Yevropa Ittifoqi davlatlarida sug‘urta bozorini
tashkil etilishi va rivojlanish bosqichlari
Reja:
Kirish
1. Yevropa Ittifoqi sug`urta bozori
2. Yevropa Ittifoqi sug`urtaning turlari
3. Sug`urta kompaniyalarining investitsiyalari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
KIRISH
Sug’urta
moliyaning
integratsiyalashgan
shakllaridan
hisoblanadi.
Dunyoning yirik sug’urta kompaniyalari, birgalikda sug’urtalash va qayta
sug’urtalash operatsiyalarini amalga oshirish uchun birlashadilar. Ko’pgina
mamlakatlarda xorijiy sug’urta kompaniyalarini milliy bozorlarga kirishiga ruxsat
etilgan. Masalan, 1992 yildagi Maastrixt shartnomasiga asosan, Yevropa
mamlakatlarida xorijiy kapitalni cheklash bo’yicha barcha to’siqlar olib tashlandi
va Yevropada yagona sug’urta bozorini shakllantirishga qaratilgan tadbirlar
boshlandi. Shunday bo’lsada, milliy sug’urta bozorlari o’ziga xos xususiyatlarni
saqlab qolmoqda. Bu xususiyatlar birinchidan, sug’urta sohasining tarkibi va
taklif etilgan sug’urta himoyasining turlariga taalluqlidir. Masalan, hayotni
sug’urtalash, sug’urta bo’yicha yig’iladigan badallarning 77 foizini tashkil etsa,
bu ko’rsatkich Yevropada - 47 foiz, Shimoliy Amerikada - 42 foizni tashkil
etadi. Bunday tafovutning yuzaga kelishiga asosiy sabab, davlat tomonidan
ijtimoiy himoya past bo’lgan mamlakatlarda, aholining pensiya ta'minotini o’zlari
hal qilishidir (G’arbiy Yevropa sug’urta bozorining tarkibini 1-jadvaldan ko’rish
mumkin).
AQSHda 9130 dan ortiq sug’urta kompaniyalari faoliyat yuritadi va
sug’urta to’lovlari aholi jon boshiga 1999 yilda 2334 EKYuni tashkil qilgan.
Axoli jon boshiga sug’urta to’lovlari eng yuqori bo’lgan mamlakat -
Lyuksemburg bo’lib, 1999 yilda u aholi jon boshiga 2800 EKYuni tashkil etgan.
Sababi, Lyuksemburgni nemislar, belgiyaliklar va boshqa mamlakatlardan kelgan
mexmonlar bu erni kapital joylashtiriladigan «soliq jannati» deb atashadi.
Buyuk Britaniyada eng erkin sug’urta tizimi barpo etilgan. Bu yerda xattoki,
sug’urta kompaniyalarini nazorat qiladigan maxsus organ ham yo’q. Nazorat
sanoat departamenti tomonidan amalga oshiriladi. Sug’urta badallarini o’rnatish va
sug’urta qilish qoidalari erkinligiga qaramasdan, bu yerda ko’rsatilayotgan xizmat
sifati boshqa mamlakatlardagidan ancha yuqori, narxlari esa, past darajada.
Tarixan tarkib topishiga ko’ra, Britaniya sug’urta bozori ikkita mustaqil qismga
bulingan: London va boshqa barcha hududlar. London bozori, odatda, xorijiy
mijozlarni, dengiz kemalarini, neft kompaniyalarini, TMKlarni sug’urtalaydi.
London bozorida hukmronlik qiluvchi Lloyd sug’urta kompaniyasi oxirgi
yillardagi qiyinchiliklardan, faqatgina, jiddiy tashkiliy islohotlarni amalga oshirish
bilan chiqmoqda. Ushbu qiyinchiliklar mamlakat ichkarisidagi mijozlarni
sug’urtalovchi - ichki sug’urta bozoriga ta'sir etmadi.
Germaniyada sug’urta bozori davlat tomonidan qattiq tartibga solinadi.
Uning o’ziga xos jihati shundaki, sug’urta biznesi yirik sanoat kapitali bilan
yaqin aloqada. Kapitalda va boshqaruvda o’zaro ishtirok etish keng tus olgan.
Mutaxassislarning fikricha, taxminan 50 ta kishi barcha yirik nemis sug’urta
kompaniyalarini nazorat qiladi. Shuning uchun ham, raqobat asosan sotish
tarmoqlari o’rtasida mayjud.
Germaniyada sug’urta bozorida hukmronlik qiluvchi kompaniyalardan biri -
«Alyans» kompaniyasidir. U hayotni sug’urtalash sohasining 42 foizini va boshqa
sug’urta sohalari 38 foizini egallab olgan. «Alyans» aylanmasining taxminan 55
foizga yaqini ichki bozor, qolgani xorijiy faoliyat bilan bog’liq. Yaqinda, ikkita
frantsuz kompaniyalari «AXA» va «IAR»ni birlashishidan oldin, «Alyans»
Yevropadagi eng yirik sug’urta kompaniyasi edi.
«R+V» sug’urta kompaniyasi kattaligi jihatdan Germaniyada ikkinchi
o’rinda turadi. Uning yuksalishiga Berlin devorining kulashi katta ta'sir ko’rsatdi.
Ushbu kompaniya kooperativ tarkibga ega bo’lib, u asosan, qishloq aholisi va
qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarni sug’urtalashga ixtisoslashgan.
Xorijiy kapitalga nisbatan qonuniy cheklovlarning mayjud emasligiga
qaramasdan, nemis sug’urta bozori nisbatan yopik hisoblanadi. Bu aholining:
«nemislar o’z sug’urtachilarini afzal biladilar» degan psixiologiyasi bilan bog’liq.
Bundan tashqari, bu yerda agentlar tarmog’i juda zich. 50 mingga yaqin agentlar
sug’urta kompaniyalarida agent bo’lib to’liq ish kunida ishlashsa, taxminan 270
ming kishi o’rindoshlik asosida faoliyat yuritadilar. Agentlar bilan mijozlar
o’rtasidagi munosabat dustona va uzoq muddatli asosda shakllangan.
