YIGIRISH MAHSULOTLARI NOTEKISLIGI.

Yuklangan vaqt

2025-02-02

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

417,9 KB


YIGIRISH MAHSULOTLARI NOTEKISLIGI. Reja 1. Notekislik tushunchasining mohiyati. 2. Notekislikning turlari va klassifikatsiyasi. 3. Notekislikning kelib chiqish sabablari. 4. Notekislikning zararligi. 5. Notekislikni kamaytirish choralari. Ip yigirish sanoati uzluksiz davom etuvchi texnologik jarayonlar majmuasidan iborat bo’lib, uning ko’p sonli o’zaro bog’lig’ va shartli omillari mavjud bo’lgan nazoratsiz tashqi va ichki o’zgarishlar ishlov berilayotgan mahsulotlarning sifatiga bevosita ta`sir qiladi. Ushbu omillarning alohida yoki birgalikdagi ta`siri darajasi oqibatida texnologik jarayonning barqarorligida buzilishlar sodir bo’lib, xomaki va tayyor mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlarida keskin o’zgarishlarning yuz berishiga, ya`ni notekislikning payda bo’lishiga olib keladi. Notekislikni oddiyroq qilib mahsulotning uzunligi boyicha yo’g’on va ingichka joylarini takrorlanishi deb atash mumkin. Agar yigirilgan ipning butun uzunligi boyicha turli kesimlarda, ko’ndalang qirqimlarida chiziqiy zichligini, tolalar sonini, pishiqligini va buramlar sonini aniqlab tahlil qilinsa, bu ko’rsatkichlarning uzunlik boyicha bir xil emasligini kuzatish mumkin. Demak, bu ko’rsatkichlar bir qirqimdan ikkinchisiga o’tganda o’zgaruvchan bo’lib, ipning tuzilishiga bog’liq bo’ladi va notekislikka olib keladi. YIGIRISH MAHSULOTLARI NOTEKISLIGI. Reja 1. Notekislik tushunchasining mohiyati. 2. Notekislikning turlari va klassifikatsiyasi. 3. Notekislikning kelib chiqish sabablari. 4. Notekislikning zararligi. 5. Notekislikni kamaytirish choralari. Ip yigirish sanoati uzluksiz davom etuvchi texnologik jarayonlar majmuasidan iborat bo’lib, uning ko’p sonli o’zaro bog’lig’ va shartli omillari mavjud bo’lgan nazoratsiz tashqi va ichki o’zgarishlar ishlov berilayotgan mahsulotlarning sifatiga bevosita ta`sir qiladi. Ushbu omillarning alohida yoki birgalikdagi ta`siri darajasi oqibatida texnologik jarayonning barqarorligida buzilishlar sodir bo’lib, xomaki va tayyor mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlarida keskin o’zgarishlarning yuz berishiga, ya`ni notekislikning payda bo’lishiga olib keladi. Notekislikni oddiyroq qilib mahsulotning uzunligi boyicha yo’g’on va ingichka joylarini takrorlanishi deb atash mumkin. Agar yigirilgan ipning butun uzunligi boyicha turli kesimlarda, ko’ndalang qirqimlarida chiziqiy zichligini, tolalar sonini, pishiqligini va buramlar sonini aniqlab tahlil qilinsa, bu ko’rsatkichlarning uzunlik boyicha bir xil emasligini kuzatish mumkin. Demak, bu ko’rsatkichlar bir qirqimdan ikkinchisiga o’tganda o’zgaruvchan bo’lib, ipning tuzilishiga bog’liq bo’ladi va notekislikka olib keladi. Demak, notekislik tushunchasi nazariy jihatdan mahsulot sifat ko’rsatkichlarining (chiziqiy zichligi, uzish kuchi, buramlar soni) o’rtacha qiymatdan qancha miqdorga farqlanishini ifodalaydi. Notekislikning turlari va klassifikatsiyasi Notekislikning turlari juda ko’p bo’lib, ularni ikkita asosiy guruhga bo’lish mumkin: 1. Tasodifiy. 