Ilmiybaza.uz YEVROPA MODERNIZM ADABIYOTI REJA: 1. J.Joys modernizm asoschisi sifatida. 2. Modernizm va Kafka ijodi. 3. Kamyu va absurd falsafasi. 4. Modernizm va mifologiya. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch sо‘z va iboralar: Modernizm. Tafakkur (ong) oqimi. Ekspressionizm. Dadaizm. Kubizm. Abstraksionizm. Syurrealizm. Fusunkor (magik) realizm. Ekzistensializm.Absurd adabiyoti. Ma’ruza matni Modernizm fransuzcha moderne (zamonaviy, eng yangi) sо‘zidan olingan bо‘lib, XX asrning 20 yillarida vujudga kelgan badiiy estetik tizimni anglatadi. Shu davrdan boshlab XIX asr san’atidan farq qiluvchi yangi san’at shakllana boshlaydi. Modernizmning vujudga kelishiga Shopengauer va Nitsshe irratsional falsafasi, Bergson intuitivizmi, E. Gusselning fenomenologiyasi, Freyd va Yung psixoanalizi, Xaydegger, keyinroq J.P. Sartr va A.Kamyu ekzistensializmi, Franfurkt maktabi ijtimoiy falsafasi g‘oyalari asos bо‘lib xizmat qildi. Modernizm ma’lum ijtimoiy davr mahsuli edi, XIX asr oxiri XX asr boshlarida jamiyat hayotida yuz bergan ijtimoiy va ma’naviy tushkunlik (bu dekadentlik atamasi bilan nomlanadi) adabiyot va san’atga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi. Modernizmning paydo bо‘lishi bir tomondan jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlarga norozilik ifodasi edi, zero ular ijtimoiy о‘zgarishlar, inqilobu tо‘ntarishlar bilan insonni baxtli qilib bо‘lmasligini anglab yetdilar, modernizm oqimining g‘oyaviy asosini tashkil qiluvchi falsafa insonning ijtimoiy tomoniga emas, ruhi, qalbiga asosiy e’tiborni qaratdi. Ular о‘zlaridan oldingi falsafani narsalar falsafasi bо‘lgani uchun tanqid qiladilar, falsafa diqqat markazida inson turishi lozim degan fikrni ilgari suradilar, insonning asl hayoti real voqelikdagi emas, kо‘ngildagi, ongdan tashqari, aql- idrokka bо‘ysunmaydigan hayoti deb biladilar. Ayni paytda modernistlar an’anaviy shakldan ham qoniqmaydilar, XIX asr realizmi va romantizmi uchun xos bо‘lgan qolip tusini olgan shakl va usullarni takrorlash, naturalizmning voqelikdan passiv nusxa kо‘chirishi, badiiy ijodda akademizmga qarshi isyon kо‘tardilar. Ular an’anaviy shakl hozirgi zamon voqeligini kо‘rsatishga ojizlik qilib qolgan deb hisoblaydilar. Ruh-qalb hayotini alohida qadrlovchi modernistlar, endi realistik usul Ilmiybaza.uz va vositalar inson qalbining yashirin tublariga kirish, uni borbо‘yicha, rо‘y-rost tasvirlash uchun ojizlik qilib qolgan, deb hisoblaydilar. XX asr adabiyotida modernistlarning shakl bobidagi izlanishlarini aks ettiruvchi kо‘plab oqimlarni kо‘rsatish mumkin. Futurizm - lotincha (futurum) sо‘z bо‘lib "kelajak" ma’nosini anglatadi. Bu oqimning maqsadi kelajak san’atini yaratishdan iborat edi. Futuristlar san’at tamomila erkin bо‘lishi kerak, deb hisoblardilar, о‘tmish san’atini inkor qilardilar. Futuristlar yozish texnikasiga alohida e’tibor beradilar, poetik qonuniyatlarni buzadilar. О‘zining bir qancha ziddiyatli jihatlariga qaramasdan futurizm V.Xlebnikov, B.Pasternak kabi shoirlar ijodiy prinsiplarining shakllanishida katta rol о‘ynadi, shakl bobidagi dadil tajribalariga asos bо‘ldi. Ekzistensializm (existence - mavjudlik) - XX asrdagi ana shu nomdagi falsafa asosida vujudga kelgan modernistik oqim. Ushbu falsafa markazida inson hayotining ma’nosi, shaxs erki va mas’uliyati muammolari turadn. Adabiy oqim sifatida ekzistensializm borliq va insonning g‘aroyib sirli-sehrli jihatlari xususida bahs yuritadi. Ushbu adabiyot namunalarida insonning jamiyatga begonaligi, yolgizligi, mahkumligi muammosi kо‘tariladi. Kо‘pincha qahramonlar kutilmagan vaziyatga tushib qoladilar, ushbu vaziyatning ular qalbi va ruhiyatiga ta’siri muallif diqqat markazida turadi. Sartr, Kamyu kabi ijodkorlar ushbu adabiyotning ajoyib namunalarini yaratdilar. Ekspressionizm (fransuzcha - expression ifoda sо‘zidan) - Birinchi jahon urushi va