Yiringli – yallig‘lanish kasalliklari keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar: stafilakokklar, streptokokklar, ko‘k yiring tayoqchasi keltirib chiqaradigan kasalliklarning laboratoriya diagnostikasi. Mashg‘ulotning maqsadlari Yiringli – yallig‘lanish kasalliklari keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar to‘g‘risida umumiy bilim berish; tasnifi xaqida tushuncha berish; mikroorganizmlarnig turlari va keltirib chiqaradigan kasalliklari xaqida bilim berish. Yiringli – yallig‘lanish kasalliklarini laboratoriya tashhisini o‘tkazish to‘g‘risida tushunchalar berish. Bemorlardan material olish texnikalarini, mikroorganizmlarni o‘stirishda qo‘llaniladigan oziq muhitlarni tanlash to‘g‘risida, identifikatsiya qilish va laboratoriya jurnaliga qayd qilish xaqida ma’lumotlar berish. Kasallik keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarning laboratoriya diagnostikasi usullari, davolash va profilaktikasida olib boriladigan tadbirlar va haqida bilim berish. Nazariy qism Yiringli yallig‘lanish kasalliklarini keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarga kokklar va ko‘k yiring hosil qiluvchi tayoqcha kiradi: Stafilokokklar Micrococcaceae, oilasiga odam uchun patogen bo‘lgan quyidagi urug‘lar kiradi - Staphylococcus, Micrococcus va Stomatococus. Ular bir birlaridan biokimyoviy xususiyatlari bo‘yicha farqlanadi. Morfologiyasi. Stafilokokklar yumaloq bo‘lib, diametri 0,8–1,0x0,5–1,5 mkm. Surtma tayyorlab mikroskopda ko‘rilganganda ular uzum shingiliga o‘xshab ko‘rinadi Stafilokokk xivchinsiz, harakatsiz, kapsula va spora hosil qilmaydi, Gram usulida musbat bo‘yaladi. Asosan patogen turlari nozik kapsulaga ega. O‘sishi. Stafilokokklar nafas olishiga ko‘ra fakultativ anaerob, ular oziq muhitlarga talabchan emas. rN 7,2–7,4 va 370S harorat ularning o‘sishi uchun qulay sharoit, lekin 100S dan 45 0S gacha bo‘lgan haroratda ham o‘sishi mumkin. Bulonda (GPB) bir xil quyqa hosil qilib ko‘payadi. Stafilokokklar GPA dumaloq, chetlari tekis, diametri 1–4 mm bo‘lgan yaltiroq S-shakldagi koloniyalar hosil qiladi. Biokimyoviy xususiyati. Stafilokokklarning fermentativ xususiyati yaxshi rivojlangan bo‘lib, oqsil va qandlarni parchalaydigan fermentlar ajratadi. Laktoza, glyukoza, mannit, maltoza, saxaroza va glitserinni kislotagacha parchalaydi, lekin gaz hosil qilmaydi. Patogen turlari bir qator patogenlik va himoya fermentlarini ishlab chiqaradi: katalaza laktamaza, gialuronidaza, plazmakoagulaza, proteinaza, fosfataza, DNKaza, lipaza va lesitinaza va h k. Toksin hosil qilishi. Patogen stafilokokklar bir necha xil ekzotoksin hosil qiladi. Tillarang stafilokokklar leykotsidin, alfa-, beta-, gammagemolizinlar (odam va ba’zi hayvonlar eritrotsitlarini lizisga uchratadi), A-F enterotoksinlar, A va V eksfoliatinlar (teriga ta’sir ko‘rsatadi) ishlab chiqaradi. Ayrim stafilokokklarda enterotoksin borligi aniqlangan. Bu toksin oziq-ovqat bilan me’da-ichak sistemasiga tushsa, kishilarda ovqatdan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Stafilokokklar eksfoliativ toksin ajratadi, bu omil bolalar terisida impetigo, skarlatina toshmasiga o‘xshash toshmalar va chaqaloqlarda ichi suyuqlik bilan to‘la pufakchali-po‘rsildoq yaralar paydo qiladi. Antigen tuzilishi. Stafilokokklarning hujayra devori va kapsulasiga kiradigan quyidagi moddalar: peptidoglikan, teyxoev kislotasi, A-oqsil, polisaxarid va boshqalar antigenlik xususiyatiga ega. Chidamliligi. Stafilokokklar boshqa patogen kokklarga nisbatan fizikaviy va kimyoviy omillardan quritish, muzlatishga va quyosh nuri ta’siriga chidamlidir. Stafilokokklar quritilgan yiringda 200 kun, changda 50–100 kun, tirik saqlanishi mumkin. Ular 700S gacha qizdirilganda bir soatda, 800S da esa 10-60 daqiqadan so‘ng, qaynatilganda bir necha soniyada o‘ladi. Dezinfeksiyalovchi omillardan 5% fenol eritmasi ta’sirida 15–30 daqiqada, 1% formalin ta’sirida esa 2–5 daqiqada halok bo‘ladi. Stafilokokklar tashqi muhitda, odam va hayvonlar organizmida ko‘p uchraydi. Hayvonlarga nisbatan patogenligi. Patogen stafilokokklar qo‘y-echki va qoramollar, ot va cho‘chqalar hamda tajriba hayvonlari – quyon, oq sichqon, dengiz cho‘chqasida kasallik keltirib chiqaradi. Odamlarda kasallikning patogenezi. Stafilokokklar odam organizmiga teri, havo-tomchi, havo-chang, alimentar yo‘llar orqali yuqadi. Kasallik manbai bakteriya tashib yuruvchi sog‘lom kishilar, bemor va kasal hayvonlar hisoblanadi. Hozir stafilokokklar qo‘zg‘atadigan 120 dan ortiq kasallik aniqlangan. Bularga teri, teri osti yog‘ qavati, limfa tugunlaridagi (furunkul, karbunkul, limfaadenit, flegmona, piodermiyalar), nafas a’zolaridagi (bronxit, zotiljam, plevrit), yiringli yallig‘lanishlarni misol qilib keltirish mumkin. Stafilokokklar quloq, xalqum, burun va yondosh bo‘shliqlari (otit, angina, gaymorit, tonzillit, frontit), ko‘z a’zolarini (kon’yunktivit, muguz parda yarasi), markaziy nerv tizimi (meningit, miya abssessi), yurak-qon tomir tizimi (endokardit, miokardit), me’da-ichak trakti (enterokolit, oziq-ovqatdan zaharlanish), o‘t pufagi (xolesistit), harakat-tayanch tizimini (osteomielit, artrit) ham shikastlaydi. Stafilokokklar bolalarda, ayniqsa chaqaloqlarda xilma-xil kasalliklarni keltirib chiqaradi, ayrim hollarda bu o‘limga olib keladi. Stafilokokklar ikkilamchi infeksiyaning rivojlanishiga sababchi bo‘lishi ham mumkin. Bakteriyalarga qarshi kimyoviy dorilar, ayniqsa antibiotiklardan keng va noto‘g‘ri foydalanish, stafilokokk shtammlari orasida dorilarga chidamli tiplari paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida kasalliklarning og‘ir kechishi va keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Butun dunyoda