2. Tasodifiy bo’lmagan, sistematik notekisliklar. Birinchi tur notekislik klassifikatsiyasini prof Zotikov V.E. ilmiy asoslab berdi, keyinchalik prof A.G. Sevastyanov uni kengaytirdi va to’ldirdi. Davriy notekislik - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan chetga chiqishlari vaqt davomida to’g’ri va ketma-ket bo’lib texnologik jarayonlarning shart-sharoiti bilan izohlanadi. Masalan, cho’zish asbobidagi tsilindr va valiklarning har bir aylanishidagi urilishi (bienie) yoki ekstsentrik (markazdan siljitib) o’rnatilishi. Bu turda amplituda va tebranish to’lqinining uzunligi davriy qonuniyatni ko’rsatadi. Nodavriy notekislik (tasodifiy) - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan chetga chiqishi vaqt davomida bir xil bo’lib, amplituda va tebranish to’lqinining uzunligi tasodifiy qonuniyatga boysunadi. Bunga cho’zish natijasida hosil bo’lgan notekislik misol bo’la oladi. Funktsional notekislik - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan Demak, notekislik tushunchasi nazariy jihatdan mahsulot sifat ko’rsatkichlarining (chiziqiy zichligi, uzish kuchi, buramlar soni) o’rtacha qiymatdan qancha miqdorga farqlanishini ifodalaydi. Notekislikning turlari va klassifikatsiyasi Notekislikning turlari juda ko’p bo’lib, ularni ikkita asosiy guruhga bo’lish mumkin: 1. Tasodifiy. 2. Tasodifiy bo’lmagan, sistematik notekisliklar. Birinchi tur notekislik klassifikatsiyasini prof Zotikov V.E. ilmiy asoslab berdi, keyinchalik prof A.G. Sevastyanov uni kengaytirdi va to’ldirdi. Davriy notekislik - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan chetga chiqishlari vaqt davomida to’g’ri va ketma-ket bo’lib texnologik jarayonlarning shart-sharoiti bilan izohlanadi. Masalan, cho’zish asbobidagi tsilindr va valiklarning har bir aylanishidagi urilishi (bienie) yoki ekstsentrik (markazdan siljitib) o’rnatilishi. Bu turda amplituda va tebranish to’lqinining uzunligi davriy qonuniyatni ko’rsatadi. Nodavriy notekislik (tasodifiy) - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan chetga chiqishi vaqt davomida bir xil bo’lib, amplituda va tebranish to’lqinining uzunligi tasodifiy qonuniyatga boysunadi. Bunga cho’zish natijasida hosil bo’lgan notekislik misol bo’la oladi. Funktsional notekislik - mahsulot ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatdan chetga chiqishi vaqt davomida bir tomonlama o’zgarib boradi, ya`ni ko’payib yoki kamayib boradi (pilta, pilik qirqimlari misol bo’la oladi). Mahalliy notekislik (hududiy) - mahsulot ko’rsatkichlarining qisqa vaqt orasida birdan (keskin) o’zgarishi bilan ifodalanadi. Mashinaning normal ishlashi bo’zilganda, to’xtatilib yurgizilganda, xolstcha yangisiga almashtirilganda, cho’zish asbobi o’z vaqtida tozalanmaganda va nihoyat tsex tozalanayotganda momiqlarni pilik yoki ipga tushib qolishi oqibatida sodir bo’ladi. Aralash va murakkab notekislik - turli sabablarga ko’ra paydo bo’lgan bir necha notekisliklarning qo’shilishidan sodir bo’ladi. Ular goyo bir-biri ustiga joylashgandek bo’lib, murakkab notekislikni tashkil etadi. Sinov tajriba va ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda yigirish mahsulotlarining notekisligini uch turga ajratish mumkin: 1. Ichki notekislik. - bitta xolstcha, bitta tazdagi pilta, bitta g’altakdagi pilik yoki bitta naychadagi ipning notekisligi. 2. Tashqi notekislik - bir nechta pakovkalar o’rtasidagi notekislikdan iborat (masalan 2 xolstcha, 2 taz pilta, 2 g’altak pilik, 2 naycha ip). 