inqilobiy tо‘ntarishlar davrida san’at va adabiyotda vujudga kelgan okim. Ushbu oqim vakillari hissiyotga, tuyg‘uga alohida e’tibor beradilar, qahramonning tasavvurlari, taassurotlari ifodasi yetakchnlik qiladi, hissiyotga, kechinmaga urg‘u beriladi. Ekspressionizm kо‘proq poeziya (Pol Elyuar) va dramada namoyon bо‘lgan. Impressionizm (fransuzcha impression - taassurot) - XIX asr oxiri XX asr boshlarida Fransiyada vujudga kelib, tasviriy san’at, adabiyot, musiqada о‘zini Ilmiybaza.uz namoyish qilgan oqim. Impressionistlar insonning biron hodisata’sirida tug‘ilgan taassuroti, hissiyoti, hayajoni, ruhiy holati san’atning diqqat markazida turishi kerak, deb hisoblaganlar. Ular insonning asl hayotini g‘ayrishuuriy hissiyotlar, о‘zgalardan yashirin tuyg‘ularda kо‘rganlar, ushbu olamni bor bо‘yicha kо‘rsatishsaharakat qilganlar. Impressionizm atmasi Monening«Taassurot. Quyosh chiqishi» nomln kartinasi kо‘rgazmada namoyishetilgandan sо‘ng paydo bо‘lgan. Rassomlarо‘zlarining sevimli janrlari bо‘lgan peyzaj, portret,kо‘p shaxslar tasvirlangan kompozitsiyalardaularni qurshagan dunyodan olgan lahzalik taassurotlarnni nfodalaganlar. Adabiyotda impressionizm prinsiplari naturalizmdan simvolizmga о‘tish jarayonida shakllandi. Jyul va Edmon Gonkurlar, J.Gyunsmans, Gi de Moppasan ushbu yо‘nalishga moyillik bildiradilar, asarlarida oniy lahzada insonning rang- barang tuyg‘ularini sо‘z yordamida iloji boricha tо‘liqroq tasvirlashga nntilganlar. Impressionizm alohida maktab tusini olmagan bо‘lsa-da, bu yо‘nalish vakillarining kо‘plab kashfiyotlari zamonaviy san’at va adabiyotda iz qoldirdi. Syurrealizm - (fransuzcha surrealizme) – Fransiyada XX asrning 20-yillarida vujudga kelgan oqim. Syurrealizm intuitivizm falsafasi, sharq diniy falsafasi, freydizm ta’limotiga tayanadn. Syurrealizm estetikasi A.Bretonning «Syurrealizm manifesti» asarida uzining ifodasini topgan. Ular insonning «men»iga erkinlik berishga, uni moddiyunchilik, insonning ijodiy imkoniyatlarini cheklovchi an’anaviy estetika zanjirlaridan xalos qilishga chaqiradilar. Hayotning asl mohiyati insonning ongdan tashqari, g‘ayrishuuriy olamida berkingan, deb hisoblaydilar va adabiyet tartibotlarga, kunikma, axloqiy tushunchalar va mantiqqa bо‘ysunuvchi hayotni emas, uning botindagi pinhon tuyg‘ularini tasvirlashi lozim. Shu sababli nnson ruhining g‘ayrishuuriy holatini namoyish etuvchi usul snfatida - tush holati, gо‘daklik xotiralar, gallyusinatsiya kabilardan foydalanganlar. Syurrealistik asarlar syujeti majoziylikka, paradoksga. kutilmaganlikka asoslanadi. Adabiyotda Appolnner. tasviriy san’atda S.Dali, X.Miro, I.Tangi, G.Arp, A.Masson, R.Magritt, kinematografiyada L.Bunyuel, absurd teatrida E.Inoyekso, S.Bekket ushbu oqim namoyaidalaridir. Modornizmga tushkunlik mafkurasini ifodalovchn hodisa sifatida Ilmiybaza.uz salbiy baho berib kelindi. Birok uning buyuk namoyandalari bu fikrning biryoqlamaligi, adolatsizligini isbotladi. Frans Kafka, Jeyms Joys, Alber Kamyu asarlarida chirigan jamiyatning inson shaxsiga ta’siri, uni mahv etishi о‘zining yorqin ifodasini topsa-da, insonga, uning kelajagiga ishonch tuyg‘usi ham ufurib turadi. Modornistik ijod mahsullarida fojiaviy taqdirga mahkum inson fojiaviylik zamirida ham baxtga intiladi, najot axtaradi. Modernchi adiblrning qahramonlari kо‘p hollarda kutilmagan vaziyatga tushib qoladilar, ana shunday hollarda ularning qalbida rо‘y berayotgan jarayonlar muallif diqqat markazida turadi. Ularning qahramonlari odatda halol, sofdil, beozor odamlar. Ruh hayoti bilan yashash, kо‘ngil buyurganini qilish, soxtalik, sun’iylikni inkor qilish, qalbidagini yashirmaslik - F.Kafka, A.Kamyu kabi ijodkorlar asarlarining qahramonlarida ana shu jihatlar yetakchilik qiladi. Modernistlar shaklga alohida e’tibor beradilar, shartli-ramziy usullarni qо‘llaydilar, inson shaxsiga kutilmagan tomondan yondashadilar. Bu