stafilokokklarning kasalxona ichi infeksiyasi sifatida tug‘ruqxonalar, jarrohlik bo‘limlari va bolalar kasalxonalarida yuqishi, tibbiyot xodimlari va aholi orasida bakteriya tashib yuruvchilar sonining ortishi kuzatilmoqda. Immuniteti. Odam organizmi stafilokokka nisbatan birmuncha chidamli, bu fagotsitoz va tabiiy himoya omillari, maxsus antitelolar (antitoksin, presipitin, opsonin va agglyutinin) borligi hisobiga yuzaga kelgan, chunki stafilokokklarning saprofit va shartli-patogen turlari odam normal mikroflorasi tarkibiga kiradi. Stafilokokk kasalliklaridan so‘ng kuchsiz immunitet hosil bo‘ladi. Laboratoriya tashhisi. Mikrobiologik tashhisda yiring, shilliq qavat ajralmasi balg‘am, siydik, qon, qusuq, me’daning chayindi suvi va najas, shuningdek, ovqat mahsulotlari tekshiriladi. Mikrobiologik tashhisda bakterioskopik, bakteriologik, biologik usullar qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida ajratib olingan stafilokokklarning morfologik, kultural, biokimyoviy va virulentlik kabi asosiy xususiyatlari o‘rganiladi va turlari aniqlanadi. Bakterioskopik: buning uchun avval yiringdan surtma tayyorlanadi, Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostia ko‘riladi. Uzum shingiliga o‘xshash joylashgan va grammusbat bo‘yalgan kokklar topilsa, demak stafilokokk borligi aniq bo‘ladi. Bakteriologik: stafilokokkning turi va patogenlik xususiyatlarini aniqlash uchun tekshirilayotgan yiringni Petri kosachasidagi tuxum sarig‘i va tuzli, sut-tuzli, qonli agar ekiladi. Agar bemorda sepsis gumon qilinsa, tashhisni aniqlash uchun bemordan 8-10 ml qon olib, qandli bulonga eqiladi. Ajratib olingan stafilokokklarning fagotiplari o‘rganiladi. Bunda standart faglardan foydalaniladi. Bemorlarni to‘g‘ri davolash uchun ajratib olingan stafilokokklar sof kulturalarining antibiotiklarga chidamliligi tekshiriladi. Hozirgi vaqtda diagnostikada juda sezgir hisoblangan immunoferment (IFU) va PZR usullari tibbiyotda keng qo‘llanila boshlandi. Davolash. Stafilokokk kasalliklarini davolashda, asosan, ularga ta’sirchan antibiotiklar keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga organizm zaharlanishini kamaytirish hamda organizmning immunobiologik himoya kuchini oshirishga ahamiyat berish lozim. Surunkali va og‘ir yiringli stafilokokk kasalliklarini davolashda maxsus biologik preparatlardan: ko‘p valentli stafilokokk vaksinasi, autovaksina, stafilokokk, anatoksiniga qarshi zardob, stafilokokka qarshi immunoglobulin, stafilokokk bakteriofagi qo‘llaniladi. Kasallikni oldini olish. Kasallikni oldini olish uchun umumiy choralar: ish va uy sharoitida sog‘lom muhit yaratish, vitamin tanqisligi va turli jarohatlarning oldini olish, kasalxona ichi shtammlarini yo‘qotish, shuningdek, konserva zavodlari, konditer fabrikalarida sanitariya-gigiena qoidalariga hamda shaxsiy gigienaga rioya qilish kabilar kiradi. Maxsus profilaktikada stafilakokk anatoksini qo‘llaniladi, lekin immunitet faqat birinchi fag bilan lizisga uchrovchi stafilakokklarga qarshi paydo bo‘ladi. Shuning uchun stafilakokklarga qarshi to‘la qimmatli vaksina olish hozirgi zamon tibbiyotining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Ma’ruza 10. Mavzu:Yiringli yallig‘lanish jarayonlarini keltirib chikaruvchi mikroorganizi mlar.Staflokok,Stertokokklar. Jarohat infeksiyalari. qoqshol, gazli gangerena. Ma’ruza vaqti – 80 min. Ish bosqichlari va vaqti Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi (2daqiqa) 1.Mavzu bo’yicha o’quv mazmunini tayyorlash. 2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash. 3.Fanni o’rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxatini ishlab chiqish. 1.Mavzuga kirish (8daqiqa) 1.Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi. 2.Mavzu bo’yicha savollar beradi. Tinglaydilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar 2-asosiy bosqich (60daqiqa) 1.Mavzuni tushuntirib beradi, slaydlar namoyish qiladi. 2.Ko’rgazmali plakatlardan foydalaniladi. Tinglaydilar Tinglaydilar Yakuniy bosqich 1.Yakunlovchi xulosa qiladi 2.Mustaqil ish beradi. Tinglaydi Yozib oladi (10daqiqa) 3.Uyga vazifa beradi Yozib oladi Ma’ruza rejasi: І. Patogen kokklar 1. Stafilakokklar umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar hosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 2. Streptakokklar umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar hosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diagnostikasi, davolash va oldini olish 3. Ko‘k yiring tayoqchasi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar hosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diagnostikasi, davolash va oldini olish II.Anaerob jarohat yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari: 1. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar hosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash oldini olish 2. Gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilari umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar hosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash oldini olish PATOGEN KOKKLAR Tabiatda kokklar keng tarqalgan, ammo ularning faqat ma’lum bir qismigina odam uchun patogen hisoblanadi , qolganlari saprofitlardir. Patogen kokklarga stafilokokk, streptokokk, pnevmokokk, gonokokk va meningokokklar kiradi. Ular ma’lum bir xususiyatlari bilan bir-biriga o‘xshash, ya’ni yiringli yallig‘lanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Shuning uchun ularni p i o g e n (yiring hosil qiluvchi) kokklar ham deyiladi. Stafilokokklar doimo yiringli yallig‘lanishlarni keltirib chiharsa, streptokokklar saramas, o‘tkir revmatizm, skarlatina va angina kabi kasalliklarni chaqiradi. Patogen