O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI KURS ISHI MAVZU: YEVROPA TILLARIDAGI MANBALAR TEMURIYLAR DAVRI TARIXIGA OID MANBA SIFATIDA QABUL QILDI:_______________ BAJARDI:___________________ Toshkent - 2023 Reja KIRISH…………………………………………………..2-3 I.BOB. Ispan va fransuz olimlarining temuriylar davriga oid qilgan tadqiqotlari. I.1. Rui Gonsales de Klavihoning “Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi” asari muhim manba sifatida………………4-11 I.2. Amir Temur va Temuriylar davri fransuz olimlari nigohida……..12-16 II.BOB. Amir Temur va Temuriylar davriga oid nemis va ingliz olimlarining qilgan tadqiqotlari. II.1. Iogan Shiltbergerning “Yevropa,Osiyova Afrika bo’ylab qilgan sayohati”asari muhim tarixiy manba sifatida…………………..17-22 II.2.Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziga tarif……………………………………22-27 XULOSA……………………………………28-29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………..….30 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Mazkur kurs ishida o’z davrida buyuk saltanat barpo etgan, o’zbek davlatchiligi va jahon tarixida munosib o’rin egallagan, buyuk sarkarda, ilm-fan homiysi Amir Temur shaxsining O’zbekiston va Jahon tarixshunosligida tutgan o’rni va roli haqida so’z boradi. Uning davlat hukumdori va ilm-fan homiysi sifatida tarixda o’chmas iz qoldirgani, shuningdek barcha davrlarda Temur shaxsining tarix fanida qanday ahamiyatga ega ekanligi haqida fikr-mulohazalar yuritiladi. Jahon tarixida Sohibqiron va uning tarixini o’rgangan ilmiy tatqiqotlar haqida ayrim ma’lumotlar keltirilib o’tiladi. Sоhibqirоn nafaqat O’zbekiston tarixida, balki, jаhоn хаlqlаri tаriхidа kаttа iz qоldirgаn buyuk siymоdir. Amir Temur va Temuriylar tarixshunosligi va manbashunosligi tarix fanining nafaqat hozirgi davrdagi dolzarb masalasi, balki, o’rta asrlardayoq o’rganilishi boshlangan muhim jarayon hisoblanadi. Bu boradagi jumboqli, qiziq va qimmatli bo’lgan ma’lumotlar hozirgi kunda ham O’zbekiston va jahon tarixshunosligida o’zining o’rganilish ahamiyatini yo’qotmagan dolzarb mavzulardan biri hisoblandi. Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng Amir Temur shaxsi sovet mafkurasidan xizmat qilgan tarixiy adolatsizlikdan to’liq ozod etildi. 1995-yil dеkаbrdа Birinchi Prеzidеntimiz Islom Kаrimоv 1996- yilni Аmir Tеmur yili dеb e’lоn qildi. “Tеmur tuzuklаri” bir nеchа tillаrdа chоp etildi. O’shа dаvr tаriхiy, mаdаniy yodgоrliklаrini tiklаb, yozmа аdаbiyotlаr ilmiy muоmаlаgа kiritildi. Muqаddаs qаdаmjо - Аmir Tеmur mаqbаrаsi tа’mirlаndi. Judа qisqа fursаtdа, bоbоkаlоnimizning dunyoviy shа’ni vа shаvkаtigа mоs kеlаdigаn Tеmuriylаr dаvri tаriхi muzеyi qurildi. 1999-yilda esa akademik E.V.Rtveladze va akademik A.X.Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” nomli bibliografik nashrda xorijiy tillarda chop etilgan adabiyotlar tizimga solindi. Mualliflar jahon tarixshunosligida mustaqil “temurshunoslik” ilmiy yo‘nalishi shakllanganini e’tirof etishdi. Shuningdek, “Amir Temur jahon tarixida” nomli nashrining “Amir Temur davri tarixnavisligi” bobidagi “Ilmiy izlanishlar” qismida O‘zbekiston va xorij tadqiqotchilarining ishlari tahlil qilindi. Nashrda “Amir Temur shaxsini biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko‘nikmalardan uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o‘tish tadriji sodir bo‘ldi”- degan xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir. 2003-yilda akademik B.Ahmedov, B.Qosimov, I.Niyazov, B.Bannopov, M.Zikrullayev, Ya.Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir qancha tadqiqot ishlari olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” nashrdan chiqdi. Bundan tashqari Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar tarjimasi, ilmiy, ilmiy-ommabop, Amir Temurning ibratli hayoti, saltanati tarixi, undagi ilm-fan, madaniyatni o‘rganish tarixshunoslikning yirik ilmiy yo‘nalishlaridan biri sifatida doimo olimlar diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. “Аmir Tеmur tuzuklаrini o’qisаm,” - dеgаn edi Birinchi Prеzidеntimiz Islom Kаrimоv- хuddi bugungi zаmоnning kаttа-kаttа muаmmоlаrigа jаvоb tоpgаndеk bo’lаmаn”1. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Amur Temur hukmronligi davrida uning davlatida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni yevropa tillarida yoritib bergan manbalarning qay darajada o’rganganligini tadqiq qilish va Yevropa tillaridagi manbalar Temuriylar davri tarixiga oid manba sifatida qay darajada o’rganilganligini tahlil qilish. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qismda ikki bob, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan. 1Islom Karimov-“Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch’’.Toshkent.’’Ma’naviyat’’.2008-yil,28-b I.BOB. Ispan olimlarining temuriylar davriga oid qilgan tadqiqotlari. 1.1. Rui Gonsales de Klavihoning ,,Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi'' asari manba sifatida òrganilish tarixi. Amir Temur va temuriylar tarixini o‘rganishda maxalliy tarixchilarning asarlari bilan bir qatorda chet ellik olimlar va elchilar asarlari ham muxim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, Amir Temur davlatida voqealarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan mualliflar asarlari muhim ma’lumotlarga boydir. Ana shunday asarlardan biri A.Temur davlatiga Ispaniyadan elchi bo‘lib kelgan Rui Gonsales de Klavixonning “Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi” asaridir. Mazkur asar birinchi marta 1582-yilda Seveliya shaxrida “Ulug‘ Tamerlang” nomi bilan, so‘ngra 1782-yili Madridda “Ulug‘ Tamerlang hayoti va faoliyati” nomi bilan nashr qilingan. Bu asar keyinchalik ham to‘liq yoki ayrim parchalar holida ingliz va boshqa tillarda bosib chiqarilgan. 