jihatdan, ayniqsa, avstriyalik yozuvchi F.Kafka, fransuz adibi A.Kamyu va amerikalik U.Folkner ijodi diqqatga sazovor. Frans Kafka XX asr modern adabiyotining eng ajoyib va о‘ziga xos namoyandasidir. Uning njodi g‘oyatda xilma-xil qarashlar va baholarga sabab bо‘lgan. Albatta, Kafka tiriklik chog‘idagiga qaraganda, о‘limidan keyin unga qiziqish kuchli bо‘lganligini ham e’tirof etish kerak. Ba’zan buyuk iste’dod egalari о‘z davrida tan olinmasligi, tushunilmasligiga kо‘plab misollar keltirish mumkin. Kafka ham shunday ijodkorlar sirasiga kiradi. U Markaziy Yevropada о‘tgan asrning 20-30-yillarida juda keng bо‘lmasa ham ma’lum ma’noda tanilgan edi. О‘z paytida Herman Hesse, Tomas Mann, Bertold Brext kabi taniqli yozuvchilar uning iste’dodini tan olgan edilar. Birok, Kafka nomining chinakam shuhrati ikkinchi jahon urushidan keyingi davrga tо‘g‘ri keldi. Chunkn Kafka tnrikligida kitoblarining nashr qilinish-qilinmasligiga bee’tibor qarar edi. Shu sababli о‘limidan keyin nashr etilgan, ba’zilari tugallanmagan "Jarayon", "Qо‘rg‘on", "Amerika" romanlari adabiyot olamida chinakam voqea bо‘ldi. Ilmiybaza.uz Jeyms Joys hayoti va ijodi (1882-1941) Irland yozuvchisi Jeyms Joys о‘zining yirik “Uliss” romani bilan keng xalq ommasiga tanildi. 1933 yilda chiqqan bu asar yangi shakli bilan kо‘pchilikni hayron qoldirdi va haligachi kо‘pchilikka tushunarsiz asar bо‘lib kelmoqda. Asarni uzoq vaqtgacha chop etishni taqiqlashdi. 1918-1921 yillarda bir necha boblari nashr qilinganda uni yana taqiqlashib, muallifni axloqsizlikda ayblashdi. Roman yozib tugallangandan sо‘ng 12 yil о‘tib nashr qilindi. Bu roman modern janrining ong oqimi yо‘nalishida yozilgan bо‘lib, universitetlarning filologiya fakultetlarida shu ta’rif ostida о‘qitilar va talabalarga asar bilan tanishtirish maqsadida 3 ta bobinigina о‘qish tavsiya etilardi (15 yilcha burun). Romanni tо‘liq о‘qiy ololgan kishi esa zamonasining qahramoni sanalardi. “Uliss”ni о‘qish davri endi kelgan kо‘rinadi. “Uliss” – bir kun ichida bо‘lib о‘tgan voqealar (1904 yil 16 iyun) 700 sahifada aks ettirilgan roman. Ong oqimi romani qanday paydo bо‘ldi va uni nega Joys yozdi? Bu haqda muallif yashash tarzi va xarakter xususiyatlari guvohlik beradi. 1932 yilda “Xalqaro revolyusion yozuvchilar uyushmasi” Joysni 1917 yilgi Rocsiyadagi oktabr tо‘ntarishi haqida uning munosabatini bilishmoqchi bо‘lishadi va kotibi orqali eshitgan javob sovet yozuvchilarini hayratda qoldiradi. Javob taxminan shunday edi: “Qiziqish bilan Rossiyada 1917 yilda shunday voqea sodir bо‘lganini bilib oldim. Hozircha bu voqeaning ahamiyatini aniqlash mushkul. Lekin kotibingizning imzosiga qaraganda о‘zgarishlar unchalik katta emasga о‘xshaydi, deydi”. Vaholanki, bu vaqtda 1-jahon urushi bо‘lib о‘tgan va sovet davlatining yarmi qonga botgan edi. Jeyms Joys asarlari avtobiografik xarakterda bо‘lib, lekin uning hayoti va ijodi bilan shug‘ullangan tadqiqotchilarning fikricha, asar qahramonlari omadsizroq va hayotlari ancha fojeaviydir. Jeyms Joysning familiyasi Irlandiyada keng tarqalgan familiyalardan bо‘lib, (fransuzcha sо‘zdan olingan) quvnoq degan ma’noni anglatadi. Joysning otasi familiyasini oqlab, vaqtini bazm, tо‘y va bayramlarda xushchaqchaqlik bilan о‘tkazadi. Uning ovozi yaxshi bо‘lib, qо‘shiqlar aytib, atrofdagilarni xushnud etadi. Otasi Jon Stanislaus oilasi erkaklari ishini davom ettirib, vinochilik bilan Ilmiybaza.uz shug‘ullanadi (badavlat burjua edi). Onasi Meri Mey ham yaxshigina sep bilan uzatiladi. Badavlat yashashni boshlagan oila kо‘p о‘tmay qambag‘allashib qoladi va otasi kо‘p о‘tmay xarakteri va talanti tufayli soliq yig‘uvchi bо‘lib ishga joylashadi. Onasi uyda 15 nafar farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Farzandlaridan 10 nafari yashab ketadi. Jeyms Joys ikkinchi farzand edi. U 1882 yil 2 fevralda tug‘iladi. Otasi Joysni yaxshi kо‘rardi, sarmoyasi