3. Umumiy notekislik- tadqiq etilayotgan mahsulot uchun to’laligicha pakovkalarga ajratilmasdan aniqlangan notekislik yoki mashinaning hamma chiqaruvchi organlar boyicha mahsulot notekisligiga aytiladi. Tarkibiy notekislik Ma`lumki har bir yigirish mahsuloti tolalarlardan tuzilgan. Ana shu mahsulotning uzunligi boyicha turli qirqimlarida har xil uzunlikdagi tolalar hissasini (taqsimlanishini) o’zgarishi tarkibiy notekislikni hosil qiladi. chetga chiqishi vaqt davomida bir tomonlama o’zgarib boradi, ya`ni ko’payib yoki kamayib boradi (pilta, pilik qirqimlari misol bo’la oladi). Mahalliy notekislik (hududiy) - mahsulot ko’rsatkichlarining qisqa vaqt orasida birdan (keskin) o’zgarishi bilan ifodalanadi. Mashinaning normal ishlashi bo’zilganda, to’xtatilib yurgizilganda, xolstcha yangisiga almashtirilganda, cho’zish asbobi o’z vaqtida tozalanmaganda va nihoyat tsex tozalanayotganda momiqlarni pilik yoki ipga tushib qolishi oqibatida sodir bo’ladi. Aralash va murakkab notekislik - turli sabablarga ko’ra paydo bo’lgan bir necha notekisliklarning qo’shilishidan sodir bo’ladi. Ular goyo bir-biri ustiga joylashgandek bo’lib, murakkab notekislikni tashkil etadi. Sinov tajriba va ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda yigirish mahsulotlarining notekisligini uch turga ajratish mumkin: 1. Ichki notekislik. - bitta xolstcha, bitta tazdagi pilta, bitta g’altakdagi pilik yoki bitta naychadagi ipning notekisligi. 2. Tashqi notekislik - bir nechta pakovkalar o’rtasidagi notekislikdan iborat (masalan 2 xolstcha, 2 taz pilta, 2 g’altak pilik, 2 naycha ip). 3. Umumiy notekislik- tadqiq etilayotgan mahsulot uchun to’laligicha pakovkalarga ajratilmasdan aniqlangan notekislik yoki mashinaning hamma chiqaruvchi organlar boyicha mahsulot notekisligiga aytiladi. Tarkibiy notekislik Ma`lumki har bir yigirish mahsuloti tolalarlardan tuzilgan. Ana shu mahsulotning uzunligi boyicha turli qirqimlarida har xil uzunlikdagi tolalar hissasini (taqsimlanishini) o’zgarishi tarkibiy notekislikni hosil qiladi. Shunday qilib, yigirish mahsulotlari notekisligi ko’p omilli va juda murakkab xodisa bo’lib, uning kelib chiqish sabablari o’rganilib, kamaytirish chora tadbirlari ko’riladi. Yigirish mahsulotlari notekisligining kelib chiqishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: 1. Ishlatilishi kerak bo’lgan xom ashyo, ya`ni tolalar asosiy xossalarining bir xil emasligi. 2. Tolalar aralashmasida komponentlar miqdorining doimiy bo’lmasligi, ularning yaxshi aralashmaganligi. 3. Mashinalar holatining yomonligi tufayli texnologik jarayonlar barqarorligini buzilishi. 4. Ishchilar malakasining etarli emasligi, mehnatni noto’g’ri tashkil etilishi. 5. Tsexdagi harorat va namlik ko’rsatkichlari nazoratini etarli emasligi. Notekislikning zararligi To’qimachilik mahsulotlarining sifatli bo’lishi ko’p jihatdan yigirilgan ipning qanchalik ravon ishlanilishiga bog’lig’. Agar ipning notekisligi yuqori bo’lsa, uning nisbiy uzish kuchi kamayadi, demak undan to’qilgan matoning pishiqligi ham kam bo’ladi. Notekis ipdan to’qilgan matoda har hil nuqsonlar paydo bo’ladi (yo’l- yo’llik, zebrasimon va x.k) tashqi ko’rinishi yomonlashadi, unga talab kamayadi. Ip notekisligining ko’p bo’lishi yigirishda, to’quvchilik va trikotaj ishlab chiqarishda uzilishlar sonining ko’payishiga sabab bo’lib, mehnat unumdorligining keskin kamayishiga, xizmat zonasining qisqarishiga, mahsulot tannarxining oshishiga va korxonaning boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlariga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Notekislikni kamaytirish choralari 1. Aralashma to’g’ri tashkil etilishi kerak. 2. LOT (Stavka) dagi toy paxtalarning soni iloji boricha ko’p bo’lishi kerak. 