1943-yili Klavixo kundaligining yangi Madriddagi nashrini F. Lopez amalga oshirdi. Nashr asosiga ko’ra u XV asr qo‘lyozmasini oldi, lekin u asar matnini chuqur adabiy-ilmiy tekshiruvdan o‘tkazdi va kundalikni A.Temur davlatidagi Klavixo elchixonasi haqidagi tarixiy ma’lumotlar bilan to‘ldirdi. «Kundalik» matninin us tiliga birinchi tarjimasi akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan amalga oshirilgan. Ushbu matnni sharxlashda ko‘zga ko‘ringan sharqshunoslar V.V. Gregorev, P.I. Lerx, K.P. Patkanovlar qatnashgan. Tarjima 1881-yilda, Sreznevskiyning vafotidan so‘ng nashr qilindi. Eng yangi, aniq va mukammal tarjimani, yangilangan va to‘ldirilgan sharhi bilan I.S. Mirkov amalga oshirdi. Tarjima 1990-yilda Moskvada nashr qilindi. Klavixo o‘z “sayoxatnomasi”da A.Temur tarjimai xoliga oid shuningdek, A.Temur davlatidagi xalqlarning turmushi, ma’daniyati, shaharlardagi binolar, savdo joylari, bozorlar va ulardagi mahsulotlar tarkibi, bayramlar,to‘ylar, umuman nimaiki ko‘rgan bo‘lsa hammasini yozgan. Shuningdek, u xalq ichida yurgan mish-mish, afsonalarni ma’lumot sifatida keltirgan. Amir Temur davrini ilmiy o‘rganishda ingliz tarixchisi Eduard Gibbon (1737- 1794), Fridrix Shlosser (1776-1861), “Umumiy tarix” asarining muallifi Georg Veber asarlaridan ham ayrim ma’lumotlarni olish mumkin. 1985-yili “Islom madaniyati bo‘yicha Kembridj tadqiqotlari” seriyasidan Beatrisa Mankning “Amir Temurning yuksalishi va hokimligi” kitobi chop etildi. Bu asarda muallif XIV asr o‘rtalaridagi Chig‘atoy ulusi tarixining qisqacha ocherkini A.Temurning hokimiyatini egallash va uning bu yerda olib borgan ichki davlat hamda harbiy siyosatini yoritadi. So‘ngra A.Temurning harbiy sarkarda, yirik qo‘shin tashkilotchisi sifatida faoliyati, uning yurishlari va qator mamlakatlar xalqlari bo‘ysundirilishi xaqida gap boradi. A.Temur haqidagi eng yangi chet el nashrlaridan islomshunoslikka oid qator asarlar muallifi, sharqshunos Jan Po Runing “Amir Temurlang” nomli mufassal asarini ta’kidlash joiz. Qiziqarli va ma’lumotlarga boy bu asarda muallif A.Temurni haqli ravishda dunyoga nomi ketgan mashhur harbiy sarkardalar - Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar, Chingizxon, Napaleon Bonapart safiga qo‘shadi. Rus tarixchilari M.N. Ivanin, T.N. Granovskiy, S.M. Solovyov asarlarida ham A.Temur davri tadqiq qilinadi. Rus tarixchilari orasida A.Temur tarixini o‘rganish bo‘yicha akademik V.V. Bartoldning olib borgan tadqiqotlari muximdir. V.V. Bartoldning A.Temur haqida ko‘plab qimmatli fikrlari va o‘rinli kuzatishlari bilan bir qatorda, uning Sohibqiron istilolarining maqsadlari va sabablari haqida mushohadalarida g‘arazlik ham bor. Masalan, u “A.Temurning harbiy yurishlari uning shuhratparasligi bilan bog‘liq, shox xokimiyatiga bo‘lgan yuksak havas, istilochilik yurishlarini boshlashga olib keladi” 2 , - deganda juda ham haq emas. Bundan tashqari, Bartoldning asarlarida masalaning siyosiy-iqtisodiy tomoni sust yoritilgan. A.Y. Yakubovskiy (1886-1953) ning tadqiqotchilik ishlari ham bevosita Bartold ishlariga o‘xshashdir. U ham A.Temurning bir tomonini yomonlab, boshqa tomonlarini maqtash ohangida yozgan. Yakubovskiyning qat’iy xulosasi quyidagicha edi: “A.Temur - chuqur ziddiyatlarga ega bo‘lgan arbobdir”. O‘rta Osiyodagi faoliyatining ijobiy tomonlari ko‘p edi. Lekin baribir u jahon tarixiga shafqatsiz istilochilardan biri sifatida abadul-abad kirdi.Klavixoning Amir Temur huzuriga qilgan elchilik sayohati juda uzoq, xavf-xatar va mashaqqatlar bilan to‘la safar bo‘ldi. Klavixo va uning hamrohlari Ispaniyaning janubi-sharqiy tarafida joylashgan Kadis shahridan yelkanli kemada O‘rta yer dengizi bo‘ylab suzdilar, so‘ngra Istanbul, Trabzon, Arzirum, Tabriz, Tehron, Mashhad, Marv va Balx orqali quruqlikda yo‘l bosdilar. Ular Termiz qarshisida Amudaryodan o‘tib, Kesh orqali 1404 yilning 31-avgustida Samarqand qishloqlaridan Misrga keldilar va sohibqironning shu atrofdagi chorbog‘iga kelib tushdilar. Shuni ham aytish kerakki, o‘shanda Klavixo bilan birga Bobil (Misr) va Turkiya sultonining elchilari ham Samarqandga keldilar. “Kundalik”da o‘sha vaqtlarda Amir Temur qo‘l ostidagi mamlakatlar va shaharlarning umumiy ahvoli, xalqining kun kechirishi, Temur va uning yaqinlari tashabbusi bilan barpo etilgan binolar, qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqohlar savdo rastalari, do‘konlar, ustaxonalar, Temuriylar davlatining Xitoy, Hindiston, Oltin O‘rda (Klavixo uni Tatariston deb ataydi), Mo‘g‘uliston va boshqa mamlakatlar bilan bo‘lgan siyosiy va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda bo‘lgan tartib-qoidalar va nihoyat, sohibqironning xotinlari va ularning 2 Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536-c mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‘rni haqida e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar, shubhasiz, Turkiston zaminining o‘sha vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini, ota-bobolarimizning turmush tarzini o‘rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini o‘tashi turgan gap. So‘zimning isboti uchun bir necha misol keltiraman. Samarqand va unda Amir Temur tarafidan qurdirilgan binolardan ba’zilari haqida Klavixo jumladan mana bularni yozadi: Samarqandning boyligi haqida: “Bu yurt don-dun, may, meva-cheva, parranda go‘shti, [boshqa] har xil go‘sht, qo‘yingki hamma narsaga boydir… bir juft semiz qo‘yning narxi 1 dukat”3. Katta xiyobon va savdo rastalari haqida. “Samarqand shahrida har yili Xitoy, Hindiston, Tatariston va boshqa mamlakatlardan, shuningdek, benihoyat boy Samarqand saltanatining o‘zidan keltirilgan mollar sotiladi. Shaharga keltirilgan mollarni bir safda tartib bilan joylashtirib sotadigan keng joy edi. Podshoh ikki tarafida qator do‘konlar joylashtirilgan savdo rastasidan iborat ko‘cha o‘tkazishni buyurdi. Mazkur ko‘cha shaharning bir chekkasidan boshlanib, qoq o‘rtasidan o‘tib, ikkinchi chekkasidan chiqishi lozim edi. Podshoh bu ishni ikki mirzosiga topshirib, ular kechayu-kunduz mehnat qildilar. Yo‘lga tushgan uylar kimniki bo‘lishidan qat’i nazar, beto‘xtov buzildi. Ko‘chaning ikki tarafiga do‘konlar qurildi, har bir do‘kon oldida marmar bilan qoplangan yuksak kursilar o‘rnatildi. Har bir do‘kon ikkita xonadan iborat edi. Ko‘chaning tepasi gumbaz shaklida yopilgan bo‘lib, yorug‘lik tushib turadigan tuynukchalar qo‘yilgan”. “Shu yili (1404-yili) iyun oyida Xonbaliq shahridan qariyb 800 tuyadan tashkil topgan savdo karvoni Samarqandga keldi”4. 3Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010-yil 45-b 4 Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010- yil 56-b O‘rdabozor. (Katta to‘y munosabati bilan podshoh) “Samarqand shahrining savdo ahli: sarroflar, chitfurushlar, javohir va boshqa turli-tuman mollar bilan savdo qiluvchilar, oshpazlar, qassoblar, novvoylar, tikuvchilar, kafshdo‘zlar va shahardagi boshqa barcha hunarmandlar podshoh o‘rdasi joylashgan yalanglikka chiqib va chodir tikib savdo qilsinlar, har bir kosib qarorgoh bo‘ylab kezib, o‘yin- kulgi bilan odamlarning bahr-dilini ochsin”, — deb buyurdi. Shundan keyin barcha tijorat ahli shahardan chiqib, podshoh qarorgohi atrofiga joylashdilar. Har bir hunarmand tartib bilan alohida-alohida rasta hosil qilib, harbiy o‘yin-kulgi uyushtirib, qarorgoh bo‘ylab aylandilar”. Ko‘ksaroy qasri va undagi podshohga tegishli qurol ishlab chiqaruvchi ustaxona haqida. “Shahar chetida bir qasr bo‘lib, tevarak-atrofi suv oqib turgan xandaq bilan o‘ralgan bo‘lib, qasr yo‘lab bo‘lmaydigan istehkom bo‘lib qolgan edi. Qayerda podshohning xazinasi saqlanar, bu sabab qoziyu quzzot va uning mulozimlaridan boshqa hech kim u yerga kirolmas edi. Bu yerga podshohning farmoyishiga binoan, bir mingga yaqin hunarmand asirlar joylashtirilgandi. Ular saltanat uchun yil bo‘yi sovut, dubulg‘a, kamon, nayza yasaydilar”5. Amir Temurning o‘zi bilan birga olib yuradigan ko‘chma masjidi haqida. “Elchilarni saropardada qo‘yilgan yog‘och uy oldiga boshlab kirdilar. Bu baland imoratga zinapoya orqali chiqiladi. Uning tevarak-atrofi yog‘och dahliz va oynaband ayvon bilan o‘ralgan edi. Tamom zarhal va havorang bo‘yoqlar bilan naqshlangan bu bino shunday qurilgan ediki, kerak bo‘lganda bo‘lak-bo‘lak qilib taxlab qo‘yilsa bo‘lardi. Bu - podsho ibodat qiladigan masjid bo‘lib, uni safarda o‘zi bilan birga olib yurardi”. Mahalliy xalqning (uni Klavixo chig‘atoiylar deb ataydi) turmush tarzi haqida. “U-mehnatsevar, mohir chavandoz, kamon otuvchi mergan, umuman urushda sabot-matonatli xalq. U boriga qanoat qilib, nonsiz birgina sut va go‘sht bilan ham 5 Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010- yil 66-b kun kechiraveradigan, go‘shtli va go‘shtsiz ovqat bilan ham tirikchilik qilishga o‘rgangan xalq. Issiq va sovuqqa, ochlik va tashnalikka chidamlilikda jahondagi boshqa eldan sabotliroq va chidamliroq xalq. Borida go‘shtni haddan ortiq iste’mol qiladi, yo‘g‘ida suvga qatiq qo‘shib qaynatib ichish bilan kifoyalanadi”6. Feodal majburiyatlardan biri haqida: “Temurbek otlari va qo‘ylarini o‘z yasovullaridan biriga bir ming, boshqasiga o‘n ming boshini suruv qilib, saqlash uchun bo‘lib bergan. Podshoh talab qilganda suruvlarni qaytarolmagan yoki tuyog‘ini mo‘ljaldagidan kamaytirib qaytargunday bo‘lsa, podshoh hech qanday tovon to‘lash shartlariga ko‘nmaydi, borini oladi-yu, lekin gunohkorni qatlga buyuradi”. Amir Temur saroyida ayollarning mavqei haqida. “1404-yilning 23- oktyabrida, payshanba kuni podshoh o‘rdada katta to‘y berib, elchilarni ham taklif qildi. To‘yga ko‘p mehmonlar kelishdi. Ko‘p o‘yin-kulgu, xursandchilik bo‘ldi. Podshohning xotinlari, avvalgi to‘ylardagi singari kiyinishib hozir bo‘ldilar, erkaklar bilan birga o‘yin-kulgi qildilar…” Shahzodalar va Amir Temur saroyidagi xotinlar tasviri: Xonzoda begim tasviri: “…Elchilarni ichkariga boshlab kirdilar, Xonzoda begim o‘ltirgan joyga yaqinlashganimizda u elchilarni o‘z qarshisidagi soyabon ostidagi supaga chiqib o‘ltirishga taklif etdi, Xonzoda begim va uning huzuridagi ayollar katta chodir eshigi oldidagi soyabon ostida o‘ltirdilar. U Xonzoda begim bugun qarindoshlaridan birining nikoh to‘yini o‘tkazayotgan edi. Begim ko‘rinishda qirq yoshlar chamasidagi to‘ladan kelgan, oq yuzli ayol edi”. Saroymulkxonim tasviri: “Barcha xalq o‘rinlariga o‘ltirib, saranjomlik o‘rnatilgandan keyin to‘yda, podshoh huzurida bo‘lishi lozim bo‘lgan katta Kano chodirlar yonidagi saropardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi yergacha sudralib turgan uzun va keng 6 O'sha manba 71-b yengsiz qizil shoyi ko‘ylak. Yoqa va ikki yeng o‘rni-dan bo‘lak ochiq joyi bo‘lmag‘an bu ko‘ylak belidan toraytirilgan, etagiga qadar kengayib boradi.Ko‘ylak etagini o‘n beshga yaqin ayol ko‘tarib borardi. Xonimning yuziga oftobdan saqlanish uchun shu qadar ko‘p oq yog‘li upa surilgan ediki, chehrasi bamisoli oq qog‘ozga o‘xshardi. Qishda va yozda safarga chiqqan barcha asilzoda ayollar yuzlariga shunaqa yog‘li upa surtadilar Xonimning yuziga yupqa oq mato tashlangan, boshida faqat jangda kiyiladigan dubulg‘aga o‘xshash baland, qizil tusdagi bosh kiyimi. Uning bir uchi xonimning yelkasig‘a tushib turibdi. O‘sha qizil dubulg‘aga juda ko‘p yirik, dona-dona marvaridlar, yoqut, firuza va boshqa xilma-xil qimmatbaho toshlar qadalgan. Bosh kiyimning haligi yelkaga tushib turgan qismi zar bilan tikilgan, unga qimmatbaho toshlar va yirik marvaridlar bilan bezatilgan chiroyli oltin bargak qadalgan.Xonimning tim qora sochlari yelkasiga tushib turardi”. Xalil sulton tasviri: “Xalil sulton otasiga o‘xshash miqti gavdali, oq yuzli, 22 ga kirgan yigit edi”. “Kundalik”da shunga o‘xshash qiziqarli ma’lumotlar juda ko‘p. Klavixoning “Kundaligi” da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham uchraydi. Ulardan ba’zilarini keltiramiz”. “Aytishlaricha,— deb yozadi Klavixo,— Temurbek o‘zining to‘rt-besh xizmatkori bilan qo‘shni xonadonlarning bir kuni qo‘yini, ikkinchi kuni sigirini tortib ola boshlaydi.Ba’zan bazmga berilib ketib o‘g‘irlangan qo‘ylar bilan ularni mehmon qilardi. Ba’zan jasurligi, olijanobligi tutib ketib, bor narsasini o‘z odamlariga sidqidildan bo‘lib berganligi tufayli, uning atrofiga ko‘p odamlar to‘plana boshlaydi. Oxiri uning otliqlari 300 ga yetadi. Shundan keyin u o‘z otliqlari bilan uzoqlarga borib o‘zi va odamlariga kerak bo‘lgan narsalarni talash va o‘g‘irlash bilan mashg‘ul bo‘ldi, yo‘llarga chiqib savdogarlarni ham talay boshladi” 7. Lekin sohibqironing hayotiga bag‘ishlangan bironta tarixiy asarda uning o‘g‘ri va yo‘lto‘sar bo‘lganligi haqida ma’lumot uchratmadik. Bu haqda hozirgi ayrim kitoblarda uchrab turadigan bunday gaplar aftidan Klavixoning kimdandir eshitgan mana shu yarim afsona gaplariga asoslanganga o‘xshaydi. 