kokklar tashqi muhitga chidamliligi bilan ham bir-biridan farq qiladi, jumladan stafilokokklar juda ham chidamli, meningokokk va gonokokklar esa chidamsiz. Shuning uchun ular inson organizmidan tashqari da tezda nobud bo‘ladi. Berjining (1994 y) bakteriyalar tasnifiga binoan Eubacterialis sistemasiga quyidagi oilalar biriktirilgan: Micrococcaceae, Streptococcaceae, Neisseriaceae, Peptococcaceae. Hujayra devorining tuzilishi va kimyoviy tarkibiga ko‘ra kokklar grammusbat va grammanfiy bo‘ladi. Grammusbat kokklarga quyidagi oilalar kiradi: Micrococcaceae, Streptococcaceae, ular hujayra devorining 90%i peptidoglikan moddasidan iborat. Stafilokokklar Micrococcaceae, oilasiga odam uchun patogen bo‘lgan quyidagi urug‘lar kiradi - Staphylococcus, Micrococcus va Stomatococus.Ular bir birlaridan biokimyoviy xususiyatlari bo‘yicha farqlanadi. Klassifikatsiyasi Staphylococcus, urug‘iga hozirgi kunda 20 ortiq turlar kiradi va ikki guruhga bo‘linadi Stafilokokklar eng ko‘p tarqalgan mikroorganizmlardan hisoblanib, odam va hayvonlarda kasallik keltirib chiqaradi. Staphylococcus urug‘iga mansub kokklarni birinchi bo‘lib R.Kox (1878 y.) va L.Paster (1880 y.) aniqlagan. F.Rozenbax (1884 y) esa bemorlarning yiringli yallig‘lanish o‘chog‘laridan topib, uning asosiy biokimyoviy xususiyatlarini o‘rgangan. Morfologiyasi. Stafilokokklar yumaloq bo‘lib, diametri 0,8–1,0x0,5–1,5 mkm. Surtma tayyorlab mikroskopda ko‘rilganganda ular uzum shingiliga o‘xshab ko‘rinadi Stafilokokk xivchinsiz, harakatsiz, kapsula va spora hosil qilmaydi, Gram usulida musbat bo‘yaladi. Asosan patogen turlari noziq kapsulaga ega. O’sishi. Stafilokokklar nafas olishiga ko‘ra fakultativ anaerob, ular oziq muhitlarga talabchan emas. ph 7,2–7,4 va 37ºS harorat ularning o‘sishi uchun qulay sharoit, lekin 10ºS dan 45ºS gacha bo‘lgan haroratda ham o‘sishi mumkin. Bo`londa (GPB) bir xil quyqa hosil qilib ko‘payadi. Stafilokokklar GPA dumaloq, chetlari tekis, diametri 1–4 mm bo‘lgan yaltiroq S-shakldagi koloniyalar hosil qiladi . Uy sharoitida yetarli yorug‘lik va havo bo‘lgan xonada stafilokokklar oq, ba’zan tilla rang yoki limonga o‘xshash sariq lipoxromlardan iborat bo‘lgan pigmentlar hosil qiladi. Ular sutli va kartoshkali agarda 20–25ºS da tez hosil bo‘ladi. Koloniyalar rangi ular tarkibidagi pigmentlarga bog‘liq. Stafilokokklar asosan, S-, ba’zan R-, G- va L- shaklidagi koloniyalarni ham hosil qilishi mumkin. Patogen stafilokokklar qonli agarda eritrotsitlarni gemoliz qilish xususiyatiga ega. Biokimyoviy xususiyati. Stafilokokklarning fermentativ xususiyati yaxshi rivojlangan bo‘lib, oqsil va qandlarni parchalaydigan fermentlar ajratadi. Laktoza, glyukoza, mannit, maltoza, saharoza va glitserinni kislotagacha parchalaydi, lekin gaz hosil qilmaydi. Patogen turlari bir qator patogenlik va himoya fermentlarini ishlab chiqaradi: katalaza -laktamaza, gialuronidaza, plazmakoagulaza, proteinaza, fosfataza, DNKaza, lipaza va leysitinaza va h k. Toksin hosil qilishi. Patogen stafilokokklar bir necha xil ekzotoksin hosil qiladi. Tillarang stafilokokklar leykotsidin, alfa, beta, gamma gemolizinlar (odam va ba’zi hayvonlar eritrotsitlarini lizisga uchratadi), A-F enterotoksinlar, A va V eksfoliatinlar (teriga ta’sir ko‘rsatadi) ishlab chiqaradi. Ayrim stafilokokklarda enterotoksin borligi aniqlangan. Bu toksin oziq-ovqat bilan me’da-ichak sistemasiga tushsa, kishilarda ovqatdan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Stafilokokklar eksfoliativ toksin ajratadi, bu omil bolalar terisida impetigo, skarlatina toshmasiga o‘xshash toshmalar va chaqaloqlarda ichi suyuqlik bilan to‘la pufakchali-po‘rsildoq yaralar paydo qiladi. Antigen tuzilishi. Stafilokokklarning hujayra devori va kapsulasiga kiradigan quyidagi moddalar: peptidolikan, teyxoyeva kislotasi, A-oqsil, polisaharid va boshqalar antigenlik xususiyatiga ega. Chidamliligi. Stafilokokklar boshqa patogen kokklarga nisbatan fizik va kimyoviy omillardan quritish, muzlatishga va quyosh nuri ta’siriga chidamlidir. Stafilokokklar quritilgan yiringda 200 kun, changda 50–100 kun, tirik saqlanishi mumkin. Ular 70ºS gacha qizdirilganda bir soatda, 80ºS da esa 10-60 daqiqadan so‘ng, qaynatilganda bir necha soniyada o‘ladi. Dezinfeksiyalovchi omillardan 5% fenol eritmasi ta’sirida 15–30 daqiqada, 1% formalin ta’sirida esa 2–5 daqiqada haloqbo‘ladi. Stafilokokklar tashqi muhitda, odam va hayvonlar organizmida ko‘p uchraydi Hayvonlarga nisbatan patogenligi. Patogen stafilokokklar qo‘y-echki va qoramollar, ot va cho‘chqalar hamda tajriba hayvonlari – quyon, oq sichqon, dengiz cho‘chqasida kasallik keltirib chiqaradi. Odamlarda kasallikning patogenezi. Stafilokokklar odam organizmiga teri, havo- tomchi, chang, alimentar yo‘llar orqali yuqadi. Kasallik manbai bakteriya tashib yuruvchi sog‘lom kishilar, bemor va kasal hayvonlar hisoblanadi. hozir stafilokokklar qo‘zg‘atadigan 120 dan ortiq kasallik aniqlangan.. Bularga teri, teri osti yog`‘ qavati, limfa tugunlaridagi (furunqo`l, karbunqo`l, limfaadenit, flegmona, piodermiyalar), nafas a’zolaridagi (bronxit, zotiljam, plevrit), yiringli yallig‘lanishlarni misol qilib keltirish mumkin. Stafilokokklar quloq, xalqum, burun va yondosh bo‘shliqlari (otit, angina, gaymorit, tonzillit, frontit), ko‘z a’zolarini (qon’yunktivit, muguz parda yarasi), markaziy nerv tizimi (meningit, miya abssessi), yurak-qon tomir tizimi (endokardit, miokardit), me’da-ichak trakti (enterokolit, oziq-ovqatdan zaharlanish), o‘t pufagi (xoletsistit), harakat-tayanch tizimini (osteomiyelit, artrit) ham shikastlaydi. Stafilokokklar bolalarda, ayniqsa chaqaloqlarda xilma-xil kasal-liklarni keltirib chiqaradi, ayrim hollarda bu o‘limga olib