bor paytda uni Dublin yaqinidagi Kilder grafligidagi Klongouz Vud yopiq pansioniga beradi. Ushbu pansion о‘sha vaqtda mamlakatdagi eng yaxshi maktablardan hisoblanardi. Jeyms talantli о‘quvchi sifatida adabiyot va tillarni yaxshi, matematika va tabiiy fanlarni о‘rtacha о‘zlashtirardi. Keyinchalik maktab tо‘lovlarini tо‘lay olmay, boshqa oddiy maktabiga о‘tkazishadi. Otasi soliq idorasidan ishdan ketgach, oilasi uning kichkina nafaqasiga yashashga qiynalib qoladi. Bolalarida onasining rо‘zg‘orga pulni yetkaza olmay qiynalib, tushkunlikka tushganligini kо‘rib, otasiga nisbatan nafrat hissi uyg‘onadi. Bu esa Jeymsning asarlarida aks etadi. Jeyms Joys yoshligida ham, ulg‘ayganda ham zaif yoki mas’uliyatsiz bо‘lmagan. U о‘zining о‘rnini yaxshi bilardi. Maktabdagi muvaffaqiyatlari tufayli oilada yulduz edi. Muomalasi bilan insonlarni о‘ziga bо‘ysundira olardi. Undagi rahmdillik va mehribonlik xislatlari asarlarining umrboqiy bо‘lishiga sabab bо‘ldi. Jeyms Joys 15 yoshidan boshlab katolik dini olamiga qarshi chiqa boshlaydi. U rassomlikni tanlaydi. Bu qobiliyati “Uliss”da о‘z ifodasini topdi. Romanda inson tana a’zolarini detaligacha tasvirlab beradi. Asar Xomerning “Odisseya” asari bilan о‘xshash bо‘lish bilan birga, tana a’zolariga bag‘ishlangan. Jeyms Joys romani yangi – hikoya qilish janrida yozilgan bо‘lib, asosiy qahramon muallifning о‘zi. “Uliss” 18 bobdan iborat. Mavzu va mantiq jihatdan “Odisseya” asari bilan bog‘lanadi. Lekin asarda farqli jihatlar mavjud. Odissey podsho bо‘lsa, Blum reklama agenti. Penelopa ayol sadoqatining ramzi bо‘lsa, Molli Blum esa uning teskarisi. Roman voqealari aynan Blum xotinining vafosizligiga qurilgan. Xomer asari harakatlari uzoq vaqt va turli mamlakatlarni qamrasa, Joys romani harakatlari 1 kun ichida bitta shaharda bо‘lib о‘tadi. Ilmiybaza.uz Ong oqimi janrida yozilgan “Uliss”da falsafiy mavzu va g‘oyalar о‘z aksini topgan. Romanga kо‘p avtobiografik epizodlar kiritilgan. “Uliss”dagi Blum xotinining bevafoligi voqeasi Joysning hayotida bо‘lib о‘tadi. Muallifning dо‘sti uning bо‘lajak xotini Nora bir vaqtning о‘zida ham Joys ham u bilan uchrashib yurganini aytadi. Bu voqeaning naqadar rostligi noma’lum. Lekin alam va rashk tо‘lqini uning romani varaqlarida Blumning xotini obraziga quyildi. 700 betlik romanga yozilgan tanqidlar о‘nlab tomga sig‘maydi. Ammo romanning chinakam muxlislari yozuvchi tilining g‘ayrioddiy jonliligi va mavzusining xilma- xilligini ta’kidlashadi. Hamma gap shundaki, bu asar Joysning javoblari, xayollari, fikrlashlari mevasi va xulosalaridir. Jeyms Joys sermahsul ijodkor hisoblanadi. U 16 yoshdanoq qator esse, pyesalar va lirik she’rlar (ayrim she’rlari 6 yoshidan yozgan, oilasi bu bilan g‘ururlangan) yozgan. О‘smirligida Ibsen ijodi chuqur taassurot qoldiradi. 1899-1901 yillar “Drama va hayot” falsafiy essesini, “Yaltiroq mavqe” (Ibsenga taqlidan) asarini yozadi, Gauptmanning “Mixael Kremer” va “Quyosh chiqishidan oldin” pyesalarini tarjima qiladi va qator maqolalar yozadi. Alber Kamyu hayoti va ijodi Fransuz yozuvchisi, dramaturgi, fransuz ekzistensializmi asoschilaridan biri Alber Kamyu faqat о‘z davri emas, keyingi asr jahon adabiyotining buyuk namoyandalaridan bо‘lib qolaveradi. Ijodkorning buyukligi u yaratgan asarlarining soni va mashhurligi bilangina emas, hayot hamda inson tо‘g‘risida qanday yangi gap ayta olgani, uning ilgari kо‘rilmagan qanday yangi jihatini kashf eta bilganligi bilan ham о‘lchanadi. Alber Kamyu borliq va inson haqida о‘z sо‘zini aytib ketgan buyuk ijodkorlar sirasiga kiradi. Alber Kamyu 1913 yil 7 noyabrda Jazoirnnng fransuzlar yashaydigan kanorasida dunyoga kelgan. Bolalik, о‘smirlik yillari Jazoirda о‘tgan. Litsey ta’limini tamomlagach, mahalliy universitetning falsafa-tarix fakultetiga о‘qishga kirgan. Studentlik yillarida A. Jid, F. Dostoyevskiy, F. Nitsshe kabi mutafakkirlar ijodi