1. Yevropa Ittifoqi sug’urta bozori.
Sug’urta xizmatlari an'anaviy bo’lib, nemis sug’urta kompaniyalari yuqori
riskli tajribalarni o’tkazishga moyil emaslar.
Germaniyada qayta sug’urtalash keng rivojlangan. Bu - Birinchi Jahon urushidan
keyin,
to’g’ri
sug’urtalash
bilan
shug’ullanayotgan
nemis
sug’urta
kompaniyalariga xorijda faoliyat yuritish ta’qiqlanishi natijasida yuzaga keldi.
Chunki, ushbu ta’qiqlar qayta sug’urtalovchilarga taalluqli emasdi va sug’urta
kapitali yillar davomida ushbu sohaga oqib utdi.
Nemis bozorining eng muhim tomoni - bank sug’urtalashdir, ya'ni sug’urta
kompaniyasi o’z savdo shoxobchasida nafaqat sug’urtalash bilan, balki bank
xizmatlarini ko’rsatish bilan ham shug’ullanadi.
Fransuz sug’urta bozori hayotni sug’urtalash va avtomobil sug’urtasiga
ixtisoslashgan. Ayniqsa, avtomobil va avtotransport egalari javobgarligini
sug’urtalash kuchli darajada rivojlangan.
Birinchi Jahon urushidan so’ng, ko’pgina yirik korxonalar va banklar
singari sug’urta kompaniyalari milliylashtirilgan edi va uzoq vaqt davlat ixtiyorida
bo’ldi. Bu holat milliy iqtisodiyotni jahon bozoridagi raqobatbardoshligiga salbiy
ta'sir ko’rsatdi. Hozirgi kunda, davlat sug’urta kompaniyalarining ma'lum qismi
xususiylashtirilgan. Hayotni sug’urtalash bo’yicha eng yirik sug’urta kompaniyasi
- CNP davlat ixtiyorida qolmoqda. Ushbu kompaniyani sotish loyihasi mavjud
bo’lsada, qulay investor topilmaganligidan, uni sotish loyihasi amalga oshmasdan
kelayotir. CNP xususiy kompaniyalarga nisbatan hech qanday imtiyozga ega
emas.
Frantsiyada ijtimoiy sug’urtaning roli katta. Yaxshi yo’lga qo’yilgan
ijtimoiy ta'minot, pensiyalar bo’yicha davlat kafolatlari, hayotni sug’urtalashni
bu yerda boshqa Yevropa mamlakatlarnikiga nisbatan past darajada rivojlanishiga
sabab bo’ldi. Ammo, keyingi yillarda ijtimoiy ta'minot va pensiya fondining
byudjetlari taqchillikka ega bo’lishi kuzatilmoqda.
Davlat hayotni sug’urtalashni rag’batlantirish bo’yicha qator tadbirlami
amalga oshirdi va oxirgi 10-15 yil ichida Frantsiya ushbu masalada kushnilaridan
ilgarilab ketdi.
Bu sohadagi asosiy tadbirlardan biri sifatida, hayotni sug’urtalash bo’yicha
jiddiy soliq imtiyozlari berilishini kuzatish mumkin. Ushbu imtiyozlardan
birinchisi: sug’urta shartnomasiga ko’ra, to’langan to’lov foizlaridan soliq
olinmaydi. Bu sug’urta shartnomasini bank omonatidan ham foydalirok qilib
qo’yadi. Ushbu imtiyoz sug’urta shartnomasining muddati 8 yil bo’lganda amal
qiladi
Ikkinchidan, sug’urta qilinuvchi vafot etganda, sug’urta shartnomasiga
asosan, olinadigan kapital merosidan soliq to’lanmaydi. Bundan tashqari,
sug’urtalash meros qilinadigan mulk tarkibiga kiritilmaydi va boshqa merosxurlar
bilan bo’lib olinmaydi. Shunday qilib, hayotni sug’urtalash - o’z merosxurlariga,
merosdan soliq tulamasdan pul qoldirishning eng qonuniy yo’li hisoblanadi.
Frantsiyada bank sug’urtasi ham yaxshi rivojlangan. Bundan tashqari,
hayotni sug’urtalash shartnomalari, xattoki pochta orqali sotiladi. Qishloq joylarda
va kichikrok shaxarlarda, pochta bulimlari, nafaqat pochta xizmatini, balki
sug’urta, bank xizmatlarini ham ko’rsatadi. Ular bank hisobvaraqlarini yuritadilar,
jamgarma hisobvaraqlarini ochadilar va boy bo’lmagan aholi uchun o’ziga xos
bankirlar hisoblanadilar.
Shunday qilib, turli mamlakatlarda aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayot
tarziga moslashib, sug’urta turli xil shakllarda namoyon bo’lmoqda.
Yevropa dunyoda sug’urta badallarini yig’ish hajmi bo’yicha ikkinchi
o’rinda (shimoliy Amerikadan keyin) turadi. 1989 yildan 1999 yilgacha bo’lgan
oraliqda, Yevropada, yig’iladigan sug’urta badallarining hajmi mutlok ko’rinishda
ikki martaga oshdi.
Dunyo sug’urta badallarida Yevropaning ulushi sezilarli darajada ortishi
kuzatilmoqda. Agar, 1995 yilda butun sug’urta badallarining 51,3 foizi shimoliy
Amerika hissasiga, 25,9 foizigina Yevropaga to’g’ri kelgan bo’lsa, 1999 yilga
kelib, vaziyat butunlay o’zgardi (1-diagramma). Shimoliy Amerikaning ulushi
hamon katta bo’lsada, endi u 36 foizni tashkil etadi. Yevropaning ushbu bozordagi
ulushi 33 foizni, Osiyoniki esa, 29 foizni tashkil etmoqda. Dunyo sug’urta
bozorida «qolgan dunyo» hissasining ikki marta oshishiga qaramasdan, uning
salmogi hamon 4 foizni tashkil etmoqda.