keladi. Stafilokokklar ikkilamchi infeksiyaning rivojlanishiga sababchi bo‘lishi ham mumkin. Bakteriyalarga qarshi kimyoviy dorilar, ayniqsa antibiotiklardan keng va noto‘g‘ri foydalanish, stafilokokk shtammlari orasida dorilarga chidamli tiplari paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida kasalliklarning og‘ir kechishi va keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Butun dunyoda stafilokokklarning kasalxona ichi infeksiyasi sifatida tug‘ruqxonalar, jarrohlik bo‘limlari va bolalar kasalxonalarida yuqishi, tibbiyot xodimlari va aholi orasida bakteriya tashib yuruvchilar sonining ortishi kuzatilmoqda. Immuniteti. Odam organizmi stafilokokka nisbatan birmuncha chidamli, bu fagotsitoz va tabiiy himoya omillari, maxsus antitelolar (antitoksin, pretsipitin, opsonin va agglyutinin) borligi hisobiga yuzaga kelgan, chunki stafilokokklarning saprofit va shartli-patogen turlari odam normal mikroflorasi tarkibiga kiradi. Stafilokokk kasalliklaridan so‘ng kuchsiz immunitet hosil bo‘ladi. Laboratoriya tashhisi. Mikrobiologik tashhisda yiring, shilliq qavat ajralmasi balg‘am, siydik, qon, qusuq, me’daning chayindi suvi va najas, Shuningdek, ovqat mahsulotlari tekshiriladi. Mikrobiologik tashhis: Bakterioskopik Bakteriologik Biologik Bu usullar yordamida ajratib olingan stafilokokklarning morfologik, kultural, biokimyoviy va virulentlik kabi asosiy xususiyatlari o‘rganiladi va turlari aniqlanadi. Bakterioskopik: buning uchun avval yiringdan surtma tayyorlanadi, Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostid ko‘riladi.Uzum shingiliga o‘xshash joylashgan va grammusbat bo‘yalgan kokklar topilsa, demak stafilokokk borligi aniq bo‘ladi. Bakteriologik: stafilokokkning turi va patogenlik xususiyatlarini aniqlash uchun tekshirilayotgan yiringni Petri kosachasidagi tuxum sarig‘i va tuzli, sut-tuzli, qonli agar eqiladi. Agar bemorda sepsis gumon qilinsa, tashhisni aniqlash uchun bemordan 8-10 ml qon olib, qandli bo`longa eqiladi.Ajratib olingan stafilokokklarning fagotiplari o‘rganiladi. Bunda standart faglardan foydalaniladi. Bemorlarni to‘g‘ri davolash uchun ajratib olingan stafilokokklar sof kulturalarining antibiotiklarga chidamliligi tekshiriladi. Hozirgi vaqtda diognostikada juda sezgir hisoblangan immunoferment (IFU) va PZR usullari tibbiyotda keng qo‘llanila boshlandi. Davolash. Stafilokokk kasalliklarini davolashda, asosan, ularga ta’sirchan antibiotiklar keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga organizm zaharlanishini kamaytirish hamda organizmning immunobiologik himoya qo`chini oshirishga ahamiyat berish lozim. Surunkali va og‘ir yiringli stafilokokk kasalliklarini davolashda maxsus biologik preparatlardan: ko‘p valentli stafilokokk vaksinasi, autovaksina, stafilokokk, anatoksiniga qarshi zardob, stafilokokka qarshi immunoglobulin, stafilokokk bakteriofagi qo‘llaniladi. Kasallikning oldini olish. Kasallikning oldini olish uchun umumiy choralar: ish va uy sharoitida sog‘lom muhit yaratish, vitamin tanqisligi va turli jarohatlarning oldini olish, kasalxona ichi shtammlarini yo‘qotish, Shuningdek, qonserva zavodlari, qonditer fabrikalarida sanitariya-gigiyena qoidalariga hamda shaxsiy gigiyenaga rioya qilish kabilar kiradi. MAhsus oldini olishda stafilakokk anatoksini qo‘llaniladi, lekin immunitet faqat birinchi fag bilan lizisga uchravchi stafilakokklarga qarshi paydo bo‘ladi. Shuning uchun stafilakokklarga qarshi to‘la qimmatli vaksina olish hozirgi zamon tibbiyyotini dolzarb muommalaridan biri hisoblanadi . Streptokokklar Streptococcaceae oilasiga 7 urug‘ kiritilgan bo‘lib, ulardan Streptococcus, Enterococcus, Aerococcus, Leuconostoc, Pediococcus va Lactococcus lar odam uchun patogen hisoblanadi. Birinchi bo‘lib T.Bilrot (1874 y.) saramas kasalligiga chalingan bemophing yallig‘langan terisi sohasidan streptokokklarni topishga muvaffaq bo‘lgan. Keyinchalik L.Paster (1879 y.) septik kasallik-larda aniqladi. Rozenbax (1884 y.) sun’iy oziq muhitlarda streptokokklarning sof kulturasini ajratib olishga muvaffqq bo‘ldi. Klassifikatsiyasi: streptokokklarning tasnifini tuzishda serologik usullardan foydalanilgan. Bunda olimlardan F.Griffits agglyutinatsiya reaksiyasini, R.Lensfild esa pretsipitatsiya usulini qo‘llagan. Hozirgi vaqtda streptokokklarning hujayra devoridagi polisaharidning antigen tarkibiga ko‘ra 20 serologik guruhlari farqlanadi. Ular lotin alifbosidagi A dan V gacha bo‘lgan harflar bilan belgilanadi.. Patogen streptokokklarning ko‘pchiligi A serologik guruhga mansub. Streptokokklarning M-antigeni oqsil tabiatli bo‘lib, bakteriyalarning virulentligi va immunogenligini ta’minlaydi. T-antigen ham oqsil tabiatli, O-, K- va L- antigenlar birikmasidan Tashkil topgan bo‘lib, tip maxsusligini belgilaydi. S-modda polisaharid tabiatli bo‘lib, barcha gemolitik streptokokklar guruhi uchun umumiy, R-omil esa nukleoprotein moddaning bo‘lagi bo‘lib, hamma guruh streptokokklar uchun umumiy hisoblanadi. Tibbiyot mikrobiologiyasida streptokokklarning quyidagi turlari muhim ahamiyatga ega: Str.ryog`enes, Str.pneumoniae - patogenlar, Str.mitis, Str.salivarius, Str.sanguis, Str.faecalis – shartli-patogenlar Morfologiyasi.