bilan yaqindan tanishadi. Bu tanishuv Kamyu dunyoqarashining shakllanishida katta rol о‘ynadi. U, ayniqsa, Dostoyevskiy ijodiga alohida muhabbat bilan qarar edi. О‘zi Ilmiybaza.uz boshchilik qilgan "Mehnat teatri" sahnalashtirgan «Aka-uka Karamazovlar" pyesasida Ivan Karamazov rolinn ijro etgan. Keyiichalpk ekzistensializm oqiminnng yirik namoyandalari Kyerkegor, Shestov, Xaydeggerlarning ijodini chuqur о‘rganadich Universitet ta’limini «Xristian metafizikasi va neoplatonizm" mavzusida diplom ishi ximoyasi bilan yakunlaydi. U Platon falsafasini о‘rganishni davom ettirishni niyat qilib qо‘ygan edi, birok, sog‘ligi yomonligi (unda sil kasali boshlangani aniqlangan edi) tufayli falsafa fanlari bо‘yicha ilmiy daraja olish imtihonlarida qatnashish uchun ruxsat bermaydilar. Shundan sо‘ng ilmiy ishdan voz kechadi va poytaxt Madaniyat uyining boshlig‘i vazifasida ishlaydi. 30-yillar oxirida uning ilk nasrny asarlar tо‘plami e’lon qilinadi, birinchi romani «Baxtli о‘lim»ni yozadi, «Sizif haqida asotir» falsafiy essesi ustida ish boshlaydi. 1938 yilda «Respublikachi Aljir» gazetasiga jurnalist sifatida qabul qilinadi, birok, ikkinchi jahon urushi boshlanishi munosabati bilan undan ketadi. Tanishlari Kamyuga poytaxt gazetasi «Pari-Suar»da ishlashni taklif qiladilar va u birinchi marta Parijga keladn. Kо‘p о‘tmay gazeta yopiladi va Kamyu Jazoirga qaytadi. U yerda «Sizif haqidagi asotir» asari ustidagi ishga yakun yasaydi. 1942 yilda Kamyu ikkinchi marotaba Fransiyaga keladn. Yozuvchining bu palladagi hayoti juda qizg‘in va ijodi sermahsul kechgan. Tabiatan hayotga faol aralashishga moyil bо‘lgan Kamyu fashizmga qarshi milliy ozodlik harakatida ishtirok etadi, «Komba» yashirin tashkilotiga a’zo bо‘lib kiradi, tashkilot gazetasiga muharrirlik qiladi, "Nemis dо‘stga maktublar»ni chop ettiradi. 1942 yil yozida qamal holatidagn Parijda «Begona» qissasi dunyo yuzini kо‘radi, «Komba» gazetasida «Sizif haqida asotir» essesi bosiladi. 1947 ynlda urushga qarshi dahshatli aybnoma bо‘lgan «Vabo» romani nashr etiladi. Shu yillari qator pyesa, esse va qissalar ham yozadp. 1957 ynlda Alber Kamyu «insoniyat oldiga bugungi kun muammolarini butun keskinligi bilan qо‘yuvchi adabiy asarlarining ahamiyati uchun» Xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlanadi. Alber Kamyuning hayoti kutilmaganda fojiali yakun Ilmiybaza.uz topadn. 1960 yilning 4 yanvarida rojdestvo kunlaridan keyin Parijga kelayotib yо‘lda avtomobil halokatida dunyodan kо‘z yumadi. Yozuvchining о‘limi butun G‘arb san’at olamini larzaga soladi, u tiriklik chog‘idayoq «G‘arbning isyonkor vijdoni» degan nom olgan edi. Kamyuning buyuk zamondoshi, amerikalik yozuvchi Folkner bu о‘lim munosabati bilan shunday yozadi: «Bu tinmasdan о‘zini nzlayotgan va tahlil qilayotgan qalb edi. Mashinasi daraxtga urilgan о‘sha daqiqalarda ham u hamon о‘zidan javob axtarar va talab qilar edi. О‘sha sо‘nggi daqiqalarda u izlagan javobini topganmikin?» Alber Kamyuning muxtasargnna umri davomida yaratgan asarlari hayotlik chog‘ida ham, vafotidan keyin ham jahon kitobxonlarini hayajonga solib kelmoqda, hanuzgacha turli-tuman qarashlar, о‘y-mushohadalar, bahs-munozaralarga sabab bо‘lmoqda. Kamyu asarlari «tilsimini» ochish, uning ijodi mohiyatini anglab yetish uchun G‘arb adabiyotidagi ijodiy metod va oqimlardan xabardor bо‘lish lozim. Shu sababli Kamyu mansub bо‘lgan ekzistensializm, absurdizm falsafasi haqida qisqa va sodda ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Gapni avvalo G‘arb adabiyoti va san’atida vujudga kelgan modernizm oqimi haqida tasavvur hosil qilishdan boshlash lozim. Alber Kamyu ekzistensializm falsafasini rivojlantirib, absurd falsafasiga (uni fransuz ateistik ekzistensializm ham deb ataydilar) asos soldi. Uning asosiy falsafiy- estetik qarashlari "Sizif haqida asotir" asarida о‘z ifodasini topgan. Sizif qadim yunon rivoyatlariga