7 Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010- yil 92-b 1.2. Amir Temur va Temuriylar davri fransuz olimlari nigohida Dunyoning turli mamlakatlarida taniqli davlat va jamoat arboblari, olimlar va adiblar oʻz ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyuk ajdodlarimiz, xususan, Sohibqiron Amir Temurning jahon sivilizatsiyasi va madaniyati rivojiga qoʻshgan munosib ulushini yuksak eʼtirof etib keladi. Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi. Sohibqiron oʻz poytaxti boʻlmish Samarqandni yer yuzining madaniy-meʼmoriy va ilmiy-maʼnaviy markazlaridan biriga aylantirgan. Buyuk ajdodimizning eng muhim fazilatlaridan biri shuki, u zot bundan olti asr avval davlatlararo manfaatli hamkorlikni rivojlantirish, uzoq va yaqin xalqlar oʻrtasida doʻstlik va hamjihatlik rishtalarini mustahkamlash oʻz saltanati yorqin istiqbolini taʼminlashning muhim omili ekani teran anglagan. Shu bois, Yevropa va Osiyoni bogʻlashga xizmat qilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. Bir tomondan – Xitoy, Hindiston, ikkinchi tomondan – Fransiya, Ispaniya, Angliya va boshqa davlatlar bilan aloqa oʻrnatgan va shu munosabatlarni mustahkamlashga intilgan. Amir Temur barpo etgan buyuk saltanat oʻsha davrdan boshlab nafaqat qoʻshni mamlakatlar va ularning podsholarini, balki uzoq yurtlar hukmdorlarini ham oʻziga jalb etib kelgan. Tarixiy hujjatlar dalolat berishicha, XIV asrning 70-yillaridanoq Yevropa davlatlari vakillari Movarounnahrga kelib, bu yerdagi yangi, mustaqil davlatning qudrati va salohiyati bilan jiddiy qiziqqanlar. Sohibqiron ham, oʻz navbatida, ayniqsa, qudratli saltanat shakllangach, oʻsha davrning deyarli barcha yirik davlatlari va ularning hukmdorlari bilan faol diplomatik a’loqa oʻrnatgan. Turli davlatlarga oʻz elchilarini yuborgan, shuningdek, uning huzuriga yoʻllangan xorij elchilarini qabul qilgan. Amir Temur Kastiliya va Leon qiroli Don Enrike III (ayrim manbalarda - Ispaniya qiroli Genrix III), Fransiya hukmdori Sharl VI (ayrim manbalarda - Karl VI), Angliya qiroli Genrix IV saroyiga elchilar yuborgani, oʻz navbatida, ispaniyalik, fransiyalik, angliyalik, xitoylik va boshqa bir qator – jami 20 dan ortiq xorijiy davlat elchilarini oʻz poytaxti Samarqandda qabul qilgani haqida atroflicha bayon etilgan koʻplab tarixiy va ilmiy asarlar bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi. Amir Temur diplomatiyasining oʻziga xos tomonlaridan biri – u oʻzining barcha murojaatlarida, hatto qatʼiy talab shaklida yozilgan nomalarida ham Sharq diplomatiyasi etiketlariga rioya qilgan. Ayrim yurtlar xukmdorlarining qoʻpol shaklda, baʼzi hollarda jahl va jaholat bilan yozilgan nomalariga ham Sohibqiron hamma vaqt oʻz fikrini aniq bayon qilgan holda madaniyat va odob bilan javob qilganini oʻsha davrlardan meros boʻlib qolgan tarixiy xatlar orqali bilib olish qiyin emas. Amir Temurning Fransiya qiroli Sharl VI ga yoʻllagan maktubida “Salom va tinchlik eʼlon qilaman!”8, degan soʻzlar bitilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Shu oʻrinda Fransiyada Amir Temur shaxsiga boʻlgan katta qiziqish haqida toʻxtalib oʻtsak. Fransuz sharqshunoslari Sohibqiron va u asos solgan buyuk sulola tarixini yoritishda faqat harbiy yurishlar va amalga oshirilgai ishlar solnomasini tuzish bilan cheklanmasdan, oʻsha davr ijtimoiy-siyosiy va maʼnaviy-mafkuraviy muhitini hamda Amir Temurga va uning avlodlariga xos sof insoniy fazilatlarni, ularning davlat, jamiyat, din va ilm-fanga boʻlgan munosabatini ham atroflicha tadqiq qilishga alohida eʼtibor beradilar. Fransuz sharqshunoslarining Amir Temur va Temuriylar davri tarixini oʻrganish miqyosi keng boʻlib, ular oʻsha davr boshqaruv va harbiy tizimini, 8 Akmal Saidov-‘’Fransuz olimi Amir Temurning siyosiy zakovatiga, diplomatik mahorati va bunyodkorligiga tan bergan’’.Madaniyat Toshkent-2018 3-b madaniyati, dini, falsafasi va ilmiy tafakkurini atroflicha yoritadi. Sanʼat va meʼmorchilik fransuz olimlari uchun alohida va doimiy qiziqish mavusidir. Temuriylar Uygʻonish davriga bagʻishlab ular yozgan asarlar, oʻtkazgan ilmiy anjumanlar va koʻrgazmalar shundan dalolat beradi. Shoʻrolar davrida Amir Temur toʻgʻrisida iliq soʻz aytish ayb, hatto jinoyat hisoblangan bir paytda, yaʼni 1987-yil 22-martda Parijda “Temuriylar davri tarixi va sanʼatini oʻrganish va fransuz-oʻzbek madaniy hamkorligi” uyushmasi tuzilgan. Uyushma Amir Temur va temuriylar davri tarixi va madaniyatini targʻib qilish borasida dunyoda birinchi tuzilgan tashkilotdir. Uning asosiy maqsadi Amir Temur va temuriylar madaniyati, sanʼati, shuningdek, Buyuk ipak yoʻlining muhim qismi, Sharq va Gʻarb madaniyatlarining chorrahasi boʻlmish Markaziy Osiyo tarixi va uning jahon sivilizatsiyasiga qoʻshgan ulkan hissasi bilan keng fransuz ommasini tanishtirishdan iborat. Buning yaqqol dalili sifatida ular Samarqand-u Shahrisabz, Buxoro-yu Hirot, Balxu Shimoliy Hindistondagi tengsiz Sharq meʼmorchilik durdonalarini misol qilib koʻrsatadilar. Shu maqsadda uyushma turli temurxonlik kechalari, ilmiy anjumanlar, koʻrgazmalar oʻtkazib turadi. Temuriylarning xaqiqiy ixlosmandi boʻlmish uyushma aʼzolari fransuzlarni mashhur tarixiy “Samarqand yoʻli”dan borishga, Amir Temur saltanati poytaxti moviy gumbazlariga mahliyo boʻlishga, Sharq uygʻonish davri madaniyati va sanʼatidan zavqlanishga chorlaydi. Oʻzbekiston va Fransiya oʻrtasidagi ilmiy-madaniy hamkorlik rivojida uyushmaning munosib oʻrni bor. Shuni ham qayd etish kerakki, fransuz temurshunoslari yaratgan asarlar qatorida professor Lyusyen Kerennnng kitob va maqolalari alohida oʻrin tutadi. 