahamiyatga egadir. Shu munosabat bilan ushbu sohalarga oid qonun hujjatlarini yangi sharoitlarda ishlashga uyg‘unlashtirishimiz, jumladan axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar va texnik reglamentlarni chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ushbu xalqaro tashkilotga a’zo davlatlar tomonidan elektron raqamli imzodan foydalangan holda davlatlararo hujjatlar almashinuvi, xalqaro elektron savdo, hujjatlarni elektron ravishda tasdiqlash va xalqaro bank operatsiyalarini yanada rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. Yuqoridagilardan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikalari “Parlament nazorati to‘g‘risida”gi Qonunining 10-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi qaror qiladi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining moliya-iqtisodiyot va kambag‘allikni qisqartirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari – iqtisodiyot taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vaziri J. Kuchkarov, tashki ishlar vaziri A. Kamilov hamda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziri Sh. Sadikovning “O‘zbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorligining ayrim muhim jihatlari to‘g‘risida”gi axborotlari ma’lumot uchun qabul qilinsin. 2. O‘zbekiston Respublikasining Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorligini yo‘lga qo‘yish masalasini o‘rganishni tashkil etish bo‘yicha ishchi guruhi: O‘zbekistonning EOII bilan hamkorligini yo‘lga qo‘yish masalasi yuzasidan parlamentdagi siyosiy partiyalar fraksiyalari va qo‘mitalarning xulosalarini olsin hamda umumlashtirsin; axborotda keltirilgan ma’lumotlarni O‘zbekistonning EOII bilan hamkorligini yo‘lga qo‘yish masalasi yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining xulosasini tayyorlashda inobatga olsin. 3. Ushbu Qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Spikerining birinchi o‘rinbosari A. Saidov zimmasiga yuklatilsin. 4. Ushbu qaror qabul qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. 2020 yilning muhim voqealardan biri –11-dekabr kuni Oliy Yevroosiyo iqtisodiy kengashida, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqiga aʼzo-mamlakat rahbarlari tomonidan Oʻzbekiston Respublikasiga tashkilot huzuridagi kuzatuvchi davlat maqomini berish toʻgʻrisida bir ovozdan qaror qabul qilingani boʻldi. 29 dekabr` mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy xayotida yilning eng muhim tadbiri - Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi bo'lib o'tdi. Davlatimiz rahbarining ichki va tashqi siyosatimizning dolzarb masalalari yuzasidan bildirgan fikrlari, taklif va tashabbuslari siyosiy doira vakillari va keng jamoatchilik tomonidan yuksak baholanmokda. Murojaatnomada 2022-2025 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Taraqqiyot strategiyasi doirasida amalga oshirilayotgan muhim islohotlar, erishilayotgan natijalar va oldimizda turgan ustuvor vazifalar chuqur tahlil etildi. Xususan, mamlakatimizning tashqi siyosatini rivojlantirish, xorijiy mamlakatlar va nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan do'stona va o'zaro manfaatli hamkorlikni mustahkamlash masalalariga ham urg'u berildi. Prezidentimiz bu haqda to'xtalar ekan, jumladan, O'zbekiston yaqinda Evroosiyo iqtisodiy ittifoqida kuzatuvchi maqomini olgani, ushbu tashkilotga a'zo bo'lgan davlatlar bozorlarida to'laqonli ishtirok etish uchun milliy texnik tartibga solish me'yorlarini