(Streptakokk so‘zi yunoncha bo‘lib Streptos – zanjir va coccus – mag‘iz demakdir) Streptokokklar yumaloq yoki bir oz cho‘zinchoq bo‘lib, diametri 0,5–1,0 mkm. Ular juft-juft bo‘lib yoki zanjirga o‘xshash joylashadi.Bo`londan tayyorlangan surtmalarida zanjiri juda uzun ko‘rinadi, ba’zida kalta-kalta zanjir ham hosil qilishi mumkin Streptokokklar harakatsiz, spora hosil qilmaydi, grammusbat bo‘yaladi. Patogen turlarining mikrokapsulasi mavjud O’sishi. Streptokokklar fakultativ anaerob, tsitoxrom va katalaza negativ ayrimlari esa anaeroblardir, ularning o‘sishi uchun qulay harorat 370S bo‘lib, 15– 450S da, ba’zan 470S da ham o‘sa oladi. Oddiy oziq muhitlarda streptokokklar juda sekin o‘sadi, patogen turlari esa butunlay o‘smasligi ham mumkin. Shuning uchun ularni maxsus: qandli, qonli, zardobli agarlarda, ph 7,2–7,6 bo‘lgan oziq muhitlarda o‘stiriladi. Ular qattiq oziq muhitlarda juda mayda, diametri 0,5–1 mm bo‘lgan, xira qo`lrang yoki oqish yumaloq, donador, kamroq S-shakldagi koloniyalar hosil qiladi atrofida gemoglabinning metgemoglabinga aylanishi tufayli uncha keng bo‘lmagan yashil halqalar yuzaga keladi. Streptokokkning ayrim turlari (Str.anginosus, Str.bovis, Str.mitis, Str.mutans, Str.salivarius) gemoliz hosil qilmaydi, Shuning uchun ular “nogemolitik streptokokklar” deyiladi. Streptokokk qandli bo`londa o‘ziga xos ko‘rinishda, ya’ni bo`lon, asosan, tiniq holda bo‘lib, mikroblar probirkaning devorida, tubida mayda donodor cho‘kma hosil qilib o‘sadi.Enterokokklar esa bo`lonni loyqatadi. Fermentativ xususiyati. Streptokokklar turli shtammlarining fermentativ faolligi har xil. Ularning ko‘pchiligi glyukoza, saharoza, maltoza, laktoza, salitsin, esqo`lin, tregalozalarni kislota hosil qilib parchalaydi. Patogen streptokokklar jelatinani suyultirmaydi, nitratlarni nitritlargacha qaytarmaydi, ammo sutni ivitadi, fibrinni eritadi. Patogen streptokokklar virulentlikni ta’minlovchi gialuronidaza, dezoksiribonukleaza, ribonukleaza, neyraminidaza, proteinaza, streptokinaza, amilaza, lipaza, difosfopiridinnukleotidaza va boshqa fermentlarni ham hosil qiladi. Toksin hosil qilishi. Streptokokklar turlicha ta’sir etuvchi ekzotoksinlar hosil qiladi. 1) gemolizinlar, ularni streptokokklar ishlab chiharganligi uchun “streptolizinlar” ham deyiladi (O- va S-streptolizin). Gemolizin eritrotsit, trombotsit, makrofaglarni parchalaydi; 2) leykotsidin – polimorf yadroli leykotsitlarni parchalaydi, natijada organizmning fagotsitar himoya reaksiyasi betaraflanadi; 3) o‘ldiruvchi toksin – teri va boshqa to‘qimalarni, ayniqsa jigar hujayralarini chiritish, nekroz qilish xususiyatiga ega. 4) eritrogen toksin – haroratga chidamli, qonida antitoksini bo‘lmagan kishilar terisida yallig‘lanish jarayonini keltirib chiqaradi, bundan tashqari , bolalarda skarlatina kasalligini qzg‘atadi, chunki uni, asosan, skarlatinaga sabab bo‘luvchi streptokokklar ajratadi. Odam organizmida eritrogen toksin sust giperta’sirchanlik reaksiyasini yuzaga keltiradi; 5) tsitotoksinlar oqsil tabiatli moddalar bo‘lib, organizmning har xil hujayralarini shikastlaydi. Streptokokkning A guruhiga kiruvchi ayrim shtammlari kardiopatik va nefrotoksikn hosil qiladi, bular miokardit va glomerulonefrit kasalliklarini keltirib chiqaradi. Chidamliligi. Streptokokklar stafilokokklarga nisbatan tashqi muhitga chidamsiz, ammo past haroratda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Streptokokklar qurigan yiring, balg‘am va boshqa oqsil moddalar bilan o‘ralgan holda bir necha oygacha o‘z faolligini yo‘qotmaydi. 700S haroratda 1 soatda, fenolning 3–5% li eritmasi tasirida esa 15 daqiqada o‘ladi. Kasallikning odamlardagi patogenezi. Kasallik patogenezida streptokokklar ajratadigan ekzotoksinlar, agressiv fermentlar va mikrobning o‘zi ham muhim ahamiyatga ega. Streptokokklar qo‘zg‘atadigan kasalliklar juda xilma-xil bo‘lib, bularga angina, surunkali tonzillit, saramas, shikastlanish infeksiyalari, teri va teri osti yog`‘ qavati yiringli kasalliklari, flegmona, sepsis, nefrit, tsistit, xoletsistit, revmatizm, yiringli otit, mastoidit, endometrit va boshqalar kiradi. Patologik jarayon patogen streptokokklar to‘qima hujayralariga yopishganida (adgeziya) boshlanadi. Ularda adgeziya vazifasini ularning hujayra devoridagi lipoteyxoyeva kislotasi bilan oqsillari bajaradi. Adgeziyadan so‘ng patogen mikroblarning to‘qimalardagi kolonizatsiyasi boshlanadi. Streptokokklarning to‘qimalardagi himoya omillarini (birinchi navbatda fagotsitoz qiluvchi hujayralardan) yengishda quyidagilarning ahamiyati juda katta: a) antixemotoksik omil; b) A va V guruh streptokokklardagi kapsula; v) bakteriyalarning M-oqsili –fagotsitar reaksiyaga qarshilik ko‘rsatish xususiyatga ega. Odamlarda ko‘pincha -gemolitik (A guruhdagi) streptokokklar kasallik qo‘zg‘atadi. Streptakokklar, asosan, havo-tomchi yo‘li orqali yuqadi. Odam organizmining turli a’zolari: teri, yuqori nafas yo‘llari, o‘pka, buyrak va boshqalar jarohatlanadi. Natijada streptodermiya, otit, abssess, flegmona, tsistit, piyelit, glomerulonefrit, xoletsistit, peritonit, faringit va boshqa kasalliklar kelib chiqadi. Streptokokk infeksiyalari yiringli va yiringsiz jarayonlarni yuzaga keltiradi. Yiringli kasalliklarga yuqori nafas yo‘llaridagi o‘tkir kasalliklar, saramas, limfa tugunlarining yallig‘lanishi, impetigo, angina, tomoq va murtak bezining yallig‘lanishi va boshqalar misol bo‘la oladi. Yiringsiz streptokokk kasalliklariga skarlatina, revmatizm va h.k. kiradi. Bu kasalliklar patogenezida autoimmun jarayon yotadi. Streptokokklar kasalxona ichi infeksiyalari sifatida tug‘ruq-xonalarda, jarrohlik bo‘limlarida birinchi o‘rinda turadi. Immuniteti. Odamlarda streptokokka qarshi kuchli turg‘un immunitet hosil bo‘lmaydi, hosil bo‘lgan ham sust va uzoq davom etmaydi. Odamlarda streptokokklarga nisbatan sezuvchanlikning ortishi tufayli ko‘pgina kasalliklar qaytalanadi yoki surunkaliga aylanadi. Streptokokk kasalliklarida bakteriya va toksinga qarshi immunitet hosil bo‘ladi. Toksinga qarshi antitelolar (antitoksinlar) streptokokk toksinini neytrallaydi va komplement, opsonin va boshqa antitelolar bilan birgalikda fagotsitozni qo`chaytiradi. Laboratoriya tashhisi. Infeksiyaga