1961-yilda Oʻzbekistonga qilingan safar professorning hayotida burilish yasaydi. Shu paytdan boshlab u oʻz hayotini Amir Temur shaxsi va temuriylar sulolasi tarixini oʻrganishga bagʻishlagan. Professor L.Keren oʻz asarlarini yozishdan avval Amir Temur toʻgʻrisida yozilgan Sharq va Gʻarb manbalarini chuqur tanqidiy nuqtai nazardan oʻrganib chiqqan. Sharafiddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohning solnomalari, Rui Gonsales de Klavixo “Kundalik”lari, mavjud tarixiy arxiv hujjatlari va yozma manbalar hamda taniqli fransuz sharqshunoslarining asarlari shular jumlasidandir. Olim Sohibqiron haqida ulkan arxiv, tarixiy, ashyoviy va hayotiy maʼlumotlar toʻplagan. Ana shu manba va asarlarni taqqoslab, ulardan har birining tarixiy dalillar nuqtai nazaridan ishonchli va xolis ekaniga baho bergan. Natijada Amir Temurning mukammal tarjimai holi va obrazini yaratishga muvaffaq boʻlgan, Sohibqiron faoliyatini teran va xolis baholagan. L.Keren Amir Temur shaxsiga xolis va mafkuraviy aqidalarsiz yondashadi. Ilmiy va tarixiy dalillar asosida mulohaza yuritadi va xulosalar chiqaradi. Olim Sohibqiron shaxsini tahlil qilar ekan, uning faqat harbiy isteʼdodiga emas, balki maqsadini aniqlab, unga erishish borasidagi siyosiy zakovatiga, diplomatik mahoratiga va bunyodkorligiga ham tan beradi. Professor L.Keren Amir Temur va uning Yevropa bilan aloqalariga bagʻishlangan bir qator asar va maqolalar muallifidir. Uning eng asosiy kitoblaridan biri “Temur yoxud Sohibqiron saltanati” ilk bor 1978-yilda bosilib chiqqan. Uning yirik asarlaridan yana biri “Temur davrida Samarqand yoʻli” (Parij, 1990) kitobi YUNЕSKOning “Ipak yoʻli – muloqotlar yoʻli” dasturi doirasida tayyorlangan. L.Kerenning bu kitoblari uni dongʻi ketgan temurshunos olimlar qatoriga qoʻshgani bejiz emas. Ayniqsa, Sohibqironning Yevropadagi oʻrni va xizmatiga oid fikrlari diqqatni jalb etadi. Olim Amir Temur Yevropa andozasidagi buyuk davlat boshligʻi va muzaffar sarkarda, mohir diplomat va ilm-fan homiysi ekanini alohida qayd etgan. L.Keren “Amir Temur” nomli ikki qism, olti pardali pyesa ham yaratgan. Qariyb oʻttiz besh yil davomida Amir Temur toʻgʻrisida olib borgan tadqiqotlari xulosasi sifatida shunday deb yozadi: “Bir tomonda kattiqqoʻl Temur tursa, ikkinchi tomonda ilm ahlini qutlab, himoyasiga oladigan Temur turadi.Bir tomonda butun-butun shaharlarni zabt qiluvchi Temur boʻlsa, ikkinchi tomonda obidalar, madrasalar, anhorlar qurdiruvchi va bogʻlar barpo ettiruvchi Temur turadi. Bu murakkab shaxs muarrixlar uchun ham jumboq boʻlib qolmoqda”9. Oʻzbekiston yer yuzidagi koʻplab mamlakatlar bilan turli sohalarda oʻzaro manfaatli aloqalarni keng yoʻlga qoʻymoqda, xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, hamkorlikning barcha shakllarini rivojlantirish yoʻlida izchillik va qatʼiyat bilan odimlamoqda. Bu yoʻlda bizga buyuk ajdodlar, ayniqsa, Amir Temur merosi doimo hamrohdir. 9 Luys’en Keren -“Temurlang davrida Samarqand yo’li”Toshkent-1990.78-b II.BOB. Amir Temur va Temuriylar davriga oid nemis olimlarining qilgan tadqiqotlari. 2.1 Iogan Shiltbergerning “Yevropa, Osiyova Afrika bo’ylab qilgan sayohati” asari manba sifatida. Iogan Shiltberger 1380-yilda Germaniyada tavallud topgan. Shiltberger 1394- yilda Lienxart Richartinger guruhiga qo'shildi va keyin Vengriya qiroli (keyinchalik imperator) Sigismund qo’l ostida Vengriya chegarasida Usmonli imperiyasiga qarshi jang qildi. 1396-yil 28-sentyabrda Nikopol jangida yaralanib, asirga olinadi.Shiltberger oyogʻini tuzatganida, Sulton Boyazid I (Yildirim) uni yuguruvchi sifatida oʻz xizmatiga oldi (1396–1402). Bu vaqt ichida u Usmonli qoʻshinlari bilan Kichik Osiyoning maʼlum qismlariga va Misrga hamrohlikda yurishlar qilgan koʻrinadi. Anqara jangida (1402-yil 20-iyul) Boyazid hokimiyatdan ag‘darilgach, Shiltberger Boyazidning jangda mag’lub etgan bosqinchi Temur xizmatiga o‘tdi. Endi u Temurga ergashib Samarqand, Armaniston va Gruziyagacha borgan ko‘rinadi. Temur vafotidan keyin (1405-yil 17-fevral) uning nemis yuguruvchisi birinchi boʻlib Temur oʻgʻillarining eng qobiliyatlisi Shohruxning quli boʻldi. keyin Shohruxning ukasi Mironshohdan keyin Mironshohning oʻgʻli Abu Bakr, uning qarorgohi Armanistonning yuqori (shimol) va pastda(janub) kezib yurgan. Shiltberger keyinchalik Abu Bakr qo'shinida yashovchi tatar shahzodasi Chekre bilan Sibirga ekskursiyada hamrohlik qildi, Shiltberger nomi G'arbiy Yevropa adabiyotida birinchi marta aniq eslatib o'tilgan. U, ehtimol, zamonaviy Qozon va uning knyazisiga javob berib, o'rta Volganing Eski Bolgariyaga hujumida yangi xo'jayiniga ergashgan. Rossiyaning janubi-sharqiy dasht yerlarida sayohat qiladi.Quyi Volga boʻyidagi Qipchoq xonligining eski poytaxti Saroyga va haligacha venetsiyalik va genuyalik savdogarlar savdo markazi boʻlgan Azov yoki Tanaga sayohat qiladi. Chekre xarobasida qullikning bekor qilinishi Qrim, Cherkes, Abxaziya va Mingreliyada sayohat qilish va Batum knyazligidan qochish edi. Konstantinopolga kelgan Shiltberger u yerda bir muddat yashirinib qoldi. Keyin u Kilia, Akkerman, Lemberg, Krakov, Breslau va Meissen orqali o'zining Bavariyadagi uyiga qaytib keldi (1427). Qaytgandan so'ng u gertsog Albert IIIning vakili bo'ldi, ehtimol bu tayinlanishni 1438-yilda gersogning tugatilishidan oldin olgan. Taxminan 1440-yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi. Shiltbergerning "Reyzebux" asari nafaqat o'z tajribalari va zamonaviy Sharq tarixining turli boblarining eskizlari, balki mamlakatlar, ularning odatlari va urf- odatlari, xususan, o'zi borgan mamlakatlar haqida ham ma'lumotni o'z ichiga oladi. Avval u sayohat qilgan Dunayning "o’ng tomoni" yerlari keladi; Tuna va dengiz o'rtasidagi, endi turklar qo'liga o'tgan dengizga qo’shilib ketdi.Bundan keyin Osiyodagi Usmonli hukmronliklari oxirgi o'rinda Shiltberger dunyosining uzoqroq hududlari, ya'ni Trebizonddan Rossiyaga va Misrdan Hindistongacha bo'lgan hududlar keladi. Bu mintaqaviy geografiyada Brusa tavsiflari g'arbiy Kavkaz va Armanistonning turli hududlari Kaspiy atrofidagi hududlar va ularning xalqlarining odatlari (ayniqsa, qizil tatarlar) Sibir, Qrimning Kaffadagi buyuk Genuya koloniyasi bilan (u yerda bir vaqtlar besh oy yashagan). Misr va Arabistonga alohida e'tibor qaratish lozim. Uning Armanistonda va Qora dengizdan tashqaridagi boshqa mintaqalarda hamon davom etayotgan katolik missiyalariga, hatto cho'ldagi Buyuk tatarlarda ham nasroniy jamoalariga ishoralari ham diqqatga sazovordir. Shiltberger, ehtimol, G‘arbiy xristian olamining Madinada Muhammadning haqiqiy dafn etilgan joyini ko‘rgan birinchi yozuvchidir. Uning Islom va Sharqiy xristian olamiga oid chizmalari barcha kamchiliklari bilan o‘z davri uchun ajoyib xizmat qiladi va u haqli ravishda xudojo‘ylar qatorida hisoblanishi mumkin. O'rta asrlar oxirida Habashistonda Prester Jonni tuzatishga hissa qo'shgan mualliflar Shiltberger, shuningdek, Yevropada Prjevalski otlarini birinchi marta ko'rishni qayd etgan. Biroq, uning ishi juda ko'p noaniqliklarni o'z ichiga oladi.Shunday qilib, Boyazid va Temur qo’lida xizmat qilgan yillarini hisoblaganda, u ikkiga ko'paytiriladi. Uning Temur va uning yurishlari haqidagi ma'lumotlari noaniq, ko'pincha noto'g'ri va ba'zan ajoyibdir.Xammerning Marko Polo va Shiltberger o'rtasidagi o'xshashligini katta izohlarsiz saqlab bo'lmaydi. Asar birinchi marta Augsburgda tahrirlangan, taxminan 1460-yil XV asrda toʻrtta boshqa nashr, 16-asrda esa oltita nashr paydo boʻlgan XIX asrda 172-jildida "Hans Shiltbergers Reisebuch". Shuningdek Hakluyt jamiyati, Iogann Shiltbergerning qulligi va sayohatlari Buchan Telfer tomonidan P. Bruunning eslatmalari bilan (London, 1879) “Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo va Afrika bo’ylab qilgan sayohati” Bavariyalik ritsar, qurchi Iogann Shiltberger Amir Temur davriga oid o’z esdaliklarini yozib qoldirgan. U asli nemis jangchisi bo’lib, 1396-yilning 15- sentyabridagi Turklar va Yevropaliklar umumiy qo’shini o’rtasidagi jangda asir olingan va keyinchalik qariyb 8 yil Boyazid 1 ning xizmatida bo’lgan. 1402-yilgi Anqara yonida bo’lgan urushda Iogann Shiltberger Amir Temur tarafidan asir olindi va Samarqandga olib ketildi. Amir Temur vafotidan (1405-y.) keyin u dastlab Shohruh, so’ngra Mironshoh va uning o’g’li Abubakr mirzo xizmatida bo’ldi. Shundan boshlab uning Osiyo va Afrika mamlakatlari bo’ylab jahongashtaligi boshlandi. Iogann Shiltberger qariyb 31 yil mobaynida qilgan “sayohat”i paytida ko’rgan-bilganlarini esdalik sifatida yozib qoldirgan. Unda juda ko’p noaniqliklar, ayrim voqealarni bo’rttirib yoki kamsitib yozishlar bor. Shunga qaramay, Iogann Shiltbergerning kundaliklarida qimmatli tarixiy ma’lumotlar, muhim dalillarni uchratamiz. Bir-ikkita misol; 1)Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari, masalan Abubakr Mirzo Oltin O’rda hukmdorlarining o’zaro kurashlariga aralashib turganlar. 2)XII asrning boshida Oltin O’rdaning ichki ahvoli va bunda qudratli amir Yedigey (Idiku O’zbek)ning nomi ko’rsatib o’tiladi. 3)Ozarbayjon, Dashti qipchoq va uning xalqi haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon haqida bunday ma’lumotlar bor.Tabriz Eronning bosh shaharlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir xristian davlati topadigan foydadan ortiq. “Sultoniya, Ray, Marog’a, Axlat, Gilon ham ushbu mamlakatning yirik shaharlaridan.Rayning xalqi boshqalardan shu bilan farq qiladiki, u Muhammadga emas, balki Aliga imon keltiradi. Ularni rofiziylar deb ataydilar» 10 . Dashti qipchoq va uning xalqi haqida Iogann Shiltbergerning “Esdaliklari” da mana bunday gaplar bor “Men, shuningdek, Buyuk Tataristonda ham bo’ldim. Xalqi don ekinlaridan faqat tariq ekadi. Ular umuman non va vino istimol qilmaydilar. Vino o’rniga ot va tuyaning sutini ichadilar, shu va boshqa hayvonlarning go’shtini uydilar.Yana shuni ham aytish kerakki, xon saylashda uni oq kigizga o’tqizib, uch marta ko’tarib yerga qo’yadilar, so’ng chodir atrofida aylantirib, keyin ichkariga olib kiradilar va taxtga o’tqazadilar”11. Umuman, bu kitob Sharqiy Yevropa, Kichik Osiyo, Eron, Movarounnahr, Dashti qipchoq, Iroq, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalqi haqida ayrim, diqqatga sazovor ma’lumotlar beradi. Iogann Shiltbergerning mazkur asari “Iogann Shiltbergerning Yevropa, Osiyo va Afrika bo’ylab qilgan sayohati (1394-1427 yy.)” deb ataladi va uning rus tilida (nemischa nashri 1859 yili amalga oshirilgan) uchta yaxshi nashri bor. Birinchis Odessa Universitetining profkssori F.K.Braun tarafidan 1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi akademigi Z.M.Bunyodov 1984 yili va uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalga oshirilgan. 10 Iogann Shiltberger-‘Iogann Shiltbergerning Yevropa,Osiyo,Afrika bo’ylab qilgan sayohati’.Toshkent-1997.28-b 11 Iogann Shiltberger-‘Iogann Shiltbergerning Yevropa,Osiyo,Afrika bo’ylab qilgan sayohati’.Toshkent-1997.34-b Nemis sayyohi Iogan Shiltberger o'z asarida Qorabog'ning Armaniston tarkibidagi Tamerlanning o'g'li Shohrux hukmronligi ostida bo'lganligi haqida hikoya qiladi. Iogann Shiltberger ritsar Linxart Rexartingerning svayderi boʻlib xizmat qilgan, u bilan 1396-yilda Nikopolda turklar bilan boʻlgan jangda qatnashgan va turklar tomonidan asirga olingan. 1402-yilda Angorada Sulton Boyazid qoʻshinlari Temurlan tomonidan magʻlubiyatga uchragach, Temurlan, soʻng oʻgʻli Shohruh qoʻliga asir tushadi. Umuman olganda, u 30 yildan ko'proq vaqtini "majusiylar orasida" o'tkazdi. U 1427-yilda boshqa to'rt nasroniy bilan Mingreliyadagi qullikdan qochib, Germaniyaga qaytib keldi. Yunoniston, Kichik Osiyo, Fors, Gruziya, Oltin O'rda, Ural, Sibir, Qrim, Armaniston, O'rta Osiyoda sayohat qilgan. Ozodlikka chiqqanidan keyin Shiltberger 1475-yilda Maynsda birinchi marta nashr etilgan xotiralarini yozdi. U tomonidan tuzilgan sarguzashtlari va sarguzashtlari tavsiflari juda muvaffaqiyatli bo'ldi. Ushbu asarning yangi nashrlari paydo bo'ldi.1814-yilda Myunxenda va 1879-yilda Londonda "Iogan Shiltbergerning qulligi va sayohatlari" sarlavhasi ostida. Armaniston haqida “Men ham Armanistonda ko'p vaqt o'tkazdim. Tamerlanning buyrug'i bilan men Armanistonda ikkita shohlikka ega bo'lgan o'g'lining oldiga keldim. Shoh-roh ismli bu o‘g‘il yaylovlari bilan ajralib turadigan Qorabog‘ (Qoravog‘) degan keng tekislikda qishlab yurgan.Tekislik Dajla (Dajla) deb ham ataladigan Kur (chur) daryosi bilan sug'oriladi va eng yaxshi ipak shu daryo qirg'oqlari yaqinida yig'iladi. Garchi bu tekislik Armaniston hududida joylashgan bo'lsa-da, u arman qishloqlari o'lpon to'lashga majbur bo'lgan butparastlarga tegishli”12 12 Xolbekov M. “Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalar”i. Jahon adabiyoti, №(104), 2006-yil, 131-133-betlar Armanlar menga doim yaxshi munosabatda bo'lishgan, chunki men nemis bo'lganman va ular bizni chaqirganidek, nemislarga juda yoqadi. Ular menga o'z tillarini o'rgatishdi va menga o'zlarining ota-onalarini berishdi. Armaniston uchta qirollikdan iborat: Tiflis (Tiflis), Sis (Syos) va Ertsingian (ersingen). Erzig armanlari deb atagan ikkinchisi Kichik Armanistonni tashkil qiladi. Bir paytlar ular Bobilga ham egalik qilishgan, ammo bu endi ularga tegishli emas. Mening davrimda Tiflis va Erzinyan Temur o'g'liga, Sis esa podshoh- sultonga tegishli edi, chunki u 1277 yilda Qohira sultoni tomonidan bosib olingan edi. 2.2.Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziga tarif. Tarixdan ma’lumki, Yevropaning yetuk olimlari, yozuvchi–allomalari Amir Temur shaxsiyatiga, hukmdorlik faoliyatiga katta qiziqish bilan qaraganlar. Perrodina, De Sankso, Desa Krua, De Margaf, Nev, J.Kalyu, E.Gomlios, I.Lengle, N.Vamberri kabi yevropalik tarixchilar Temuriylar davriga oid noyob qo’lyozmalarni o’rganib, o’z tillariga tarjima qilganlar. Amir Temur haqida asar yozgan G’arb ijodkorlari orasida, ingliz Uyg’onish davrining yetakchi namoyondalaridan biri, o’tkir qalam sohibi, sermahsul dramaturg va shoir,qirolicha Yelizaveta Tyudorning rahnamoligida Oksford va Kembridj universitetlarida tahsil olgan va o’z davrida “Universitet bilimdonlari” (“University Wits”) dan biri Kristofer Marloning alohida o’rni bor. Garchi Kristofer Marlo Amir Temur hayotini talqin etgan, ushbu asarni 1590- yili nashr ettirgan bo’lsa-da, tragediya bir necha asrlardan buyon dunyoning eng mashhur teatr sahnalarida ko’plab tomoshabinlarning istak va xohishlariga binoan takror va takror sahnalashtirilib kelinishi, asarda ilgari surilgan Uyg’onish davri g’oyalari bugungi kunda ham o’zining dolzarbligini va ahamiyatini yo’qotmaganidan dalolat beradi. Ingliz Uyg’onish davri adabiyotining eng sermahsul va ko’zga ko’ringan ijodkorlaridan biri Kristofor Marlo - o’zining qisqa, ammo muzmunga to’la hayoti davomida bir qancha sahna asarlari yaratib, jahon adabiyotida ham o’chmas iz qoldirdi. Marlo qisqa ijodiy faoliyati davomida bir necha asarlar yozishga ulgurdi: “Jew of Malta” (“Maltalik yahudiy”), “Edward II” (“Eduard ikkinchi”), “The Massacre at Paris” (“Parij qirg’ini”), “The tragedy of Doctor Faustus”, “Tamburlaine the Great” (“Buyuk Temurlang”). Marloning London sahnasida qo'yilgan birinchi mashhur pyesasi 1587-yilda istilochi Temurning hikoyasi “Tamburlaine the Great” edi. U yozgan “Buyuk Temurlang” tragediyasi jahon adabiyotida bizning ulug’ bobokalonimiz, buyuk sarkarda Amir Temur to’g’risidagi ilk asar desak, mubolag’a bo’lmaydi. Ammo, biz bu asarni to’liq tarixiy haqiqatlarga mos keladi deb ta’kidlay olmaymiz. Nega deganda, asarning ilk sahnalridanoq, shunga guvoh bo’lishimiz mumkinki, haqiqiy Sohibqiron Amir Temur turkiy mo’g’ullardan bo’lgan va zodagonlarga mansub bo’lsa-da, Kristofor Marlo dramatik maqsadlarda uni imperator darajasiga ko’tarilgan skif qabilasidan chiqqan cho’pon sifatida tasvirlaydi. Kristofor Marlo fojeasida badiiy toʼqima ruhi ustun boʼlsa-da, undagi bosh qahramon iroda kuchi, favqulodda shiddati bilan hayot haqiqatiga hamohangdir.Аsar muqaddimasida muallif tomoshabinlarga murojaat etib, “qilichi saltanat va hukmdorlarni jazolaydigan Temurlang” haqida hikoya qilishini maʼlum qiladi va bu obraz kishilarning qalbi va shuurini jumbushga solishiga umid qiladi. Birinchi qismning ilk pardasi fors hukmdori Miket dargohidagi muloqot bilan ochilgan. Eron podshosi sarkarda Meandrdan “savdogarlarga tajovuz qiladigan skif oʼgʼrisi Temurlang” haqida gapirib berishini soʼraydi. Meandr shoh soʼrogʼiga javoban Temur Eron zaminida har kun qonunsiz bosqinlar qilayotgani, u Osiyoni egallab, Sharq hukmdori boʼlishga intilayotganligi haqida soʼzlaydi. Podshoh ham, uning yaqinlari ham oʼz kuchlariga ortiqcha baho berib, gʼalaba qilishlariga ishonadilar. Bu sahnada Meandrning hokimiyatparast ukasi Xusravning akasini irodasizlikda ayblab, unga qarshi chiqishi, saroy aʼyonlarining shohdan voz kechib, Xusravga ishonch bildirishlari ham tasvirlangan.Fojianing ikkinchi pardasida fors lashkarboshisi Menafon Xusravga Temurni taʼriflab berar ekan, uni "baland boʼyli, adl qomatli, zuvalasi pishiq, Atlant kabi butun dunyoni ko’tarishga qodir keng yelkali, koʼzi ikki afsunli oyna misoli... uning qudrati va himmati jahonga hukmron boʼlishidan dalolat beradi"13, deb eʼtirof etadi. Shunday qilib, fojianing ilk sahnalaridayoq, bosh qahramon ijodkorning yuksak idealiga muvofiq aqlan va jisman barkamol ekani maʼlum 13 Po’latova Sabina Sharifovna-“Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziniyaratishda tarixiy haqiqat va badiiy to’qima uyg’unligi” Xalqaro ilmiy jurnal 2022-yil.2-b boʼladi. U eng og’ir va tengsiz janglarda ham oʼzini yoʼqotib, vahimaga tushmaydi, oʼtkir sarkardalik va notiqlik mahoratini ishga solib, har safar g’olib chiqaveradi. Shu bilan birga, muallif qahramonini haddan ziyod ortiq ijobiylashtirib, ideallashtirmaydi. Fojiada Temur oʼz davri va muhitining farzandi sifatida faoliyat olib boradi. Dastlab Miketga qarshi urush olib borayotganda, toj-u taxt gadosi Xusrav bilan bitim tuzadi. Eron shohi jangda yengiladi. Xusrav bu gʼalabani oʼz nomiga nomlab, Temurni noibim, deb ataydi. Shundan soʼng Temur unga qarshi qoʼshin tortadi va Eronni qo’lga kiritadi.Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, buyuk sohibqiron bobomiz Amir Temur nega aynan Yevropada “Temurlang” nomi bilan atalgan? Agar o’tmishga nazar soladigan bo’lsak, Amir Temur yoshligida janglarda olgan jarohatlari tufayli sezilarli darajada nogiron bo’lib qolgan: ikki barmog’idan ayrilgan va o’ng oyog’i nogiron bo’lib qolgan.Turk tilida u Temur Lang, ya’ni Lang(cho’loq) nomi bilan tanilgan va u Yevropaga Temurlang yoki Tamburlaine nomlari bilan atalgan.Va 1941-yilda rus arxeologlari Temur qabrini ochib, uning jarohatlari borligini tasdiqladilar.Amir Temur bobomizning qariyb yarim asr davomida ana shunday jismoniy nuqsonlari bilan qo’shinlarni va xalqlarni muvaffaqiyatli boshqara olgani butun dunyoni hayratga solgan. Endi ushbu tragediyaning badiiy to’qimalarga asoslangan sahnalarini va nega yozuvchi ko’proq badiiy to’qimaga tayanganini ko’rib chiqsak.Ikkinchi sahnada, biz qudratli Temur bilan yuzma-yuz kelamiz. “Dahshatli Misr sultonining qizi”, asira Zenokrata Temurga murojaat etar ekan, uni “choʼpon” deb ataydi. Marlo Аmir Temurni dafʼatan oddiy choʼpon sifatida sahnaga olib chiqadi. Bu tarixiy haqiqatga zid. Umuman olganda, forsiyzabon manbalar jahongirning yoshligi haqida aniq maʼlumot bermaydi. Bu borada ilk maʼlumotni Ibn Аrabshoh asarida uchratamz. Uning fikricha, Temurning otasi yo cho’pon, yo temirchi boʼlgan. “Nikon solnomasi”ning maʼlumot berishicha, Temurning otasi qishloq oqsoqoli boʼlib, kasbi temirchi bo’lgan. “1512-yilnomasi”, Temur oqsoq haqida qissa"da ham shu maʼlumotlar keltiriladi. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, shunisi e'tiborga loyiqki, turli vaziyatlarda Temurlang o'zini “cho'pon” deb ataydi. Bu qahramonning o'zining past mavqeidan oshib, yuqori maqomga erishish qobiliyatini tasdiqlashi mumkin. Bu misolda fojia qahramoni Temurlang umrining oxirida ham Xudoga iltijo qilmaydi, balki merosxo'rlariga urush harakatlarini davom ettirishni buyuradi. Bu o'g'illaridan tinchlikni saqlashni so'ragan Amir Temur obraziga to'g'ri kelmaydi. 2-qismda Temurlang qo'shni shohliklarga hujum qilishda davom etar ekan, o'g'illariga uning ortidan g'olib bo'lishni vasiyat qiladi. Ammo haqiqiy hayotda Temurlang o'g'illariga mamlakatda tinchlikni saqlashni va qo'shni qirolliklarga hujum qilmaslikni vasiyat qilgan. Аmir Temur Zenokratani sevadi, oʼgillarini oʼziga munosib merosxoʼrlar qiliboʼstirish uchun ularning tarbiyasiga, oʼsishiga katta eʼtibor beradi, oʼz sodiq sarkardalariga ishonadi, ularni xizmatlariga mos ravishda rag’batlantiradi.Shuningdek, unga qarshi turgan odamlar Bobilga yetib borganida, Temurlang yana g'ayrioddiy vahshiylik harakatlarini namoyish etadi. Shahar gubernatori shahar xazinasini oshkor qilish evaziga uning hayotini saqlab qolishga harakat qilganda, Temurlang uni shahar devorlariga osib qo'ydi va odamlariga uni otib o'ldirishni buyurdi. U aholini - erkaklar, ayollar va bolalarni bog'lab, yaqin atrofdagi ko'lga tashlashni buyuradi. Lekin aslida Amir Temur begunoh kishilarni aslo o’ldirmagan. Nihoyat, Temurlang Qur'on nusxasini masxara bilan yoqib yuboradi va o'zini Xudodan buyukroq deb da'vo qiladi. Yakuniy sahnada u kasal bo'lib qoldi, lekin o'limidan oldin yana bir dushmanni mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. U hayotni tark etar ekan, qolgan o'g'illariga yerning qolgan qismini zabt etishni buyuradi.Аmir Temur obrazining bu qadar tarixiy haqiqatlarga zid tarzda berilish sabablarini ikkiga boʼlishimiz mumkin: birinchi sabab Gʼarblik muarrixlar tomonidan Temur hayotiga oid maʼlumotlarning buzib berilishi boʼlsa, ikkinchi sabab K.Marloning ijodkorlik dunyoqarashi, hayot haqidagi nuqtai nazari. Yaʼni, fojea ibtidosida ta’kidlangan Temurning isyonkorligi va fidoiyligi Marloga ming yillik hayot qurilishining illat va xurofotlaridan xalos boʼlgan yangi insonning tafakkur va irodasini oʼz qahramoniga singdirish, feodal qurilma, diniy itoatkorlikdan chekinish, bir soʼz bilan aytganda, Temur tilidan oʼzining shaxsiy dasturini ifoda etishga imkon berdi. Yuqoridagi farqlar muallifning illyuziyasi natijasi emas. Marlo o‘z asarini o‘sha davrning tarixiy manbalari asosida yaratgan. Ammo XVI asrda G‘arb sharqshunoslari Temurlangni kambag‘al oiladan, deb o‘ylashgan va hamma narsaga uning sabri va e’tiqodi tufayli erishgan. Marlo aslida tarixiy faktlarga asoslangan asar yaratmoqchi boʻlishi mumkin edi, lekin oʻsha davr tarixiy manbalaridan notoʻgʻri maʼlumotlar qoʻllangani uchun tasvir yanada hayoliylashib ketgan.Darhaqiqat, Marloning “Buyuk Temurlang” asarining haqiqiy Amir Temurdan farqi katta, ammo muallifning o‘zi ataylab haqiqiy erkak hayoti va uning xatti-harakatlarini salbiy bo‘rttirib ko‘rsatmoqchi bo‘lgan deyish noto‘g‘ri. Asarni o‘qigan kishi Marlo o‘z qahramonini real hayot va haqiqiy tarixiy shaxs asosida yaratmoqchi bo‘lgan degan xulosaga keladi. Ammo XVI asrda G‘arb sharqshunoslari noto‘g‘ri ma’lumotlarga ega bo‘lib, tarixiy shaxs Amir Temur haqidagi real faktlardan to‘liq xabardor emas edilar. Marlo esa o‘sha davrning tarixiy manbalariga tayanib o‘z asarini yaratgan. Shuning uchun uning qahramoni haqiqiy tarixiy shaxsdan farq qiladi. XULOSA Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, Sohibqiron Amir Temur mashhur davlat arbobi, mohir sarkarda sifatida O’zbekiston davlatchiligining yuksalishida muhim o’rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir qatorda “Sohibi jahon” hamda “Sohibi adl” - “Adolat sohibi” nomlari bilan ulug’lanishi tarixiy manbalar va tarixshunoslarning tatqiqot ishlarida namoyon bo’lishi bejizga emas. Bugun tаriхiy bilimlаrning bоsqichlаrini o’rgаnаr ekаnmiz, Mo’gullarning 150 yildan ortiq hukmronligidan so’ng Amir Tеmur buyuk sarkarda, davlat arbobi, adolatli hukmdor sifatida o’sha dаvridа yuksаk cho’qqilаrigа erishgаn mаdаniy sоhаlаrgа e’tibоr bеrgаn, mаmlаkаtlаrdа shаhаrsоzlik, mе’mоrchilik, tаsviriy sаn’аt, nаqqоshlik, mеtаllgа bаdiiy ishlоv bеrish, hаttоtlik, ilm-u fаn, аdаbiyot, hunаrmаndchilik, xullas, barcha sohalarning rivоjlаnishiga asosiy sababchilaridan biri bo’lgan shaxs ekanligining guvоhi bo’lаmiz. O’zbekiston va jahon tarixshunosligida hozirgi kunga qadar o’zining dolzarb mavzuga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Temur tuzgan buyuk davlatda ikkinchi uyg’onish davrining vujudga kelganligi va bu rеnеsаns Turоn, Хurоsоn vа Hindistоndа uzоq аsrlаr mоbаynidа shu’lа sоchib turganligi yuqoridagi gaplarimizning isboti bo’la oladi. Аmir Tеmur buyuk sаrkаrdа, kurаgi yеrgа tеgmаgаn, yеngilmаs fоtihdir. Аmir Tеmur – insоniyаt tаriхidа eng nоdir hоdisа – rеnеsаnsni yuzаgа chiqаrib, аmаlgа оshirgаn ulug’ zоtdir! FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 1.Islom Karimov-“Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent. Manaviyat.2008-yil II.Asosiy adabiyotlar 1.Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. 2.Rui Gonsales de Klaviho-“Samarqandga Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”.Toshkent.O’zbekiston 2010-yil 3.Lyusyen Keren -“Temuelang davrida Samarqand yo’li”Toshkent-1990. 4.Xolbekov M. “Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalar”i. Jahon adabiyoti, 2006-yil 5.Iogann Shiltberger-“Iogann Shiltbergerning Yevropa,Osiyo,Afrika bo’ylab qilgan sayohati”.Toshkent-1997. III.Davriy nashrlar va maqolalar 1.Akmal Saidov-“Fransuz olimi Amir Temurning siyosiy zakovatiga, diplomatik mahorati va bunyodkorligiga tan bergan”.Madaniyat Toshkent-2018 2.Po’latova Sabina Sharifovna-“Kristofor Marloning “Buyuk Temurlang” asarida Temur obraziniyaratishda tarixiy haqiqat va badiiy to’qima uyg’unligi” Xalqaro ilmiy jurnal 2022-yil.