kо‘ra xudolar tomonidan hayotga bо‘lgan cheksiz muhabbati uchun jazolanadi, abadiy qiynoqqa mahkum etiladn. U tо‘g‘risidagi asotirlardan birida naql qilinishicha, Sizif о‘limidan oldin о‘z xotnnining muhabbatini sinab kо‘rmoqchi bо‘ladi. Shu maqsadda xotiniga jasadini hech qanday ma’rakalarsiz shahar maydoni о‘rtasiga uloqtirishni buyuradi. Uning buyrug‘i bajariladi. Tez orada soyalar saltanatida qayta tirilgan Sizif xotinining g‘ayriinsoniy itoatidan g‘azabga minadi, u bunday shafqatsizlikni kutmagandi, bu shunchaki sinov edi. Plutondan Ilmiybaza.uz ruxsat olib, yerga xotinini jazolash uchun keladi. Biroq shirin hayot lazzatini yana bir totib kо‘rgach, zulmat dunyosiga qaytgisi kelmay qoladi. Qancha yalinish va dо‘q-pо‘pisalar ham uni ortiga qaytara olmaydi. Shunda xudolar uni og‘ir jazoga hukm qiladilar - Sizif ulkan xarsang toshni tog‘ chо‘qqisiga dumalatib olib chiqishi, manzilga yetgach esa xarsang yana ortga yumalashi, mahkum esa toshni qaytadan chо‘qqiga eltishi va avvalgi holat cheksiz takrorlanaverishi lozim. Kamyu talqinicha Sizif - absurd qahramon. U foniy dunyoga bо‘lgan bemisl muhabbati va о‘limga nafrati uchun shunday jazoga mustahiq. Bir turdagi bema’no va bemaqsad mehnatga majbur qilingan Sizif taqdirida Kamyu inson qismatini kо‘radi. Uning mashaqqatln intilishlari, orzu-havaslarining oqibati puch, bema’ni - oxir-oqibat oldinda uni yо‘qlik dunyosi, о‘lim kutadi. Biroq absurd falsafasi tushkunlik, tarkidunyochilikni targ‘ib qilmaydi. Naqadar bema’no, absurdligiga qaramasdan, inson uchun hayotga teng darajada qadrli narsaning о‘zi yо‘q. U faqat bu hayot о‘tknnchi ekanligini, inson har bir daqiqani sezib qadrlab yashashi, foniy dunyo ne’matlariga mehr qо‘yish notо‘g‘ri ekanligini uqtiradi. "Begona" qissasi 1940 yilda yozib tugatilgan, 1942 yilda dunyo yuzini kо‘rgan. Qissa XX asr fransuz adabiyotining, aniqrog‘i, "Kamyu avlodining eng yaxshi asari", "asr san’atidagi eng yirik falsafiy asotirlardan biri" deya baholangan. Yaratilganiga 60 yildan kо‘p bо‘lganiga qaramay "Begona" hanuz Fransiyada eng sevib о‘qiladigan asarlardan hisoblanadi. Qissa vatanidagina emas, jahonning kо‘plab mamlakatlarida ham shuhrat qozongan. Bir qarashda asar qahramoni jazoirlik oddiy xizmatchi Mersoning hayoti boshqalarnikidan uncha farq qilmaydi - el qatori ishlaydi, dam oladp, kundalik ikir- chikirlar bilan band kun kechiradi. Birok ayni paytda qissaning ilk satrlaridanoq Mersoni boshqalardan ajratnb turuvchi jihati ham namoyon bо‘la boshlaydi. U о‘ta rostgо‘y, munofiqlikni bilmaydigan va о‘zgalar u haqida nima о‘ylashlari bilan qiziqmaydigan shaxs. Asar voqeasi Mersoning onasi о‘limi haqidagi telegrammani olishidan boshlanadi. Merso xatning rasmiy mazmunini uncha anglamaydi, chunki Ilmiybaza.uz onasi uning uchun ilgariroq, qariyalar uyiga joylashganida о‘lgan edi. Shu sababli bu sovuq xabarni bir qadar loqayd qabul qiladi. Onasini kо‘mish uchun qariyalar uyiga kelganda ham Merso odatda azada bо‘ladigandek о‘zini iztirob chekayotgan kishi qilnb kо‘rsatishga urinmaydi. Faqat uni onasini qariyalar uyiga joylagani uchun ayblashlari mumkinligini elas-elas payqab, о‘zini oqlamoqchi bо‘ladi, birok qariyalar uyi direktori: "Siz uni boqolmas edingiz. U qarovga, hamshiraga muhtoj bо‘lgan. Siznpng maoshingiz ham о‘zingizga yarasha", deb uni bundan xalos qiladi. Dafn marosimi paytida Merso kо‘proq jismoniy noqulayliklarni his qiladi - u tuni bilan uxlamagan, buning ustiga kun issiq... Ayni damda uning tuyg‘ulari azaga kelganlarnnng rasmiyatchiligiga qaraganda haqiqiyroq. Merso burchini ado etmoqda, biroq о‘zining befarq holatini yashirishga harakat qilmaydi. Onasini kо‘mgan kunning ertasiga uyiga qaytgan Merso dengizga chо‘milishga boradi, u yerda oldin birga ishlagan va о‘zi yoqtirgan qiz Marini uchratadi. Ikkovi birga suzishadi, kinoga borishadi, xursandchilik qilishadi... Qahramonning