tashxis qo‘yish uchun yiring, yara yuzasidagi ajralma, anginada murtak ustidagi shilliq parda, qon, peshob, oziq-ovqat maxsulotlari va boshqalar tekshiriladi. Bemordan olingan materialdan surtma tayyorlanib, Gram usulida bo‘yaladi va mikroskop ostida ko‘riladi. Bakteriologik tashhisda tekshirilishi lozim bo‘lgan materialni qonli agarga, sepsisga gumon qilinganda qonni qandli bo`longa ekib, kulturasi olinadi va identifikatsiya qilinadi. Bakteriyaning virulentlik xususiyati quyonning terisi orasiga uning sof kulturasini yuborish yo‘li bilan aniqlanadi (biologik usul). Streptokokklarning qaysi guruhga mansubligi esa (serologik variantlari) maxsus flyuoressent zardob yordamida o‘rganiladi. Streptokokkli kasalliklarga tashhis qo‘yishda yana bemophing qoni va peshobidagi antigenlar streptokokk immun zardoblari bilan pretsipitatsiya reaksiyalari yordamida topiladi. Bundan tashqari , O-streptolizin, antigialuronidaza va dezoksiribonukleazalar ham aniqlanadi. Davolash. Bemorlarni davolashda mikrobiologik ta’sirchanligiga qarab, asosan, antibiotiklardan penitsillin, eritromitsin, roksitromitsin lek va sulfanilamid preparatlar qo‘llaniladi. Surunkali streptokokk kasalliklarida autovaksina va polivaksinalar tavsiya etiladi. Kasallikning oldini olish. Umumiy sanitariya madaniyatini oshirishga haratilgan choralar ko‘rishdan iborat. Skarlatina qo‘zg‘atuvchisi. Skarlatina bolalarda uchraydigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, yuqori harorat, zaharlanish alomatlari, terida qizil toshmalar paydo bo‘lishi bilan kechadi. Scarlatinum lotincha yaltiroq qizil rang degan ma’noni anglatadi, kasallikning nomi ham Shundan olingan. 1923 yili amerikalik olimlar er-xotin G.F va G.X.Diklar tajribaviy skarlatinani hosil qilib, uning qo‘zg‘atuvchisi gemolitik streptokokk ekanligini isbotladilar. Ushbu streptokokk maxsus eritrogen toksinini hosil qiladi, bu toksin skarlatina bilan og‘rigan bemordan olingan zardob bilan neytrallanadi. Sog‘lom odam terisi orasiga ushbu toksin yuborilsa, Shu joy qizarib shishib chiqadi. Bu sinama Dik reaksiyasi deb ataladi va musbat baholanadi.. Skarlatina sreptokokki antigen tuzilishi bo’yicha A guruhga xos M-antigenga ham ega. Kasallik manbai bemor yoki streptokokk infeksiyasini tashib yuruvchi odam hisoblanadi va u, asosan, havo-tomchi yo‘li orqali yuqadi. Ayrim hollarda jarohatlangan teri, jinsiy a’zolarning shilliq qavatlari, bundan tashqari , turli buyumlar, idish-tovoqlar, sut va sut mahsulotlari orqali yuqishi ham mumkin. Skarlatina bilan, asosan, 1 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Skarlatinaning patogenezida murtak bezlari shishishi ko‘rinishida yallig‘lanish jarayoni rivojlanib, streptokokkdan ajralgan eritrogen toksin organizmning umumiy zaharlanishiga olib keladi va keyinchalik allergik holat yuzaga chiqadi. Shuning uchun bak-teriyadagi allergen moddalar ham kasallik patogenezida muhim ahamiyatga ega. Immuniteti. Skarlatinadan sog‘aygan bolalar organizmida kuchli, uzoq vaqt davom etadigan immunitet hosil bo‘ladi. asosan, toksinga qarshi, ya’ni antitoksik immunitet rivojlanadi. Laboratoriya tashhisi. Skarlatinaga streptokokklarning sof qo`l-turasini ajratib olish bilan tashxis qo‘yiladi. Buning uchun bemophing tomog‘idan patologik material olinib, surtma tayyorlanadi va Gram usulida bo‘yalib, mikroskop ostida ko‘riladi. Olingan material qandli agarga ham eqiladi. Davolash. Bemorlarni davolash uchun penitsillin va sulfanilamid preparatlari, odam qonidan tayyorlangan gammaglobulinlar qo‘llaniladi. Keyingi vaqtda antibiotiklarni qo‘llash natijasida skarlatina kamaydi va yengil kechmoqda. Kasallikning oldini olish bemophi kasalxonada alohida xonaga yotqizish, xonani tez-tez shamollatib turish, bolalar muassasalarida kasallik tarqalib ketmaslik chora- tadbirlarini ko‘rishdan iborat. Profilaktika maqsadida bemor bilan muloqotda bo‘lgan bolalarga odam zardobining immunoglobulini yuboriladi. A guruhga kiradigan gemolitik streptokokkning serologik variantlari ko‘pligi va streptokokklarning odam to‘qimasi bilan umumiy antigenga ega ekanligi tufayli deyarli skarlatinaga qarshi maxsus profilaktika o‘tkazilmaydi. Revmatizm qo‘zg‘atuvchisi. Revmatizmni A guruhga mansub beta-gemolitik streptokokk qo‘zg‘atadi. Bemophing tomog‘idan, qonidan ko‘pincha streptokokk ajratib olinadi. Ularning zardobida turli omillar: antistreptolizin va gemolitik streptokokkning M oqsiliga qarshi antitelolar hosil bo‘ladi. Revmatizm patogenezida organizmning allergik holati muhim rol o‘ynaydi. Organizmga qaytadan streptokokkning ekzo- va endotoksini, antigenlari tushishi revmatizmni keltirib chiharishi mumkin. Kasal-likning birinchi bosqichida tonzillit va faringitlar paydo bo‘lib, so‘ng uning o‘tkir davri va organizmning sensibilizatsiyasi boshlanadi. Keyinchalik organizmda o‘ta sezuvchanlik holati rivojlanadi, natijada revmatizm poliartriti, yurakning muskul to‘qimasi va klapanlarining jarohatlanishi kuzatiladi Kasallik patogenezida autoimmun jarayonlarning ahamiyati ham katta. Immuniteti. Kasallikdan so‘ng organizmda turg‘un va uzoqqa yetadigan immunitet hosil bo‘lmaydi, Shuning uchun kasallik surunkali kechadi va vaqti-vaqti bilan qaytalanib turadi. Laboratoriya tashhisi. Buning uchun bakteriologik va serologik usullardan foydalaniladi. Revmatizmda streptokokklarning sof qo`l-turasini ajratib olish bilan tashxis qo‘yiladi. Buning uchun bemophing tomog‘idan patologik material olinib, surtma tayyorlanadi va Gram usulida bo‘yalib, mikroskop ostida ko‘riladi. Olingan material qandli agarga ham eqiladi. Serologik usullar yordamida bemor qonidan streptokokk toksini va fermentlarga qarshi antitelolar: antistreptolizin, antifibrinolizin, antidezoksiribonukleaza, antistreptokinaza, antigialuronidazalar topilib, ularning titri aniqlanadi. Agar yuqorida sanab o‘tilgan antitelolarning qondagi titri ortib borsa, bu streptokokk kasalligi, ya’ni revmatizm ekanligi aniq isbotlanadi. Davolash. Revmatizm bilan og‘rigan bemorlarni davolash uchun kompleks choralar ko‘riladi. Bemor organizmidagi allergik holat va yallig‘lanish jarayonlarini kamaytirish lozim. Organizm reaktivligi va uning kasallikka qarshi kurashish qobiliyatini oshirish kerak. Revmatizm ko‘pincha qo`z va bahorda uchraydi, chunki u fasllarda o‘tkir va surunkali tonzillit, faringit, angina va yuqori nafas yo‘lining kataral kasalliklari ko‘payadi. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi S.tetani N.D.Monastirskiy (1883) va A.Nikolayer tomonidan kashf etilgan (1884). 1889 yili S.Kitazato uning sof kulturasini ajratib oldi. Morfologiyasi. (Cl.tetani) grammusbat, tayoqcha shaklida, harakatchan bo‘lib, uzunligi 4–8 mkm, eni 0,3–0,8 mkm. Hujayraning o‘rtasi va chetlarida kiritmalar joylashadi, sporasi, asosan, chetda joylashib, hujayraga nog‘ara cho‘pi shaklini beradi. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi peritrix, kapsula hosil qilmaydi. O’stirilishi. Cl.tetani qat’iy anaerob ph 7,0-7,9 bo‘lgan qandli yoki qonli agarda 37S haroratda noziq parda, ayrimlari markazi zich va atrofi noto‘g‘ri shakilda kolloniya hosil qiladi. Kitt-Tarotssi muhitida bu klostridiy bir xil quyqa va o‘ziga xos hidli gaz hosil qilib o‘sadi. Toksin hosil qilish. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi juda kuchli ekzotoksin ajratadi. Bu ikki fraksiyadan: tetanospazmin va tetanolizinlardan iborat. Tetanospazmin muskullar tortishib qolishini idora etuvchi nerv to‘qimasining hujayralariga ta’sir etib uni shikastlaydi. Tetanolizin esa qondagi eritrotsitlarni eritib yuboradi. Antigen tuzilishi Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi guruhiga xos somatik O- va xivchinli N-antigenlarga ega. N-antigenga ko‘ra qoqshol qo‘zg‘atuvchisi 10 ta serologik variantga, O-antigen bo‘yicha seroguruhlarga bo‘linadi. Chidamliligi Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi vegetativ holda 60–70ºS haroratida 30 daqiqa qizdirilganda o‘ladi. Klostridiy sporalari tashqi muhitga juda chidamli. Sporalar tuproqlarda 1 yilgacha, turli buyumlarda uzoq saqlanadi. Kasallikning odamlardagi patogenezi. Kasallik manbai – hayvon va odamlar. Kasallik bakteriyasi ular najasi orqali tuproqqa tushib spora holida ko‘p yillargacha saqlanib turishi mumkin. Kasallik sporalari shikastlangan teri yoki shilliq qavatga tuproq orqali tushadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi chaqaloqlarga kindik yarasi orqali, tuqqan ayollarga yallig‘langan bachadon shilliq qavati orqali kiradiSpora organizmda vegetativ shaklga o‘tib ko‘payadi va ekzotoksin ajrata boshlaydi. Ekzotoksin qonga tushadi va qon orqali orqa miyaning harakatlantiruvchi nerv markaziga ta’sir etadi. Nerv sistemasining qoqshol bakteriyalari toksinidan zararlanishi natijasida organizmdagi turli muskul guruhlarining tortishishi ro‘y beradi. Kasallikning yashirin davri 4–14 kun. Qo‘zg‘atuvchi kirgan joydagi muskullar, keyinchalik yuz, chaynov va mimika muskullari tortishib qisharadi. Keyin gardon, orqa va oyoq muskullari tortishadi. Bemophing boshi orqaga ketadi, tanasi egilib, yoy shaklida boshining orqasiga hamda belga, boshi va tovonlari bilan tiralib qoladi. Nafas markazi va boshqa hayot uchun muhim a’zolar faoliyatining izdan chiqishi oqibatida bemor o‘ladi. Bu kasallikda o‘lim 35–70% ni Tashkil etadi. Immuniteti. Kasallikdan so‘ng antitoksik kuchsiz immunitet hosil bo‘ladi, Shuning uchun qayta kasallanish mumkin. Laboratoriya tashhisi. Kasallikning klinik belgilari aniq bo‘lganligi sababli laboratoriya tashhisi kamroq Tekshiriladigan material ikki qismga bo‘linadi: bir qismi maxsus oziqmuhitga sof kulturani ajratib olish uchun eqiladi; ikkinchi qismi biologik sinama uchun oq sichqonning orqa oyog`‘i muskuli orasiga yuboriladi. Agar qoqshol qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, yuqtirilgan oq sichqonda 1–3 kun ichida kasallik boshlanib hayvon o‘ladi. Toksin qoqshol immun zardobi bilan birga yuborilganda oq sichqonlarda kasallik rivojlanmaydi. Davosi va profilaktikasi. Jarohatga xirurgik ishlov berilgandan so‘ng, qoqsholga qarshi anatoksin, antitoksik zardob yuboriladi, bu esa organizmda faol immunitet hosil qiladi. qoqsholga qarshi maxsus immunoglobulin yuborilsa, u yaxshi natija beradi. Bemor alohida, tinch, shovqinsiz xonalarda davolanadi, tirishishni Maxsus profilaktikasida qoqshol anatoksini qo‘llaniladi. Reja bo‘yicha AKDS va ADS-M vaksinalar 2, 3, 4, 16 oylikda va 7, 16–17, 26, 46 yoshdagi bola va kattalarga qilinadi. Jarohat anaerob infeksiyalarning klostridiylari Jarohat anaerob infeksiyalarga Cl.perfringens, Cl.novyi, Cl.septicum, Cl.histolyticum, Cl.difficile, Cl.sordellii, Cl.bifermentans, Cl.fallax lar kiradi. Kasallik patogenezida patogen mikroorganizmlar bilan bir qatorda nopatogen klostridiylar Cl.aerafaetedum, Cl.tertium, Cl. sparoqenes ham qatnashadi. C.perfringens, C.novyi, C.septicum, C.histolyticum larning har biri alohida- alohida kasallikni keltirib chiharishi mumkin, lekin uni ko‘pincha boshqa turlari birgalikda qo‘zg‘atadi.Kasallikni asosan Cl.perfringens keltirib chiqaradi Kasallik qo‘zg‘atuvchisi (Clostridiun pefringens) M.Uelch va G.Netall tomonidan kashf etilgan (1892). U odam va hayvonlar ichaklarida odatdagi mikroflora bo‘lib yashaydi. Tashqi muhitda, tuproqda spora shaklida yillab yashaydi. Morfologiyasi. C.perfringens yirik grammusbat tayoqcha bo‘lib, uzunligi 8 mkm, eni 1-1,3 mkm, tashqi muhitda spora hosil qiladi, u hujayrada subterminal joylashadi, diametri bakteriya enidan katta, harakat qilmaydi O’sishi. C.perfringens qat’iy anaerob, ph 7,2–7,4 bo‘lgan barcha anaerob bakteriyalar o‘sadigan oziq muhitlarda 37 S yaxshi ko‘payadi. Kitt-Trotssi muhitida bir xil quyqa, agar ustunchasining tagida yasmiqqa o‘xshash, Vilson-Bler muhitida esa 1–3 soatdan so‘ng qora koloniyalar hosil qiladi. qonli agarda silliq diskka o‘xshash yassi, qo`lrang, chetlari tekis S-koloniyalar hosil qiladi. R- va M- koloniyalar ham hosil qilishi mumkin. Fermentativ xususiyati. C.rerfringens ko‘p qandlarni kislota va gaz hosil qilib parchalaydi. Jelatinani sekin suyultiradi, sutni tez ivitadi, nitratni nitritga qaytaradi, indol hosil qiladi. Toksin hosil qilishi. C.rerfringens kimyoviy tuzilishi bo‘yicha murakkab ekzotoksin ajratadi, bu bir necha fraksiyalardan: alfa-gemolizin (S-fosfolipaza), beta-nekrotoksin, neyrotoksin va enterotoksinlardaniborat. Qo‘zg‘atuvchi proteinaza, fibrinolizin, kollagenaza, gialuronidaza, neyraminidaza, dezoksiribonukleaza va boshqalarni ajratadi. Antigen tuzilishi. C.rerfringens antigen tuzilishiga ko‘ra A, V, S, D, E, F serologik variantlarga bo‘linadi. Bu serovarlar serologik xususiyatlari va toksinlarning spetsifikligi bilan farq qiladi. Serovar A odam ichagida normal mikroflora sifatida yashaydi, agar u parenteral yo‘l bilan organizmga kirsa, anaerob infeksiyani keltirib chiqaradi. Hayvonlarga nisbatan patogenligi. C.rerfringens barcha uy hayvonlariga nisbatan patogen bo‘lib, turli og‘ir kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Tajriba hayvonlaridan dengiz cho‘chqachasi, quyon, kaptar va oq sichqonlar juda moyil hisoblanadi. Qolgan qo‘zg‘atuvchilar ham bir birlaridan qo`tural, bioximik va serologik xususiyatlari bilan farqlanadi Kasallikning odamlardagi patogenezi. Odamda yaraga tuproq, kiyim va boshqa zararlangan buyumlardan tushgan spora keyinchalik vegetativ shaklga o‘tadi va ko‘paya boshlaydi, bu o‘z navbatida tqqimalarni chirituvchi, yemiruvchi, ko‘p miqdorda gaz hosil qiluvchi ekzotoksin ajratadi. Qo‘zg‘atuvchining ko‘payishi uchun nekrozga uchragan yoki yallig‘langan to‘qima kerak. Aerob mikroflora shikastlangan nekroz joyda zarur anaerobioz holatni yaratadi. Bu jarayon ayniqsa muskul to‘qimalarida tez rivojlanadi, oqibatda glikogen ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida patogen anaeroblar uchun qulay muhit hisoblanadi. Anaerob infeksiyaning rivojlanishi natijasida birinchi bosqichda shish paydo bo‘ladi, ikkinchi bosqichda esa biriktiruvchi tqima va muskullar gangrenaga uchraydi. Organizm kuchli zaharlanadi yoki intoksikatsiya ro‘y beradi. To‘qimalarning yemirilishi tufayli hosil bo‘lgan moddalar ham organizmga zaharli ta’sir ko‘rsatadi. Gazli anaerob infeksiya yaradorlar kasalligi, bunda ko‘pincha yaradagi to‘qimalar ezilib, titilgan yara ifloslanib, anaerob sharoit vujudga kelganda, bu gazli gangrena rivojlanishiga olib keladi. Agar yaraning yuzasida yiring hosil qiluvchi stafilokokk, streptokokk yoki chirituvchi anaeroblar paydo bo‘lib qolsa, kasallik ko‘pincha og‘ir o‘tadi. Kassalikning yashirin davri ba’zan 4–6 soat, ko‘pincha 1–2–5 kun davom etadi. Gazli gangrenaning klinik belgilari har xil bo‘ladi. YAralangan joyda shish paydo bo‘lib, qizaradi, to‘qimalar orasida gaz to‘planadi. Muskul va boshqa to‘qimalar nekrozga uchraydi. Ekzotoksinlar qon tomirini toraytirish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun gaz to‘plangan joy terisi oqimtir va yaltiroq bo‘ladi, asta-sekin bronza rangiga aylanadi, jarohatlangan to‘qimalarning harorati sog‘lom to‘qimalar haroratidan past bo‘ladi. C.perfringens gazli anaerob infeksiyadan tashqari ovqatdan zaharlanishni ham keltirib chiqaradiYArali anaerob infeksiyalarning rivojlanishida yaraning ahvoli, makroorganizmning immun holati, tushgan mikrobning soni, turi va boshqalar muhim rol o‘ynaydi. Immuniteti. Kasallikdan so‘ng kuchli, turg‘un, uzoq vaqtga yetadigan immunitet hosil bo‘lmaydi. Ammo qon zardobida bo‘lgan antitoksik antitelolar organizmni ma’lum darajada infeksiyadan himoya qila oladi. Laboratoriya tashhisi. Bemorga laboratoriya tashhisi qo‘yish uchun mikroskopik, bakteriologik, biologik va neytrallash usullaridan foydalaniladi. Tekshirish uchun ezilgan nekrozga uchragan to‘qima, shish ichidagi suyuqlik, bog‘lov materiali, jarrohlik ipagi, ketgut, kiyim, tuproq va boshqa materiallar olinadi. Tekshirish bir necha bosqichda olib boriladi. YAra selidan surtma tayyorlab, bo‘yab, mikroskop ostida ko‘rilganda qo‘zg‘atuvchi va uning kapsulasi topiladi. Tekshirilishi lozim bo‘lgan materialni maxsus oziq muhitga eqiladi, sof kultura ajratib olinib, uni morfologiyasi, kapsula hosil qilishi, harakati va fermentativ xususiyatlariga ko‘ra identifikatsiya qilinadi. Toksinni aniqlash uchun oq sichqonga bo`londa o‘stirilgan kulturaning filtrati yoki bemophing qoni yuboriladi. Oq sichqonlarga toksinni antitoksin bilan qo‘shib yuboriladi, neytrallash usuli. Davosi va profilaktikasi. Gazli anaerob infeksiyaning rivojlanmasligi uchun dastlab o‘z vaqtida bemorga to‘liq jarrohlik yordami ko‘rsatiladi, so‘ng profilaktika maqsadida bemorga C.perfringens, C.novyi, C.septicum larga qarshi polivalent antitoksin zardob “Diaferm 3” yuboriladi. YArali infeksiyaga qarshi antibiotiklardan streptomitsin, penitsillin, tsefalosporin, biologik preparatlardan stafilokokka qarshi plazma, gamma-globulin buyuriladi, ayrim hollarda jarrohlik usuli ham qo‘llaniladi. Anaerob infeksiyalarga qarshi maxsus profilaktika usullari hali ishlab chiqilmagan. Bemorga jarrohlik yordami ko‘rsatilgandan so‘ng profilaktika maqsadida oz miqdorda polivalent antitoksik zardob yuboriladi.