11-jadval
Hududlar bo’yicha sug’urta badallarini yig’ish hajmi (mlrd. AQSH dollarida)
Hududlar
2013y 2014y 2015y 2016y 2017y 2018y 2019y
Yevropa
375
469
491
643
675
711
762
Osiyo
311
372
628
756
647
572
621
Shimoliy Amerika
483
521
600
661
689
780
837
Qolgan dunyo
42
53
84
88
95
104
104
Jami
1211
1415
1803
2148
2106
2167
2324
Yevropa sug’urta badallari dinamikasini o’rganish, uni 2013 yildan 2019
yilgacha bo’lgan oraliqda ancha barqaror kechganligidan dalolat beradi. Bu
vaqt oralig’ida Yevropa Osiyodagidek, ko’rsatkichlarning keskin o’zgarishini
boshdan kechirmadi.
1-diagramma
Yevropa Sug’urta Kumitasi-ESQ (abbreviatura, orginal tilda - CEA) 29 ta
mamlakatning milliy sug’urta assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Ularning to’liq
ro’yxatini 2-jadvaldan ko’rish mumkin.
Belorusiya, Moldaviya, (Rossiyadan boshqa) Ruminiya, Ukraina va boshqa ESQga
kirmaydigan ko’plab mamlakatlarning sug’urta operatsiyalari va statistik
ko’rsatkichlari ESQ hisobotlarida aks ettirilmaydi.
12-jadval
Milliy sug’urta assotsiatsiyalari ESQga kiruvchi mamlakatlar ro’yxati
1
Avstriya
11
Frantsiya
21 Malta
2
Belgiya
12
Buyuk Britaniya 22 Niderlandiya
3
Shveytsariya
13
Gretsiya
23 Norvegiya
4
Kipr
14
Vengriya
24 Polsha
5
Chexiya
15
Irlandiya
25 Portugaliya
6
Germaniya
16
Islandiya
26 Shvetsiya
7
Daniya
17
Italiya
27 Sloveniya
8
Estoniya
18
Litva
28 Slovakiya
9
Ispaniya
19
Lyuksemburg
29 Turkiya
10
Finlandiya
20
Latviya
ESQ statistik ma'lumotnomalarida yagona «evro» valyutasi amal qiladigan
11 ta mamlakat hisobotlari aks ettiriladi. Bu mamlakatlar: Avstriya, Belgiya,
Germaniya, Ispaniya, Finlandiya, Frantsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg,
Niderlandiya, Portugaliya.
ESQning
Yevropa
Iqtisodiy
Hududi
(EEH)
bo’yicha
ma'lumotnomalarida 15 ta, Yevropa Hamjamiyatiga (EH) a'zo mamlakat hamda
Islandiya va Norvegiya bo’yicha ma'lumotlar ham keltiriladi. ESQning 1999 va
2000 yillar uchun ma'lumotnomasida Shveytsariya ham EEHga kiritilgan.
ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi. ESQga
kiruvchi mamlakatlar sonining o’sishiga qaramasdan, tuplanadigan sug’urta
badallarining 93,4 foizi hamon EH mamlakatlaridagi sug’urta operatsiyalariga va
98,4 foizi EEH mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoqda. Bunda Shveytsariya
bo’yicha ma'lumotlar EEHga kiritilmoqda.
13-jadval
Sug’urta badallarini tuplash hajmlari (joriy baholarda)
Yillar
ESQ, mlrd.doll.
EH,
mlrd.doll.
EH ulushi, %
EIH,
mlrd.doll.
EIH
ulushi,%
1994
544,3
507,1
93,2
538,9
99,0
1995
636,8
590,5
92,7
629,9
98,9
1996
672,4
626,5
93,2
664,1
98,8
1997
664,2
616,6
92,8
623,8
93,9
1998
685,4
633,8
92,5
674,3
98,4
1999
754,5
704,2
93,3
742,0
98,3
2000
728,2
679,9
93,4
716,3
98,4
13-jadvaldan, 1994 yildan 2000 yilgacha bo’lgan vaqt oralig’ida ESQga kiruvchi
mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi 184 mlr.doll.ga yoki 1,3 martaga
ortganligini ko’rish mumkin.
14-jadval
Hayotni sug’urtalash badallari va sug’urtaning jami turlari hajmlarining
nisbati, foizda
1994y 1995y 1996y 1997y 1998y 1999y 2000y
ESQ mamlakatlari
hayotni sug’urtalash 50,1
51,4
54,1
56,1
58,5
62,2
63,5
jami turlar
49,9
48,6
45,9
43,9
41,5
37,8
36,5
EH mamlakatlari
hayotni sug’urtalash 49,9
51,1
54,0
55,9
58,4
62,6
64,1
jami turlar
50,1
48,9
46,0
44,1
41,6
37,4
35,9
EIH mamlakatlari
hayotni sug’urtalash 50,4
51,6
54,4
55,8
59,0
62,7
64,0
jami turlar
49,6
48,4
45,6
44,2
41,0
37,3
36,0
Yuqoridagijadvallar Yevropada tuplanadigan sug’urta badallarining tarkibidagi
o’zgarishlarni aks ettiradi.
1992 yildan 2000 yilgacha davr oralig’ida sug’urta turlarida jiddiy o’zgarishlar
ruy berdi. Bunday o’zgarishlarning amalga oshishiga ESQ mamlakatlarida pensiya
ta'minoti bo’yicha islohotlar ham o’z ta'sirini o’tkazdi. Ushbu islohotlar natijasida,
pensiya ta'minotida davlatning ishtiroki kamaydi va bir vaqtning o’zida hayotni
sug’urtalash va pensiya hajmlarining ortishi kuzatildi.
2. Yevropa Ittifoqida sug’urtaning turlari
Yevropa iqtisodiy hamkorlik tizimida qabul qilinishicha, sug’urta
tashkilotlari ixtisoslashgan va ixtisoslashmagan asosda o’z faoliyatlarini tashkil
qiladilar. Ixtisoslashmagan sug’urta tashkilotlari sug’urtaning bir necha turlari
bo’yicha o’z ishlarini olib boradilar. Ixtisoslashgan sug’urta tashkilotlari 1-2
yo’nalishlarda ixtisoslashgan holda faoliyat yuritadilar. EHTda sug’urta guruhlari
quyidagi ikki xilga bo’linadi: uzoq va qisqa muddatli umumiy sug’urta turlari.
Uzoq muddatli sug’urta turlariga quyidagi etti xil sug’urta yo’nalishlari kiradi:
• hayotni va annuitentini sug’urtalash;
• nikoh va farzand tavalludini sug’urtalash;
• sog’liq uzluksizligini sug’urtalash;
• tonting sug’urtasi;
• kapitalni qayta sug’urtalash;
• pensiya sug’urtasi;
• boshqa turdagi uzoq muddatli sug’urtalar.
Yuqoridagi uzoq muddatli sug’urta turlaridan boshqa xalqaro amaliyotda quyidagi
sug’urta yo’nalishlari mavjud:
• baxtsiz hodisalardan sug’urtalash;
• tibbiy sug’urta;
• avtomobillarni sug’urtalash;
• temir yo’l vagonlarini sug’urtalash;
• samolyotlarni sug’urtalash;
• kemalarni sug’urtalash;
• transport yuklarini sug’urtalash;
• mulkni yongin va tabiiy ofatlardan sug’urtalash;
• transport xaydovchilarining fukarolik javobgarligini sug’urtalash;
• kema egalarining fukarolik javobgarligini sug’urtalash;
• umumiy javobgarlik sug’urtasi;
• kredit sug’urtasi;
• xodimlarni zararlar extimolidan sug’urtalash;
• moliyaviy zararlarni sug’urtalash;
• sud xarajatlari to’lovlaridan sug’urtalash va boshqalar.
Yuqoridagi sug’urta turlari mohiyatini ochib berish uchun ularning qo’llanish
sohalari bilan tanishamiz.
Eng
an'anaviy
sug’urta
turlaridan
bo’lgan
hayotning
aralash
sug’urtasining bunday nomlanishiga sabab, unda 3 xil sug’urta javobgarligi
mujassamlashtirilganligidadir. Mazkur sug’urta turida shartnomada ko’rsatilgan
yoshga etib, oxirgi badal to’langandan keyin kompaniya koplama pulini to’laydi.
Koplama ishsizlik va vafot hodisalarini chetlab utmaydi. Hayotning aralash
sug’urta shartnomasi 1 oydan 6 oygacha, 1 yilga, 3 yilga, 5 yilga, 10, 15 va 20
yilga tuziladi.
Bolalar va nikox tuyi sug’urtasi bo’yicha shartnoma tuzilgan kunda
bolaning yoshi 15 dan oshmagan bo’lishi kerak. Bolaning ota-onasi, boshqa
karindosh-uruglari, farzandlikka olgan shaxslar bunday shartnomalar tuzishi
mumkin. Kasalligi tufayli I guruh nogironlari bilan sug’urta shartnomasi
tuzilmaydi. Nikox sug’urtasining asosiy maqsadi, nikox tuyiga qadar shartnomada
ko’rsatilgan sug’urta mablag’i yig’ilib, tuy arafasida uni sug’urtalanuvchiga
topshirish va unga bu tantanali tadbirni amalga oshirishda yordam ko’rsatishdir.
Badal miqdori sug’urta puliga mos ravishda bo’ladi va pulning sug’urta
muddatidagi oylarga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Agar 21 yildan keyin
nikox tuyi o’tkazilmasa o’tgan har qaysi to’liq yil uchun sug’urta pulining 3 foiz
har bir to’liq oy uchun esa, 0,25 foiz miqdorida to’lanadi.
Tibbiy sug’urta turi sug’urta hodisasi ruy berganda davolanish
xarajatlarini qoplash maqsadida, sug’urtalanuvchilardan olinadigan badallar
hisobidan shakllantirilgan fond mablag’laridan moddiy yordam ko’rsatish orqali
amalga oshiriladi. Tibbiy sug’urta ikki xil bo’ladi: majburiy va ixtiyoriy.
Fuqarolarni qo’shimcha pensiyaga sug’urta qilish -sug’urtachi bilan
sug’urtalanuvchi o’rtasida shartnoma tuzishdan boshlanadi. Bunday shartnomalar
25 yildan 60 yilgacha erkaklar va 20 dan 55 yilgacha bo’lgan ayollar bilan faqat
ularning foydasini ko’zlab tuziladi. Kushimcha pensiyaga sug’urtalangan fukaro,
faqat sug’urta muddati davomida hamda qo’shimcha pensiya olish davrida
baxtsizlik hodisalaridan ham sug’urtalangan hisoblanadi. Pensiyaga chiqqungacha
o’tgan davr sug’urta muddati deb ataladi. Bu muddat tugagach, agar sug’urta
shartnomasi bo’yicha hamma badallar to’langan bo’lsa, sug’urtalanuvchi pensiya
yoshiga tulgandan so’ng, ularga umrlari oxirigacha qo’shimcha pensiya to’lanadi.
Baxtsiz hodisalardan sug’urtalash hayotni aralash sug’urtalash qoidalari asosida
shakllanib, shu bilan birga, alohida sug’urta sifatida ham amalga oshiriladi.
Sug’urta shartnomasi amal qilgan davrda sug’urta hodisasi sodir bo’lib kolsa, bu
holda tekshirish o’tkazilib, hujjatlar asosida sug’urta koplamasining miqdori
aniqlanadi. Agar sug’urta shartnomasining muddati tugasa, baxtsiz hodisa sodir
bo’lishi munosabati bilan sug’urta koplamasi to’lansa, sug’urtalangan shaxs vafot
etsa, sug’urtalangan shaxs doimiy ishlash uchun chet elga ko`chib ketsa, sug’urta
shartnomasi bekor qilinadi. Shuni aytish kerakki, sug’urta idoralari baxtsizlik
hodisalari
sababini
chuqur
o’rganish
va
uni
aniqlash
maqsadida
sug’urtalanuvchining tibbiy kurikdan o’tishi uchun mutaxassis shifokor xuzuriga
borishlari shart
Yuklarni sug’urta qilish uchun sug’urta tashkilotlari yuridik va jismoniy
shaxslar, yukni junatuvchilar, yukni qabul qilib oluvchilar bilan shartnoma tuzib,
bunda sug’urtalashga doir asosiy ko’rsatkichlar keltiriladi. Yuklar sodir etilishi
mumkin bo’lgan barcha hodisalaridan sug’urtalanadi. Sug’urta shartnomasi
yuzasidan javobgarlik yuk ombordan junatish uchun olingandan boshlanadi va
butun yo’l davomida yukni ortish va uni tushirib, qaytadan ortish, omborda
saqlash, yuk qabul qiluvchining omboriga yoki sug’urta guvoxnomasida
ko’rsatilgan oxirgi punktdagi belgilangan manzilga yetkazib berilgunga qadar
davom etadi.