3. Aralashmada komponentlar soni ko’proq bo’lishi kerak. 4. Qo’shish va cho’zish jarayonini to’g’ri tashkil etish kerak. Shunday qilib, yigirish mahsulotlari notekisligi ko’p omilli va juda murakkab xodisa bo’lib, uning kelib chiqish sabablari o’rganilib, kamaytirish chora tadbirlari ko’riladi. Yigirish mahsulotlari notekisligining kelib chiqishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: 1. Ishlatilishi kerak bo’lgan xom ashyo, ya`ni tolalar asosiy xossalarining bir xil emasligi. 2. Tolalar aralashmasida komponentlar miqdorining doimiy bo’lmasligi, ularning yaxshi aralashmaganligi. 3. Mashinalar holatining yomonligi tufayli texnologik jarayonlar barqarorligini buzilishi. 4. Ishchilar malakasining etarli emasligi, mehnatni noto’g’ri tashkil etilishi. 5. Tsexdagi harorat va namlik ko’rsatkichlari nazoratini etarli emasligi. Notekislikning zararligi To’qimachilik mahsulotlarining sifatli bo’lishi ko’p jihatdan yigirilgan ipning qanchalik ravon ishlanilishiga bog’lig’. Agar ipning notekisligi yuqori bo’lsa, uning nisbiy uzish kuchi kamayadi, demak undan to’qilgan matoning pishiqligi ham kam bo’ladi. Notekis ipdan to’qilgan matoda har hil nuqsonlar paydo bo’ladi (yo’l- yo’llik, zebrasimon va x.k) tashqi ko’rinishi yomonlashadi, unga talab kamayadi. Ip notekisligining ko’p bo’lishi yigirishda, to’quvchilik va trikotaj ishlab chiqarishda uzilishlar sonining ko’payishiga sabab bo’lib, mehnat unumdorligining keskin kamayishiga, xizmat zonasining qisqarishiga, mahsulot tannarxining oshishiga va korxonaning boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlariga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Notekislikni kamaytirish choralari 1. Aralashma to’g’ri tashkil etilishi kerak. 2. LOT (Stavka) dagi toy paxtalarning soni iloji boricha ko’p bo’lishi kerak. 3. Aralashmada komponentlar soni ko’proq bo’lishi kerak. 4. Qo’shish va cho’zish jarayonini to’g’ri tashkil etish kerak. 5. Mahsulotni bosqichma bosqich cho’zib ingichkalashtirish kerak. 6. Har bir texnologik o’timda xomaki mahsulotlarning zahira miqdorini to’g’ri tashkil etish kerak. 7. Cho’zish jarayonida ishlatilayotgan avto rostlagichlarning samarasini oshirish kerak. 8. O’timlarni kamaytirish, takomillashgan sezgir elementlarni qo’llash 9. Kompyuter boshqaruvi samarasini oshirish. Notekislikni aniqlash usullari 1. Notekislikni uni tashkil etuvchi komponentlarga ajratib aniqlash; 2. Korrelyatsion tahlil. 3. Spektral tahlil. 4. Notekislik gradientini aniqlash. Yigirish jarayonlari ehtimollar ko’rinishida bo’lganligi sababli mahsulotlar notekisligini aniqlashda ehtimollikning statistik xarakteristikalari ishlatiladi. Ular quyidagilar: • matematik kuzatish (ko’zlash) • kvadratik cheklanish (farq) • chiziqiy notekislik • variatsiya koeffitsienti yoki kvadratik notekislik. Ushbu ko’rsatkichlarni aniqlash uchun tadqiq etilayotgan mahsulot xossalarini bildiruvchi tajriba sinov natijalaridan iborat to’plam hosil qilinadi. Odatda bular raqamlar bo’lib tajriba natijalari va sonini ifodalaydi. Notekislikni aniklashda quyidagi tenglamalar ishlatiladi. Sinov soni 30 tagacha bo’lganda ) 100% ( 2 1 1   −  = n х х n х Н ; 1 1 min n х х =  i H - chiziqiy notekislik; х - sinov namunalarining o’rtacha arifmetik qiymati; 5. Mahsulotni bosqichma bosqich cho’zib ingichkalashtirish kerak. 6. Har bir texnologik o’timda xomaki mahsulotlarning zahira miqdorini to’g’ri tashkil etish kerak. 7. Cho’zish jarayonida ishlatilayotgan avto rostlagichlarning samarasini oshirish kerak. 