ularning talablariga moslashtirish bo'yicha ishlarni jadallashtirish zarurligini aytib o'tdi. Aytish kerakki, 2020 yilda O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatida milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirish va iqtisodiy modernizatsiyani jadallashtirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, O'zbekiston fuqarolari manfaatlari va huquqlarini har tomonlama himoya qilish, xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimida mamlakatimizning o'rni va rolini hamda jahon hamjamiyatidagi obro'sini mustahkamlash maqsadida faol ishlar olib borildi. Xususan, O'zbekiston o'z tarixida ilk bor Mustaqil davlatlar hamdo'stligi tashkilotiga raislik qildi hamda belgilangan reja va maqsadlarni muvaffaqiyat bilan amalga oshirdi. BMTning Inson huquqlari bo'yicha Kengashiga a'zo bo'ldi. SHanxay hamkorlik tashkiloti faoliyati doirasida O'zbekistonning ishtiroki sezilarli ravishda faollashdi. Pandemiyaga qaramasdan yaqin va uzoq xorijdagi barcha mamlakatlar hamda tashkilotlar bilan sheriklik aloqalari yanada mustahkamlandi. SHu bilan birga, yakunlanayotgan yilning muhim voqealardan biri – 11 dekabr` kuni Oliy Evroosiyo iqtisodiy kengashida, Evroosiyo iqtisodiy ittifoqiga a'zo-mamlakat rahbarlari tomonidan O'zbekiston Respublikasiga tashkilot huzuridagi kuzatuvchi davlat maqomini berish to'g'risida bir ovozdan qaror qabul qilingani bo'ldi. Qayd etib o'tish lozimki, EOII tomonidan O'zbekistonga ushbu tashkilot huzurida kuzatuvchi davlat maqomining berilishi, bu shubhasiz so'nggi yillarda O'zbekistonning iqtisodiy salohiyati oshayotganligi, mamlakatimiz tashqi savdo- investitsion munosabatlarda faol ishtirokchiga aylanib, mintaqada muhim rol` o'ynab kelayotganligini yaqqol namoyon qildi. Bundan tashqari, kuzatuvchi davlat maqomining berilishi – tashkilotga a'zo davlatlar tomonidan O'zbekistonga ishonchli va ma'suliyatli hamkor sifatida qaralishidan dalolatdir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev EOII sammitidagi nutqida ta'kidlaganidek, bugungi kunga kelib Ittifoqning xalqaro nufuzi tobora ortib, tashkilotning xorijiy mamlakatlar bilan amaliy hamkorlik geografiyasi kengayib bormoqda. SHu o'rinda o'tgan sammitda O'zbekiston bilan bir qatorda Kuba davlatiga ham tashkilot huzuridagi kuzatuvchi davlat maqomi berilganligi EOII rivojlanib borayotgan salohiyatli va keng qamrovli iqtisodiy hamkorlikni izchillik bilan olib borayotgan tashkilot ekanligi namoyon bo'lmoqda. O'zbekistonning EOII bilan hamkorlik qilishining sezilarli faollashishi, jumladan, tashkilot huzuridagi kuzatuvchi maqomini olishi har tomonlama mamlakatimizning milliy manfaatlariga javob beradi hamda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi ustuvor va dolzarb vazifalarni amalga oshirishda xizmat qiladi. Buni qo'yidagi omillar orqali ko'rsatib o'tish mumkin. Birinchidan, EOII mintaqada katta iqtisodiy salohiyatga ega va rivojlanib borayotgan tuzilmalar safiga kiradi. Xususan, ittifoq aholisi soni 185 million nafar, a'zo-mamlakatlar hududi dunyo er maydonining 14 foizini egallaydi. Butun dunyo tabiiy gaz zahiralarining 20 foizi, uning eksportining 50 foizi, neft` zahiralarining 8 foizi va eksportining – 18 foizi, ko'mir zahiralarning 22 foizi, jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyasining 5,1 foizi Ittifoqga a'zo davlatlar hissasiga to'g'ri keladi. Qayd etish lozimki, ittifoq iqtisodiyotining muhim tarmoqlari jadallik bilan modernizatsiya qilinib, texnologik va yuqori qiymat qo'shilgan mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilmoqda. Jumladan, 2019 yilda EOIIda sanoat ishlab chiqarish hajmi 1,2 trillion dollarini tashkil etdi (2018 yilga nisbatan 2,5% o'sish). Canoatda qayta ishlash mahsulot hajmi 2018 yilga nisbatan 13,8 foiz o'sish qayd etildi. SHu bilan birga ittifoq davlatlari o'rtasida sanoat mahsulotlarining savdo aylanmasi 2018 yilga nisbatan 34,1 foizga oshdi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqish va qayta ishlash hajmi 2019 yilda 120 milliard dollarni tashkil qildi (2018 yilga nisbatan 3,4% o'sish qayd qilindi). Ittifoq hududida o'zaro tovar aylanmasi o'tgan 5 yilda 35 foizga oshib, 2019 yilda 62 milliard dollarga etdi. EOII chet davlatlar bilan tashqi savdosi aylanmasi 2019 yilda 733,1 milliard dollarni tashkil qildi (eksport 459,3 milliard dollar, import – 273,8 milliard dollar). Ushbu ijobiy iqtisodiy tendentsiyalar o'z navbatida xorijiy mamlakatlarning EOII bilan hamkorlikni faollashtirishga qiziqishi ortishiga sabab bo'lmoqda. Xususan, Evroosiyo iqtisodiy ittifoqi savdo-iqtisodiy hamkorlik o'rnatish bo'yicha erkin savdo hududi (eSH) to'g'risidagi shartnomalar imzolash orqali uchinchi mamlakatlar bilan ham hamkorlik qiladi. Bugungi kunga qadar EOII erkin savdo hududi to'g'risida V`etnam (2016 y.), Singapur (2018 y.), eron (2018 y.), Serbiya (2019 y.) bilan shartnomalar imzolangan. Shuningdek EOII va Xitoy o'rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlik to'g'risidagi bitim bo'yicha muzokaralar yakunlandi. EOII bilan erkin savdo hududi va hamkorlik to'g'risida memorandumlar imzolagan uchinchi mamlakatlarning yalpi ichki mahsuloti 29,6 trillion dollarni (xarid qobiliyati pariteti bo'yicha) yoki jahon yalpi ichki mahsulotining 23,2 foizini tashkil etadi. Ittifoqning tashqi sheriklari yalpi ichki mahsuloti hajmi 43,9 trillion dollardan iborat (xarid qobiliyati pariteti bo'yicha), bu o'z navbatida jahon yalpi ichki mahsulotining 34,3 foiziga to'g'ri keladi. Ushbu salohiyat o'z navbatida ittifoqni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Xususan, 2019 yil yakunlariga ko'ra EOII yalpi ichki mahsuloti, tashkilot tuzilgan 2015 yilga nisbatan 21 foizga oshib, 1,9 trillion dollarni tashkil etdi. Misol uchun Armaniston YAIM 2015 yilda 10,5 milliard dollar bo'lsa, 2019 yilga kelib 13,6 milliard dollarga etdi (22% o'sgan). Qirg'izistonda esa ushbu davr oralig'ida YAIM 6,6 mlrd. dollardan 8,4 milliard dollarga ko'paygan (21% ga ortgan). Butun Ittifoqda aholi jon boshiga YAIM 2015-2019 yillarda 16% o'sgan (8913 dollardan 10683 dollarga), asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 19% oshgan, ishsizlik darajasi esa 12% kamaygan. Ikkinchidan, EOII mamlakatlari geografik joylashuvi va tarixiy aloqalar nuqtai-nazardan O'zbekistonning asosiy, tabiiy savdo sheriklaridir. SHundan kelib chiqqan holda so'nggi yillarda O'zbekiston EOIIga a'zo-davlatlar bilan hamkorlikni kengaytirib bormoqda. O'z o'rnida O'zbekistonning tanlagan iqtisodiy rivojlanish yo'li xalqaro va mintaqaviy birlashmalar, shu jumladan EOII bilan samarali hamkorlikni kuchaytirishni taqozo etadi. Bu, bir tomondan, ushbu Ittifoqda o'zaro savdo-iqtisodiy aloqalarimiz tobora kengayib borayotgan strategik hamkorlarimiz bo'lgan Rossiya, Qozog'iston va Qirg'iziston davlatlarining a'zo ekanligi, ikkinchi tomondan – kengroq iqtisodiy makonda mahsulotlarimiz raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratilishi bilan bog'liq. Misol uchun, 2017-2019 yillarda O'zbekistonning EOIIga a'zo-davlatlar bilan umumiy tovar ayirboshlash hajmi yiliga 26 foizga oshib, qariyb 10 milliard dollarga etdi. Bugungi kunda O'zbekistonning EOII bilan tashqi savdosidagi ulushi deyarli 30%, qishloq xo'jaligi mahsulotlari eksporti hajmi esa 75% dan ortiqni tashkil qiladi. Bundan tashqari, O'zbekiston tashqi savdo yuklarining 80% EOII davlatlari hududi orqali o'tadi. Uchinchidan, eng muhim omillardan biri – bugungi kunda O'zbekiston Respublikasi o'zining tarixiy rivojlanishining muhim bosqichini bosib o'tmoqda. Oxirgi yillarda mamlakatimiz barqaror iqtisodiy o'sishini ta'minlash maqsadida iqtisodiyotni modernizatsiyalash, investitsiyalar, zamonaviy texnologiyalar va nou- xaularni joriy qilishga mo'ljallangan keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilib, yangi istiqbolli bozorlarga chiqish bo'yicha harakatlar olib borilmoqda. O'z navbatida, yuqoridagi vazifalarning EOII doirasida ustuvor yo'nalishlar sifatida belgilanganligi ushbu tashkilot bilan faol hamkorlik qilishni taqozo etadi. Xususan EOIIda 2025 yilga qadar O'zbekiston uchun dolzarb bo'lgan qo'yidagi yo'nalishlar bo'yicha umumiy, uyg'unlashgan bozor va makon tashkil qilish, shuningdek, iqtisodiy integratsiyani jadallashtirish rejalashtirilgan. Birinchidan, ittifoq hududida energoresurslarning, jumladan gaz, neft` va neft` mahsulotlarining umumiy bozorini shakllantirish ko'zda tutilgan. Bunda EOII a'zo davlatlarning energetika kompaniyalari gaz, neft va elektroenergiyani cheklovlarsiz, birja auktsionlarida shakllangan bozor narxlari bo'yicha etkazib berish ko'zda tutilgan. Mutaxassislarning fikricha, energoresurslarning umumiy bozori tashkil qilinishi EOII davlatlari iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga, aholining turmush farovonligini oshirishga, shuningdek, energetik xavfsizlikni mustahkamlashga va jahon bozorida Ittifoq hududida ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Ikkinchidan, EOII hududida yagona transport makonini shakllantirish. Uyg'unlashgan transport siyosati doirasida quyidagi maqsadlar ko'zlangan: 1) umumiy transport-logistika xizmati bozorini shakllantirish; 2) Evroosiyo hududidagi transport koridorlarni salohiyatini oshirish va yangi koridorlar tashkil qilish; 3) transport-logistika infratuzilmasini rivojlantirish bo'yicha umumiy takliflarni ishlab chiqish va zamonaviy logistika markazlarini yaratish. Transport-logistika sohasini rivojlantirilishi ekspertlarning ta'kidlashicha, EIIO hududida tovar, xizmat, kapital hamda fuqarolarni hech qanday to'siqlarsiz aylanishiga salmoqli hissa qo'shadi. SHu o'rinda aytish lozimki, ijtimoiy-iqtisodiy o'sishni barqaror sur'atlarini ta'minlash, kambag'allikni qisqartish hamda iqlim o'zgarishlariga moslashishga uchun transport va energetika sohasini rivojlantirish muhim rol o'ynaydi. Xususan, Osiyo taraqqiyot bankining ma'lumotlariga ko'ra, Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlar ushbu maqsadlarga erishishi uchun 2030 yilga qadar 14,7 trillion dollarni elektroenergiya sohasiga, 8,4 trillion dollar transport-logistikani rivojlantirishga yo'naltirishlari lozim. O'z navbatida, EOII umumiy energetika bozori hamda yagona transport makoniga O'zbekistonni integratsiyalashuvi nafaqat ushbu sohalardagi hamkorlikni kengaytirishga to'sqinlik qilayotgan mavjud muammolarni echishga, shu bilan birga, energoresurslardan keng foydalanish imkoniyatini, hamda investitsiyalar va texnologiyalarni jalb qilishga imkon yaratadi. Jumladan, O'zbekistonning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta'minlashda yangi transport marshrutlarini yaratish va transport-logistika sohasini modernizatsiyalash orqali mahsulotlarni yirik tashqi bozorlarga olib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. O'zbekiston geografik nuqtai nazardan dengiz portlardan uzoqda joylashganligi sababli mahsulotlarni eksport qilishda transport-logistika xarajatlari 10-15 foizni tashkil qiladi, yuk tashuvchilarning yo'ldagi 40 foiz vaqti esa bojxonadagi to'siqlarda ketadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, Evrosiyo mintaqasida yuklar tranzitida uyg'unlashgan tariflarni qo'llash natijasida ishlab chiqaruvchilar va etkazib beruvchilarni xarajatlari 221 million dollarga qisqaradi, va bu, o'z navbatida, eksport va import mahsulot tannarxi kamayishiga olib keladi. Uchinchidan, ittifoq hududida umumiy moliya bozorini tashkil qilish. EOIIda samarali moliyaviy bozorni shakllantirish maqsadida a'zo davlatlar 2025 yilga kelib: a) milliy qonunchilikni va uni qo'llash amaliyotini uyg'unlashtirish; b) qimmatli qog'ozlar bozorini tartibga solishni takomillashtirish; v) iqtisodiyotning real sektoridagi korxonalarni kreditlash hajmini oshirish; g) iqtisodiyotda davlatning rolini kamaytirish kabi vazifalarni bajarish ko'zda tutilgan. Bu, o'z navbatida, iqtisodiy integratsiya jarayonlarini yanada chuqurlashtirib, barqaror rivojlanish uchun qulay shart-sharoit yaratadi. To'rtinchidan, qishloq xo'jaligi sohasida uyg'unlashgan siyosat yuritilishini ta'minlash. Bugungi kunda EOII a'zo davlatlari qishloq xo'jaligi sohasidagi turlicha iqtisodiy mexanizmlarni (kreditlash va subsidiyalar taqdim qilish, narxlarni tartibga solish, sug'urta, soliqqa tortish) amalga oshirmoqda. EOII makonida agrar sohasidagi ma'muriy to'siqlarni olib tashlash, mavjud iqtisodiy mexanizmlarni uyg'unlashtirish, bojxona regulyatsiyasini soddalashtirish, veterinariya va fitosanitariya nazoratining yagona qoidalariga amal qilish orqali qishloq xo'jaligi mahsulotlari bilan o'zaro savdo hajmini oshirish hamda boshqa davlatlarga qishloq xo'jaligi mahsulotini eksportini oshirish maqsad qilingan. Shu bilan birga, Ittifoqda biotexnologiya, organik mahsulotlar va yuqori qo'shilgan qiymatga ega bo'lgan tayyor qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqish, shuningdek, global iqlim o'zgarishiga moslashish va genetik jihatdan modifikatsiyalangan mahsulotlarni yaratish sohasidagi izlanishlar olib borish istiqbolli yo'nalishlar sifatida belgilangan. Beshinchidan, hududlararo sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish va yagona innovatsion makon yaratish. EOIIda endilikda sanoat kooperatsiyasida nafaqat ikkitomonlama hamkorlik, balki ko'ptomonlama mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish bo'yicha amaliy harakatlar boshlangan. Bundan asosiy maqsad har bir a'zo-davlatni salohiyatidan kelib chiqqan holda, sanoat kooperatsiyasi jarayonini yanada tezlashtirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni raqobatbardoshligini oshirish, o'zaro yangi innovatsion texnologiyalar va izlanmalar bo'yicha almashinuvlarni tizimli yo'lga qo'yish, shuningdek, ko'ptomonlama investitsion loyihalarni amalga oshirishdir. Hozirgi kunda EOII doirasida sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirish maqsadida “EOII sanoat kooperatsiyasi va texnologiyalar transferi tarmog'i”ning maxsus raqamli platformasi yaratilgan. Ushbu platforma EOII a'zo davlatlar hududida joylashgan korxonalar va mahsulot etkazib beruvchilar o'rtasida o'zaro hamkorlikni yo'lga qo'yish, mavjud innovatsion ishlanmalar va texnologiyalar yordamida texnologik ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirish hamda yagona raqamli ekosistema yordamida mahsulotlarni eksport qilishga xizmat qilmoqda. O'z o'rnida aytib o'tish lozimki, yangi innovatsion va texnologik kashfiyotlarni yaratish uzoq muddatli ilmiy izlanishlar hamda katta mablag'larni talab qilishi sababli, ittifoqdosh davlatlar mavjud izlanmalardan hamkorlikda foydalanishdan manfaatdordir. Xususan, BMTning Evropa iqtisodiy komissiyasi ma'lumotlariga ko'ra, davlatlararo sanoat kooperatsiyasi natijasida yangi mahsulot ishlab chiqarish jarayoni 14-20 oy muddatga qisqaradi, ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish xarajatlari esa 50-70% kamayadi. Ta'kidlab o'tish lozimki, Evroosiyo iqtisodiy komissiyasi tomonidan, 2022 yilga qadar EOII davlatlari hududida amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan umumiy qiymati 777 mlrd. dollarlik 622 yirik investitsion loyihalar ishlab chiqilgan. Xulosa Yuqorida qayd etib o'tilgan omillardan ko'rinib turibdiki, milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, O'zbekiston va EOII o'rtasida iqtisodiy aloqalarni kengaytirish uchun o'zaro istiqbolli yo'nalishlar mavjud. Shu o'rinda EOII bilan hamkorlik O'zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatining mantiqiy davomi ekanligini alohida ta'kidlash lozim. Bugungi kunda mamlakatimiz ijtimoy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo'nalishlari aniq belgilangan, pragmatizm va milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, yaqin va uzoq xorijdagi barcha mamlakatlar hamda tashkilotlar bilan sheriklik aloqalarini mustahkamlamoqda. Xususan, O'zbekiston Jahon savdo tashkilotiga kirishi bo'yicha harakatlarni jadallashtirdi, o'zaro savdo uchun yanada qulay sharoitlar yaratish va tashqi savdo rejimini maqbullashtirish maqsadida Evropa Ittifoqi bilan bilan Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to'g'risidagi bitim bo'yicha muzokaralar, shuningdek, Preferentsiyalarining bosh tizimiga (“PBT+”) qo'shilishi doirasida yakuniy ishlar olib borilayapti. O'z o'rnida, bugungi kunda O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar samaradorligi, ko'p jihatdan, jahon xo'jaligi tizimiga integratsiyalashishga, ayniqsa, hududiy jihatdan yaqin mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishiga bog'liqdir. Ta'kidlash lozimki, ushbu omil ayniqsa pandemiya davrida juda dolzarb masalaga aylandi. Pandemiya juda ko'plab davlatlar iqtisodiyotining barcha sohalariga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Xususan, ta'minot zanjirlari uzilib qoldi, mehnat bozori zarar ko'rdi, qator korxonalar o'z faoliyatini to'xtatdi, transport tashuvlari kamaydi. Pandemiya saboqlari umumiy sa'y-harakatlarni faollashtirishga undaydi. Ushbu vaziyatda xalqaro ekspertlar mintaqaviy jarayonlar kuchayishi va mintaqaviy tuzilmalar ahamiyati oshishini taxmin qilmoqda. Bunday inqirozli vaziyatlarda ustunlik global savdo munosabatlari zanjiri uzilishi muammosini samaraliroq hal qiladigan, milliy iqtisodiyotlar uchun “elkadosh” vazifasini o'tab beruvchi ixcham mintaqaviy bozorlarga beriladi. Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, endilikda kuzatuvchi davlat maqomini olgan O'zbekistonga EOIIning a'zolari va hamkor davlatlari bilan muloqotni mustahkamlash, tashkilotning dasturiy va shartnomaviy organlari hujjatlarini amalda tatbiq etilishini yanada chuqurroq o'rganish, a'zo davlatlarning o'zaro hamkorlik mexanizmlari, qaror qabul qilish jarayoni, mavjud me'yoriy- huquqiy baza va uni qo'llash amaliyoti kabi muhim jarayonlar bilan tanishish imkoniyatini yaratildi. Bundan tashqari, tashkilot ichidagi jarayonlarga qo'shilgan holda bizda ulardan doimiy ravishda xabardor bo'lib turish hamda milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda EOII iqtisodiy siyosatini shakllantirishda bilvosita qatnashish imkoniyati yuzaga keldi. SHu bilan birga, ushbu integratsion tuzilmada kuzatuvchi bo'lish iqtisodiy sohadagi mavjud qonunchiligimizni EOII talab va qoidalariga muvofiqlashtirish imkonini beradi. EOIIda kuzatuvchi maqomining yana bir afzalligi unda ittifoq talablariga rioya qilish majburiyatining yuklanmasligi, ayni vaqtda Ittifoq bilan hamkorlik istiqbollari mahalliy biznes vakillariga yanada raqobatbardosh bo'lish uchun o'z faoliyatlarini takomillashtirish masalasini dolzarblashtiradi. Bundan iste'molchilar va, umuman, modernizatsiyaning yangi bosqichiga chiqishi orqali iqtisodiyot yutadi. Ta'kidlash kerakki, EOIIdagi kuzatuvchilik maqomi bizning boshqa iqtisodiy uyushmalar bilan hamkorlik qilish bo'yicha tashabbus bildirish huquqlarimizni cheklamaydi va boshqa davlatlar bilan iqtisodiy munosabatlarimizga ta'sir qilmaydi. Aksincha, mintaqaviy iqtisodiy integratsion tuzilmalarda ishtirok etib, biz iqtisodiy salohiyatimizni va sanoat tarmoqlar tajribasini samarali hamkorlik qilish bo'yicha oshiramiz. Foydalanilgan adabiyotlar 1. А.Бурханов (2020). Узбекистан вступит в ЕАЭС: альтернативы нет. eadaily.com/ru/news/2020/09/03/uzbekistan-vstupit-v-eaes- alternativy-net. 2. EЭК. Евразийский экономический союз вошел в число мировых лидеров по темпам прироста обрабатывающей промышленности.25.03.2020 3. ЕОИИ билан ҳамкорлик ва янги қонунлар. 17.12.2020. www.norma.uz/bizning_sharhlar/eoii_bilan_hamkorlik_va_yangi_qonunlar 4. Итоги внешней торговли ТС и ЕЭП с третьими странами. Итоги внешней торговли ЕАЭС с третьими странами. eec.eaeunion.org. 5. М.Абылгазиев(2019): Ограничение в переводах - нарушение договора о ЕАЭС. 6. Прямые инвестиции в евразийском экономическом союзе. eec.eaeunion.org. statistical_publications 2018 7. E.Vinokurov(2020). The Free Trade Agreements of the Eurasian Economic Union. 8. Baltic Rim Economies, 2 (Spring). 9. G.S.Kang․Y.Won(2019). “Eurasian Economic Integration and Regional Connectivity”, Kukje Kyungje Yongu, Volume 25 Number 2, pp.23-49 10. J.W.Park(2020). “Uzbekistan’s entry into Eurasian Economic Union: an analysis of expected economic effects and negative impact” Russia Yongu, Volume 30 Number 1, pp.63-89 11. M.Russell() “Eurasian Economic Union. The rocky road to integration” European Parliamentary Research Service. April 2017. pp.1-12 12. R.Weitz(2018) “Uzbekistan’s New Foreign Policy: Change and Continuity under New Leadership”, Silkroad Paper, pp.33-34 13. S.F.Starr and S.E.Cornell(2018) “Uzbekistan: A New Model for Reform in the Muslim World?” The Central Asia-Caucasus Analyst, p.3. 14. W.Y.Sung(2015). “The disintegration and reintegration of Eurasian Economic Space: an analysis of views on the Establishment of the Eurasian Economic Union” Russia Research, volume 25 number 2, pp.117-146