Transport vositalarining ixtiyoriy sug’urtasi o’zining 4 xil ob'ektiga ega:
1. Transport vositalari
2. Xaydovchi va yulovchilar
3. Transportga tegishli qo’shimcha uskunalar
4. Asosiy transport vositasi yoki pritsepda tashilayotgan yo’q.
Aholiga tegishli mol-mulkni ya'ni, imoratlar, uy-joylar, kvartiralar,
xayvonlarni sug’urta qilish uchun zaruriy ma'lumotlar aniqlanadi. Bunda ajratilgan
er
uchastkalari,
xususiylashtirilgan
turar-joy
fondi
va
soliq
idoralari
ma'lumotlaridan foydalaniladi. Sug’urta koplamasini to’lashda imoratning
shikastlanishi va vayron bo’lishini kuzga tutish lozim. 1-kavatda uni ta'mirlash
xarajatlari koplanadi. Bunda imoratni saqlab qolish uchun ketgan xarajatlar
koplamaga qo’shib to’lanadi.
Xalqaro sug’urta kompaniyalari. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida
sug’urtalovchilarning faoliyati turli xil tashkiliy shakllarda ya'ni, hissadorlik
kompaniyalari; davlat va aralash sug’urta tashkilotlari; xususiy tadbirkorlik va
birlashmalar;
kooperativ
sug’urta
tashkilotlari;
qo’shma
korxonalar;
avtosug’urtalovchilar parallel shakllarda namoyon bo’ladi. Turli davlatlarda
sug’urta jamiyatlarini tuzishda turli xil tashkiliy-huquqiy shakllardan amaliyotda
foydalaniladi. AQSH va Germaniyada hissadorlik jamiyatlari, Frantsiyada
o’zaro sug’urta jamiyatlari, Buyuk Britaniyada esa, sug’urta assotsiatsiyalari ish
olib bormoqda.
Italiya
va
Ispaniyada
kooperativ
sug’urtalash
amaliyotda
keng
qo’llanilmoqda, Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya va Yaponiyada davlat
kapitali ishtirokidagi sug’urta kompaniyalari faoliyat yuritmoqda.
Ular, asosan, xalqaro sohada maydonga chiqadilar. Bu kompaniyalarga
Germaniyaning «Germes», Frantsiyaning «Kofase» kompaniyalari misol bula
oladi.
Bu kompaniyalarning kay tarzda shakllanishi, ularning faoliyati ma'lum
me'yoriy aktlar va maxsus davlat sug’urta nazorati organlari tomonidan tartibga
solinadi.
Yuqorida aytib o’tilgan Germaniyaning «Germes» kompaniyasini olib
qaraylik. Bu davlat sug’urta kompaniyasi bo’lib, turli mamlakatlar bilan
tuziladigan shartnomalarga pul to’lovi nemis banklari va kompaniyalarining
risklarini sug’urtalaydi.
Frantsiyaning «Kofase» kompaniyasiga keladigan bo’lsak, bu davlat
sug’urta kompaniyasi bo’lib, Frantsiyadan eksport junatmalarini amalga
oshirishga yo’naltirilgan kreditlarni sug’urtalaydi.
Angliyaning «Lloyd» korporatsiyasi yuridik mustaqil sug’urtachilar
birlashmasi bo’lib, ularning har biri o’zining moliyaviy sharoitidan kelib chiqqan
holda, mustaqil ravishda risklarni sug’urtalaydi. Lloyd XVII asrda paydo bo’lib,
o’z nomini kafe egasi bulmish E.Lloyddan olgan. Ushbu kafeda faoliyati dengiz
bilan bog’liq bo’lgan shaxslar tuplanar edi. 1871 yilda bu kompaniya dengiz
sug’urta operatsiyalari bilan ish olib borish huquqiga ega bo’lgan yuridik shaxs
unvoniga muvaffak bo’ldi. 1911 yildan esa, barcha turdagi sug’urta operatsiyalari
amalga oshirila boshlandi. Lloydning har bir a'zosi o’z faoliyatini ta'minlash
yo’lida ma'lum miqdordagi pul mablag’ini depozit sharoitida kuyishi lozim, bu
summa uning riskdagi ishtirok darajasini belgilaydi.
Lloyd a'zolari sug’urta turlari bo’yicha birlashtirilgan.
Bularga anderrayterlar boshchilik qilib, ular barcha sindikat a'zolari nomidan
sug’urta risklarini qabul qiladilar. Lloyd dunyoning barcha yirik portlari va
shaxarlarida o’z birikmalariga ega bo’lib, uzoq muddatli xat sug’urtalash va
alohida turdagi kafolatli sug’urtadan boshqa barcha sohadagi sug’urta xizmatlarini
keng miqyosda ko’rsatadi. Lekin, Lloydning taxminan yarim operatsiyalari dengiz
sug’urtasi bilan bog’liq. Ushbu korporatsiya o’z tarkibiga 5000 atrofldagi sug’urta
kompaniyalarini birlashtiradi. Agar ob'ekt bir muddatning o’zida Lloyd
a'zolarining
bir
nechtasida
sug’urtalangan
bo’lsa,
ularning
har
biri
sug’urtalanuvchi oldida risk uchun olingan ma'lum miqdordagi pul mablag’i, va
mahsulot uchun javobgar hisoblanadi. Korporatsiya a'zolari odatda, shartnomalarni
brokerlar orqali tuzadilar.
Yevropa Ittifoqi sug’urta bozoridagi operatsiyalar. Sug’urta bozori bir necha
sug’urta tashkiloti tashabbusi bilan shakllanib, bir shaxar, mamlakat miqyosida
emas, balki bir necha mamlakat doirasida, xalqaro sug’urta bozori sifatida
shakllanadi, qayta sug’urtalash tadbirlarini amalga oshirishga yordam beradi.
Bozor sharoitida faoliyat yurituvchi sug’urtalovchining qayta sug’urtalashga
bo’lgan ehtiyojlari hozirgi kunda hech kimga sir emas. Uziga katta riskni oluvchi,
lekin yetarli darajadagi rezerv va zahira fondlari bo’lmagan sug’urta
tashkilotlari ob'ektiv yondoshgan holda qayta sug’urtalashni rivojlantirish uchun
shart-sharoirt yaratib, shu yo’l bilan o’zlarining moliyaviy ahvollarini
barqarorlashtiradilar.
Keng hajmdagi qayta sug’urtalash - bu sug’urtalash tomonidan o’zlari qabul qilgan
riskning ma'lum bir qismini boshqa sug’urtachilar - qayta sug’urtachilarga
topshirilishidir.
Shuni aytib o’tish kerakki, bir riskning o’zi bir necha qayta sug’urtachilarga
topshirilishi mumkin. Qayta sug’urtalashga qabul qilingan riskni qayta
sug’urtachi ham boshqa qayta sug’urtachiga topshirishi mumkin. Bu operatsiya
retrotsissiya qayta sug’urtalovchi esa -retnotsesper deb ataladi.
Fakultativ qayta sug’urtalash. Bu usulga ko’ra, sug’urtachiga qabul qilingan
risklarini boshqa ixtiyoriy sug’urta kompaniyaga qayta sug’urtalashga berish
mumkin. Riskni qayta sug’urtalashga bera turib, sug’urtachi o’z foydasiga
komission puldan bir qismini olish huquqiga ega bo’ladi.
Oblegatorli qayta sug’urtalash - fakultativ qayta sug’urtalashdan farqli o’laroq,
bu usulda qayta sug’urtachi va qayta sug’urtalanuvchilar orasida shartnomaviy
munosabatlarning bo’lishi ko’zda tutiladi. Qayta sug’urtalash shartnomasi bu
holda tomonlararo munosabatlar va o’rnatilgan shart, majburiyatlarni aniq ifoda
etuvchi yuridik hujjat hisoblanadi.
Bu shartnomalar o’z navbatida nisbiy va teskari nisbiy guruhga bo’linadi. Birinchi
guruh o’z ichiga kvota va eksdident shartnomalarini, 2-guruh esa, jiddiy zararlari
shartnomali va eksdident zarariyli shartnomalarini oladi.
Sug’urta amaliyotida bu usullardan aralash holda ham foydalaniladi.
Kveta shartnomasi - eng sodda, odiy qayta sug’urtalash shartnomasi turidir. Bu
usulda sug’urtalovchi riskni qayta sug’urtalashga, topshirilayotgan aniq yoki
aralash turdagi risklarni qabul qilingan kveta asosida topshiradi. Ushbu
shartnomada qayta sug’urtalovning kveta va kremiya miqdori, zararlarni
qoplashdagi ishtiroki, limiti ko’rsatiladi.
Summa ekstsedent shartnomasi. Bu usulga ko’ra, qayta sug’urtachi riskni
qayta sug’urtalashga topshira turib, o’z foydasiga ma'lum bir summadagi pulni
ushlab koladi, va qayta sug’urtalashga ushbu summadan tekshiradi. Ushbu summa
sug’urtaning ma'lum bir turi yoki yirik risk turiga qarab belgilanadi.
Ekstsedent zarari shartnomasi. Bu kompaniya sug’urta portfellarini katta
zarar va kutilmagan zararlardan himoya qilishning eng keng tarqalgan usulidir. Bu
mexanizm sug’urta hodisasi yuz bergandan so’ngina ishga tushadi, zarar
summasi aniqlangan va bu summa sug’urtalangan summadan katta bo’lishi lozim.
Ekstsedent zarariyligi shartnomasi yoki stop loss. Ushbu shartnomaning
mohiyati shundaki, kompaniya o’z manfaatlarini himoya qilgan holda, tsedentning
ortishiga moliyaviy zararlarni keltirib chiqarmasligini ta'minlaydi.
3. Sug’urta kompaniyalarining investitsiyalari
Sug’urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati - jahon sug’urta bozorining
rivojlanganligini ko’rsatuvchi muhim belgilardan biri hisoblanadi. Yevropa
sug’urtachilari investitsiyaga yo’naltirilayotgan mablag’lari hajmini doimiy
ravishda kengaytirmoqdalar.
1992 yildan EH mamlakatlarida sug’urtachilaming investitsiyalari uch martaga
oshdi va 5,2 trln. evroni tashkil etmoqda (15-jadvalda 4,5 trl. AQSH doll,
keltirilgan). Ushbu nomutanosiblik AQSH dollari va evro kurslaridagi
o’zgarishlar hamda 2000 yil uchun investitsiya ma'lumotlarining yetarli
darajada emasligi bilan tavsiflanadi. Ammo, shuni ta'kidlash kerakki,
investitsiyalar hajmi joriy baholarda (evro) kamaymagan va domiy o’sish
an'anasi davom etmoqda.
15-jadval
Sug’urta kompaniyalarining investitsiya hajmi, mlrd.doll.
Mamlakatlar
1995y
1996y
1997y
1998y
1999y
2000y
ESQ
3412,7 3804,7 3994,2 4427,2 4939,4 4775,2
EH
3147,1 3539,6 3765,8 4139,9 4627,3 4456,8
EIH
3406,9 3591,6 3765,8 4417,7 4925,1 4760,2
Ushbu investitsiyalarning yo’nalishini quyidagi 16-jadvaldan ko’rish mumkin.