8. O’timlarni kamaytirish, takomillashgan sezgir elementlarni qo’llash 9. Kompyuter boshqaruvi samarasini oshirish. Notekislikni aniqlash usullari 1. Notekislikni uni tashkil etuvchi komponentlarga ajratib aniqlash; 2. Korrelyatsion tahlil. 3. Spektral tahlil. 4. Notekislik gradientini aniqlash. Yigirish jarayonlari ehtimollar ko’rinishida bo’lganligi sababli mahsulotlar notekisligini aniqlashda ehtimollikning statistik xarakteristikalari ishlatiladi. Ular quyidagilar: • matematik kuzatish (ko’zlash) • kvadratik cheklanish (farq) • chiziqiy notekislik • variatsiya koeffitsienti yoki kvadratik notekislik. Ushbu ko’rsatkichlarni aniqlash uchun tadqiq etilayotgan mahsulot xossalarini bildiruvchi tajriba sinov natijalaridan iborat to’plam hosil qilinadi. Odatda bular raqamlar bo’lib tajriba natijalari va sonini ifodalaydi. Notekislikni aniklashda quyidagi tenglamalar ishlatiladi. Sinov soni 30 tagacha bo’lganda ) 100% ( 2 1 1   −  = n х х n х Н ; 1 1 min n х х =  i H - chiziqiy notekislik; х - sinov namunalarining o’rtacha arifmetik qiymati; 1х - o’rtacha arifmetik qiymatdan kichik bo’lgan sinov tajribalarining o’rtacha qiymati; n1 - o’rtacha arifmetik qiymatdan kichik bo’lgan sinov tajribalarining soni; n - sinov tajribalarining umumiy soni; Sinov tajribalari soni 100 va undan ortiq bo’lganda kvadratik notekislik aniqlanadi. 100% x C =   ; n x хi 2) ( −   = C - kvadratik notekislik; δ - o’rtacha kvadratik og’ish; ix - alohida sinov qiymatlari; x - sinovlarning o’rtacha arifmetik qiymati; n - sinovlarning umumiy soni; Nazorat savollari 1. Notekislik tushunchasining mohiyati nimalardan iborat? 2. Notekislikning qanday turlari mavjud? 3. Davriy notekislikning xosil bo’lish sabablari nimalar? 4. Nodavriy notekislik qanday paydo bo’ladi? 5. Funktsional notekisliklarga qanday misollar mavjud? 6. Mahalliy notekislik nima, kelib chiqish sabablari nimalardan iborat? 7. Aralash va murakkab notekislik nimani bildiradi? 8. Yigirishdagi uchta notekislik turlari nimalardan iborat? 9. Yigirish mahsulotlarining notekisligiga nimalar sabab bo’ladi? 10. Notekislikning zararligi nimalardan iborat? 11. Notekislikni kamaytirishning qanday usullari mavjud? 12. Notekislikni aniqlashning qanday usullari mavjud? 1х - o’rtacha arifmetik qiymatdan kichik bo’lgan sinov tajribalarining o’rtacha qiymati; n1 - o’rtacha arifmetik qiymatdan kichik bo’lgan sinov tajribalarining soni; n - sinov tajribalarining umumiy soni; Sinov tajribalari soni 100 va undan ortiq bo’lganda kvadratik notekislik aniqlanadi. 100% x C =   ; n x хi 2) ( −   = C - kvadratik notekislik; δ - o’rtacha kvadratik og’ish; ix - alohida sinov qiymatlari; x - sinovlarning o’rtacha arifmetik qiymati; n - sinovlarning umumiy soni; Nazorat savollari 1. Notekislik tushunchasining mohiyati nimalardan iborat? 2. Notekislikning qanday turlari mavjud? 3. Davriy notekislikning xosil bo’lish sabablari nimalar? 4. Nodavriy notekislik qanday paydo bo’ladi? 5. Funktsional notekisliklarga qanday misollar mavjud? 6. Mahalliy notekislik nima, kelib chiqish sabablari nimalardan iborat? 7. Aralash va murakkab notekislik nimani bildiradi? 8. Yigirishdagi uchta notekislik turlari nimalardan iborat? 9. Yigirish mahsulotlarining notekisligiga nimalar sabab bo’ladi? 10. Notekislikning zararligi nimalardan iborat? 11. Notekislikni kamaytirishning qanday usullari mavjud? 12. Notekislikni aniqlashning qanday usullari mavjud?