hayoti shy tarzda davom etadi. Uni mansab, obrо‘, boylnk ham uncha qiziqtirmaydi. Boshlig‘i Parijda yaxshi lavozimni taklif qiladi, Merso esa unga baribir ekanligini aytadi. Barcha intiladigan, qabul qilgan va bо‘ysunadigan tushunchalarga befarq bо‘lgan Merso jismoniy hissiyotlarga nisbatan ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Jumladan, turmush hodisalarini sovuqqon sharhlaydigan qahramon tabiat tasvirida shoirona tilda sо‘zlay boshlaydi, gо‘yo borliqning ajralmas bir qismiga aylanadn. Mersoning bir maromdagi sokin hayotida kutilmagan hodisa rо‘y beradi, u jinoyatchi - qotilga aylanadi. Jinoyat chindan ham tasodifan rо‘y beradi. Dо‘stn Raymon va Mari bilan Raymonnpng dengiz yeohnlida yashovchi oshnasinikiga chо‘milishga borgan Merso kichkina dilsnyohlikka duch keladi. Raymonning raqibi arab bilan tо‘qnashuv rо‘y beradi. Bu uncha ahamiyatli bо‘lmagan janjal tinchigach, uning kayfiyati buziladi. Qumloqda yolg‘iz kezib yurgan Merso quyoshning Ilmiybaza.uz ayovspz issig‘iga dosh berolmaydn va muhbam kayfiyatga bо‘ysunib, qarshisidan chiqib qolgan arabni sababsiz otib tashlaydi. Bu о‘rinda ham qahramonga xos bо‘lgan ruhiy hissiyotlarga befarq bо‘lsa-da, jismoniy hissiyotlarga nisbatan о‘ta sezuvchanlik xususiyatini ta’kidlash lozim. Ramziy ma’noda quyosh Mersoning jallodiga aylanadi, uni qotillikka undaydi. Qissaning ikkinchi qismi Mersoning erkinlikdan mahrum qilingan holati va sud jarayoni tasviridan iborat. Qamoqxona muhiti ham biz kitoblarda о‘qigan, filmlarda kо‘rgan hayotdan farq qiladp. Bu yerda mahbusga nisbatan birorta g‘ayriqonuniy harakat kuzatilmaydi, uni qiynash, dag‘al muomalada bо‘lish, hamxona mahbuslar tomonidan kaltaklanishi kabilarni kо‘rmaymiz.Ayni payta Merso qamoq azobini о‘zicha his qiladi, eng og‘ir qiynoq - bu erksizlnk ekanligini anglab yetadi, ya’ni qumloq sohilda chо‘zilib yotish, chо‘milish, ayol visoli, chekish kabi oddiy ehtiyojlardan mahrum qilinishi uni azoblaydi. Chunkp bular Merso uchun juda qadrli. Mersoning Mari bilan qamoqxonadagi uchrashuvi, Marining qiynoqli suratdek tabassumi, ularning atrofidagilarning holati, ona va jinoyatchi о‘g‘ilning bir-biriga unsiz termulishi, turfa tabiatli odamlar tasviri qissaning eng ta’sirli epizodlaridan. Ushbu bir qarashda hissiz, qahramon tabiatiga mos xolis, befarq tasvir insoniy fojialar, yashirin hissiyotlarni о‘ziga singdirib olgan. Sud jarayoni lavhasi Merso tabiati, shaxsining о‘ziga xoslngini, uning fojiasi va g‘alabasini yorqin namoyon qiluvchp epizodlardandir.Sud qilinayotgan Merso atrofidagilar uchun begonaligicha qolaveradi. Sud hakamlari uning xatti- harakatlarini о‘zlari istagancha tushunadi va talqin qiladi. Tergovchn va advokatning jinoyatchi haqidagi fikr va hukmlari bir qarashda bir-birinikidan keskin farq qiladi. Merso esa ular о‘rtasida deyarli farq yо‘q, deb biladi. Zero, Mersoni haqiqiy jinoyati - odam о‘ldirgani uchun emas, barcha kо‘nikkan, kishilar о‘ylab chiqargan axloq-odob tushunchalariga loqaydligi, munofnqlik qilishni istamagani uchun sud qiladilar. Tergovchi uning jinoyatini ta’kidlash uchun onasini kо‘mish marosimida yig‘lamagani, ertasi kuni Mari bilan kо‘ngil ochgani, film tomosha qilgani kabilarni dalil sifatida keltiradi, uni ma’naviy majruhga chiqarib qо‘yadi. Ilmiybaza.uz Advokat esa halol inson ekanligi, yaxshi xizmatchiligini ta’kidlab, uni himoya qiladi, dafn marosimi haqida esa ishni buzib qо‘yuvchi fakt sifatida ataylab sо‘z ochmaydn. Mohiyatan ularning har ikkisining dalillari bema’no, absurd xarakter kasb etadi. Aslida insonning qalb dunyosi dahlsizdir, uni о‘y-fikri, xayollari, tuyg‘ulari uchun ayblashga boshqa insonning haqqi yо‘q. Onasini sevish- sevmasligi, azada rasmiyatchilik uchun dod solib yig‘lamasligi Mersoning о‘zigagina havola. Uni sudda xudoga ishonmaganligi uchun ham ayblaydilar. Qahramon bu masalada ham о‘zligiga sodiq, u faqat