16-jadval
Yevropa mamlakatlari sug’urtachilarining investitsiya yo’nalishlari
(umumiy investitsiya hajmiga nisbatan foizda, 1999 yil)
Investitsiya yo’nalishlari
ESQ
EH
EIH
Ko`chmas mulk
4,9
4,6
4,9
Ulushli qatnashish
3,5
3,2
3,5
Aktsiya va boshqa o’zgaruvchan daromadli qimmatli
qog’ozlar
37,4
38,6
37,5
Obligatsiya va boshqa belgilangan daromad keltiruvchi
qimmatli qog’ozlar
35,3
35,0
35,2
Qarzlar
12,6
12,4
12,6
Depozitlar
1,6
1,5
1,6
Va boshqalar
4,8
4,7
4,8
Yuqoridagi jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, ESQ mamlakatlari
asosiy investitsiyalarini aktsiya va obligatsiya sotib olishga yunaltiradi. EH
mamlakatlarining sug’urta kompaniyalari, bu ikkala yo’nalishga, taxminan 73
foiz miqdordagi investitsiyalarini
yunaltiradilar. Agar, ESQ sug’urta
kompaniyalari aktsiya sotib olishga, o’rtacha 37,4 foiz miqdorda investitsiya
kilsa, bu ko’rsatkich EH sug’urta kompaniyalari uchun nisbatan yuqori bo’lib,
38,6 foizni tashkil etadi. ESQning yangi a'zo mamlakatlarida (Markaziy va
Sharqiy Yevropa mamlakat-lari) investitsiyalarning o’rtacha tarkibi EH va
ESQdan ancha farq qiladi. Sobik sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotidagi
nobarqarorlikni hisobga olgan holda, sug’urtachilar, bu mamlakatlarda risk
darajasi past bo’lgan yo’nalishlarga investitsiyalarni yunaltirishni afzal
bilmoqdalar. Mazkur mamlakatlarda yo’naltirilgan investitsiyalarning yirik qismi
(54,1 foiz) obligatsiyalarga, keyin depozitlarga (15 foiz) va aktsiyalarga (7,4 foiz)
to’g’ri keladi.
Sug’urta kompaniyalari ichida, investitsiyalar miqdori ko’proq hayotni
sug’urtalovchi kompaniyalar hissasiga to’g’ri keladi. 1999 yilda, ESQ
mamlakatlarida mazkur kompaniyalar investitsiyalarining boshqa turdagi sug’urta
faoliyati bilan shug’ullanuvchi, barcha kompaniyalar investitsiyalariga nisbati 4,5
barobar ortiq bo’lgan.
17-jadval
Yevropa sug’urta kompaniyalari investitsiyalari hajmida hayotni
sug’urtalovchi kompaniyalarning ulushi (1999 yil, foizda)
Mamlakatlar
sug’urta kompaniyalari
investitsiyalari hajmida hayotni
sug’urtalovchi
kompaniyalarning ulushi
jami tur sug’urtachi
kompaniyalarning jami
investitsiyalar hajmidagi
ulushi
Yevropa sug’urta
qo’mitasi
81,4
18,6
Yevropa Hamjamiyati
81,7
18,3
Yevropa iqtisodiy
hududi
81,5
18,5
Keyingi o’n yillikda, hayotni sug’urtalovchi kompaniyalarning yig’iladigan
sug’urta badallarining ortishi bilan, ushbu kompaniyalarning investitsiya faoliyati
jadallashdi. 1992 yilda, EH mamlakatlari sug’urtachilari-ning investitsiyalari
hajmida hayotni sug’urtalovchi kompaniyalar ulushi 75,4 foizni tashkil etgan
bo’lsa, bu ko’rsatkich 1995 yilda 77,1 foizni, 1998 yilda 79,9 foizni va 1999 yilda
81,7 foizni tashkil etgan.
Sug’urta kompaniyalarining soni va unda band bo’lganlar salmogining
o’zgarishi. ESQga kiruvchi mamlakatlardagi sug’urta kompaniyalarining soni,
nisbatan barqaror bo’lib, o’rtacha 5,4 mingtani tashkil etishini quyidagi 2-
diagrammadan ko’rish mumkin. Shuning bilan bir vaqtda, EHga kiruvchi
mamlakatlar sug’urta kompaniyalarining soni ancha kamayganligi kuzatilmoqda.
Buni, ushbu mamlakatlardagi sug’urta kompaniyalarining birlashuvi va yiriklashuv
jarayoni bilan izohlash mumkin.
2-diagramma
Yevropa sug’urta kompaniyalarining soni
2000 yilda, ESQga kiruvchi mamlaqatlaming sug’urta kompaniyalarida
1056,7 ming kishi faoliyat yuritgan.
ESQga kiruvchi mamlaqatlaming sug’urta kompaniyalarida ishlovchilar soni
o’sish an'anasiga ega bo’lib, 1992 yildan 2000 yilgacha ular soni kariyb, 36,5
ming kishiga ortgan. Shuningdek, bu o’sishga EKSga yangi a'zo mamlaqatlaming
qo’shilishi ham ta'sir etgan bo’lib, bu mamlakatlarda sug’urta bozorlari endi
shakllanish bosqichini boshdan kechirmoqdalar. Ammo, EH mamlakatlarida
sug’urta to’lovlarining hajmi o’sishiga qaramasdan, sug’urta kompaniyalarida
ishlovchi xodimlar sonida kamayish kuzatilmoqda. Yuqorida ko’rib o’tilgan vaqt
oralig’ida, EH mamlakatlarida ishlovchi xodimlar soni 7 ming kishiga kamaygan.
Ammo, bitta kompaniyaga to’g’ri keladigan o’rtacha bandlik darajasi
kamaymagan. EH mamlakatlaridagi sug’urta kompaniyalarida, ESQ va EIH
mamlakatlaridagi kompaniya-larga nisbatan, bitta kompaniyaga to’g’ri keladigan
xodimlaming o’rtacha soni eng minimal darajani tashkil etganligini kuzatish
mumkin.
Ayrim sug’urta ko’rsatkichlarini Yevropa mamlakat-larining YAIM bilan
taqqoslash. Odatda, mamlakat iqtisodiyoti uchun zaruriy sug’urta ikkita
ko’rsatkich -yig’iladigan sug’urta badallarining YaEVlga nisbati hamda sug’urta
kompaniyalari investitsiyalarining YaEVlga nisbatan hajmi bilan belgilanadi.
Ushbu ko’rsatkichlami quyidagi 18-jadval ma'lumotlaridan ko’rish mumkin.
18-jadval
Yevropa mamlakatlarida yig’iladigan sug’urta badallarining va
investitsiyalar hajmining YAIMga nisbati
Yillar
yig’iladigan badallar
hajmi, %
investitsiyalar
hajmi, %
ESQ
EH
EIH
ESQ
EH
EIH
1994
6,8
6,9
7,0
32,9
33,1
34,1
1995
6,7
6,8
6,9
34,8
35,2
36,2
1996
7,0
7,1
7,2
37,9
38,7
39,6
1997
7,2
7,4
7,5
42,7
43,9
44,8
1998
7,5
7,6
7,7
47,3
49,0
49,9
1999
7,9
8,2
8,2
52,0
53,9
54,6
1999 yilda, ESQ mamlakatlarida yig’ilgan sug’urta badallarining hajmi YAIMga
nisbatan 7,9 foiz, EH va EEH mamlakatlarida esa, bu ko’rsatkich 8,2 foizga teng
bo’lgan.
Bu ko’rsatkich, dunyo bo’yicha solishtirilganda, o’rtacha (7,52 foiz) dan yuqori
bo’lib, faqatgina, shimoliy Amerika - 8,42 foiz va Okeaniya (Avstraliya va Yangi
Zelandiya) - 9,2 foiz ko’rsatkichlaridan ortda koladi.
Mazkur ko’rsatkich dinamikasi ijobiy tusga ega bo’lib, 1992 yildan 1999 yilgacha
nisbatan barqaror ravishda- 1,3 martaga oshgan.
Yevropa sug’urtachilarining investitsion faoliyati doimo o’sgan va o’sish jadalligi,
ushbu mamlaqatlaming YAIM o’sish sur’atlaridan ancha tez kechgan. Masalan,
1992 yilda ESQ mamlakatlarida, sug’urtachilar investitsiyalarining YaEVlga
nisbati 29,1 foiz bo’lgan bo’lsa, 1999 yilda bu ko’rsatkich 52 foizni tashkil etgan.
Agar, ushbu ko’rsatkichni EH va EEH mamlakatlari bo’yicha olib qaraydigan
bo’lsak, unda mazkur ko’rsatkich, bu mamlakatlarda 53,9 va 54,6 foizni (mos
ravishda) tashkil etgan.
Xalqaro moliya munosabatlarida xalqaro sug’urta operatsiyalari bilan bog’liq
ko’rsatkichlarni solishtirish, ko’prok, ma'lum hudud mamlakatlarida yig’iladigan
sug’urta badallarini, shu hududda istikomat qiluvchi aholining o’rtacha yillik
soniga bo’lish orqali amalga oshiriladi.
Bunday oddiy usul, turli xil aholi soniga ega bo’lgan hududlarda sug’urta
jarayonining qanchalik ommaviylashganligini aks ettiradi.
Yevropa mamlakatlarida aholi jon boshiga nisbatan sug’urta badallarining
barqaror o’sishini kuzatish mumkin. 1992 yilga nisbatan, bu ko’rsatkich ESQ
mamlakatlarida 1,75 marta, EH mamlakatlarida 1,79 marta va EIH
mamlakatlarida 1,78 martaga oshgan.
1999 yilda EH mamlakatlarida sug’urta badallari to’lovi hajmi 2053 AQSH
dollarini tashkil etgan. Va dunyoda faqat AQSHdan keyingi ikkinchi o’rinni
egallagan (AQSHda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan sug’urta badallarining
miqdori 2765,5 dollarni tashkil etadi). Dunyo hududlari bo’yicha bu ko’rsatkich
o’rtacha - 387 AQSH dollarini tashkil etadi.
Axoli jon boshiga sug’urta to’lovlarining hajmida, hayotni sug’urtalash sezilarli
salmoqqa ega bo’lib, uning ulushi umumiy yig’ilgan sug’urta badallarida 62 foizni
tashkil etadi.
XULOSA
Rossiya
notinchlik
bosqichini
boshdan
kechirmoqda.
Sug'urta
kompaniyalari nafaqat global o'zgarishlarga muntazam ravishda javob berish
zarurati bilan duch kelishadi iqtisodiy holat bozor, shuningdek, ular biznes
sheriklari, ularning mijozlari yoki aktsiyadorlari tomonidan yuzaga keladigan
xavflarni baholashga majbur.
Investitsion hayotni sug'urtalash so'nggi to'rt yil ichida Rossiyada sug'urta
bozorining o'sishining asosiy omili hisoblanadi va ushbu sug'urta turiga qiziqish
ortib bormoqda. O'sish dinamikasi etarli mablag'larning mavjudligi va aktivlarga
bo'lgan intilish bilan bog'liq fond bozori depozitlar bo'yicha past stavkalarni saqlab
qolish fonida. Bundan tashqari, dasturlarni shakllantirish uchun investitsiya
sug'urtasi hayot bor katta ta'sir haddan tashqari likvidlik tufayli agent banklarning
faoliyati.
Shaxsiy
sug'urta
sohasida,
shuningdek,
taxminan
5-10%
ijobiy
tendentsiyani kuzatish mumkin bo'ladi va mulk sug'urtasi, eng yaxshi holat, 1-2%
zaif ijobiy tendentsiyani namoyish etadi va javobgarlik sug'urtasi taxminan 5-6%
qo'shadi.
Bundan tashqari, ipoteka sug'urtasi hajmlarning tez o'sishi tufayli
o'sishning yana bir omili bo'lishi mumkin. ipoteka krediti aholi.
Ixtiyoriy bozorda tibbiy inflyatsiyadan past bo'lmagan darajada o'sish
kutilmoqda.
Yil yakunlariga ko‘ra, xorijga chiqayotganlarning sug‘urta to‘lovlari 2017-
yilga nisbatan 21 foizga oshadi. Bundan tashqari, ulushning yanada ortishi onlayn
sug'urta, sug'urta mahsulotlarini Internet saytlari va mobil ilovalar orqali tarqatish
maqsadida o'zgartirishlar.
Shuningdek, banklar, riteylerlar va onlayn hamkorlar bilan yangi hamkor
mahsulotlarni joriy etishni rivojlantirishni davom ettirish mumkin. Mijozlarning
moliyaviy va kiber risklarini sug'urtalash mahsulotlari ham o'rta muddatli
istiqbolda chakana savdo bozorining o'ziga xos haydovchilariga aylanishi mumkin.
Shu kabi turdagi mahsulotlar assortimenti kengaymoqda.
ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni.
1993 yil 7 may.
2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha
qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini
yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263-
sonli qarori.
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta
bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi
2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori.
5. www.ziyonet.uz
6. www.nur.uz