mavjud, kо‘rish, hisqilish mumkin bо‘lgan narsalargagina ishonadi, boshqa narsalar uning uchun о‘z ma’nosini yо‘qotgan. Inson qismatiga oxir-oqibat о‘lim yozilgan ekan, u ehtiros va z’tiqod qо‘ygan barcha narsalar bema’ni yupanch, aldovga aylanadi. Merso avvalroq ana shu xulosaga kelgan. Tevarak-atrofida rо‘y berayotgan hodisalar, uning jamiyatga begonaligi, uni tushunmasliklari faqat shu xulosasini tasdiqlash uchun xizmat qiladi. Albatta, qotillik qilgan odam jazolanishi kerak. Lekin Mersoning eshafotga jо‘natilishi, olomon oldida kallasi tanidan judo qilinishga hukm etilishida qandaydir adolatsizlik borligini his etasiz. Yozuvchi ham kitobxonda shu taassurotni uyg‘otishga intilgan. Odamlar tomonidan о‘ylab chiqilgan omonat axloqiy tushunchalar, rasmiyatchiliknnng qudratli mexanizm Mersoni jismonan mahv etadi, jamiyat Mersoni qotilligi uchun emas, barchaga о‘xshamagani uchun kechirmaydi va о‘limga mahkum etadi. Merso munofiqlik qilishi, tavba-tazarru qilib avf sо‘rashi mumknn edi. Birok, u о‘zi tanlagan yо‘liga sodiq qoladi, bu foniy dunyonnng odamlar о‘ylab chiqargan shaxs erki, mayliga zid, sun’iy, omonat tartib-qoidalari absurd, bema’nilikdan iborat deb biladi. О‘zligiga, kо‘ngil haqiqatiga sodiq qolib bu dunyodan ketayotganidan taskin topadp. Alber Kamyu yaratgan bu g‘aroyib qahramon va ajoynb qissa ustidagi bahslar hali uzok davom etaveradi, kitobxonni hayot va inson haqida о‘ylashga, mushohada yuritishga chorlayveradi. ADABIYOTLAR 1. Azizov Q., Qayumov O. Chet el adabiyoti tarixi. – T.: «О‘qituvchi», 1987. Ilmiybaza.uz 2. Normatova SH. Jahon adabiyoti. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 3. Zarubejnaya literatura XX veka. – M.: «Visshaya shkola», 2000. 4. Karimov SH. Nemis adabiyoti tarixi. – T.: “MUMTOZ SО‘Z”, 2010. 5. Dо‘stmuhamedov Q. «Nobel mukofotini olgan adiblar», – T.: «Ma’naviyat», 2002. 6. Adiblarning Nobel ma’ruzalari. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa uyi, 2008.. 7. Dо‘stmuhammad X. IJOD – kо‘ngil munavvarligi. – T.: “MUMTOZ SО‘Z”, 2011. 8. Jо‘rayev T. Ong oqimi. Modern. “Farg‘ona” nashriyoti, 2009. 9. Jо‘raqulov U. Hududsiz jilva. – T.: “Fan”, 2006. 10. Espen Xovardsxolm. Modernizm//Jahon adiblari adabiyot haqida. – T.: “Ma’naviyat”, 2010. 11. Dag Sulstad. Norveg nasri – Ovrо‘pa modernizmi//Jahon adiblari adabiyot haqida. – T.: “Ma’naviyat”, 2010. 12. Zatonskiy D.V. Frans Kafka i problemi modernizma. M., «Visshaya shkola», 1972. 13. A. Kamyu. Isyon va san’at. “JA”, 1997/1. 14. A. Kamyu. Yon daftarchalar. “JA”, 2003/10. 15. E. Fromm. Mening e’tiqodim. “JA”, 2003/10. 16. E. Fromm. Insonning hozirgi holati. “JA”, 2000/3. 17. J. P. Sartr. Ekzistensializm tо‘g‘risida. “JA”, 1997/5. 18. A. Breton. Syurrealizm haqida. “JA”, 2000/5. 19. F. Kafka. Otamga xat. “JA”, 2000/7-8. 20. M. Xolbekov. Modern adabiyoti: tadrij va talqin. “Tafakkur”, 2010/3. 21. M. Xolbekov. Badiiy adabiyotda modernizm tavsifi. “Yoshlik”, 2011/4. 22. M. Xolbekov. Onore de Balzak va “Inson komediyasi”. “JA”, 2009/1. 23. M. Xolbekov. Hayot va ramzlar uyg‘unligi. (Jeyms Joys...). “О‘zAS”, 2011 yil 8 aprel. (15-son). 24. V. Alimasov. Ekzistensializm “ota”si. “Tafakkur”, 2005/ 3. Ilmiybaza.uz 25. Joys J. Navqiron san’atkorning siyrati. JA jurnali, 2007 yil, 3-4-son. 26. Joys J. Uliss sarguzashtlari. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2010. 27. Kamyu A. Begona. – T.: “Yozuvchi”, 1995. 28. Kafka F. Jarayon. – T.: Alisher Navoiy nomidagi О‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2006. 29. Hesse Herman. CHо‘l bо‘risi. – T.: “Sharq”, 2006. 30. .Damrosch.D. What is world literature? USA.Prinston University. 2003 31. www.amazon.com. 32. www.webcrrawler.com 33. The Routledge Companion to World Literature.Edited by Theo Dhaen, David Damrosch and Jelal Kadir. First published 2012 by Routledge .2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN