Yong‘in xavfsizligi asoslari. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash choralari

Yuklangan vaqt

2024-07-21

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

173,0 KB


Yong‘in xavfsizligi asoslari. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash choralari Reja: 1. Yong‘in, uning kelib chiqish sabablari, yonish turlari va fazalari. 2. Qurilish materiallari va binolarning o’tga chidamliligi va ularni xavfliligi bo’yicha tasnifi. 3. Yong‘indan saqlash xizmati turlari va asosiy fasifasi 4. O‘zbekiston Respublikasi “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni va boshqa me’yoriy hujjatlar mazmun va mohiyati. 1. Yong‘in, uning kelib chiqish sabablari, yonish turlari. Yong‘inlar xalq xo‘jaligi ob’ektlari va atrof muhitga zarar yetkazibgina qolmay insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga, ularning sog‘lig‘iga zarar yetishiga va ko‘plab kishilarning o‘limiga sabab bo‘luvchi tilsiz yovdir. Hozirgi kunda rеspublikamizda yong`in havfini kamaytirish borasida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, korxona va tashkilotlarda, maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy yo‘nalishdagi ob’ektlar, shuningdek uy-joy sektori binolarida yong’in yongin xavfsizligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yong’in kelib chiqish xavfi kam bo’lgan va butunlay xavfsiz ishlaydigan elektr uskunalar, o’t o’chirishning mеxanizatsiyalashgan va avtomatlashgan tizimlari tobora kеngroq qo’llanilmoqda. Avvalo shuni ta’kidlash joizki bugungi kunda har bir korxona, tashkilot va muassasa rahbarlari yong‘in xavfsizligi qoidalarini mukammal darajada bilishlari bilan birga uni ta’minlashlari maqsadga muvofiq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 maydagi “Ichki ishlar organlari yong‘in xavfsizligi bo‘linmalari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 2992-sonli Qarorida davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va boshqa Yong‘in xavfsizligi asoslari. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash choralari Reja: 1. Yong‘in, uning kelib chiqish sabablari, yonish turlari va fazalari. 2. Qurilish materiallari va binolarning o’tga chidamliligi va ularni xavfliligi bo’yicha tasnifi. 3. Yong‘indan saqlash xizmati turlari va asosiy fasifasi 4. O‘zbekiston Respublikasi “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni va boshqa me’yoriy hujjatlar mazmun va mohiyati. 1. Yong‘in, uning kelib chiqish sabablari, yonish turlari. Yong‘inlar xalq xo‘jaligi ob’ektlari va atrof muhitga zarar yetkazibgina qolmay insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga, ularning sog‘lig‘iga zarar yetishiga va ko‘plab kishilarning o‘limiga sabab bo‘luvchi tilsiz yovdir. Hozirgi kunda rеspublikamizda yong`in havfini kamaytirish borasida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, korxona va tashkilotlarda, maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy yo‘nalishdagi ob’ektlar, shuningdek uy-joy sektori binolarida yong’in yongin xavfsizligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yong’in kelib chiqish xavfi kam bo’lgan va butunlay xavfsiz ishlaydigan elektr uskunalar, o’t o’chirishning mеxanizatsiyalashgan va avtomatlashgan tizimlari tobora kеngroq qo’llanilmoqda. Avvalo shuni ta’kidlash joizki bugungi kunda har bir korxona, tashkilot va muassasa rahbarlari yong‘in xavfsizligi qoidalarini mukammal darajada bilishlari bilan birga uni ta’minlashlari maqsadga muvofiq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 maydagi “Ichki ishlar organlari yong‘in xavfsizligi bo‘linmalari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 2992-sonli Qarorida davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlar rahbarlari zimmasiga ularga qarashli ob’yekt va hududlarda yong‘in xavfsizligi talablariga rioya etilishi uchun shaxsiy javobgarlik yuklatilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan mansabdor shaxslar har chorakda yong‘in xavfsizligini ta’minlash masalalari bo‘yicha yig‘ilishlar o‘tkazilishi, ular doirasida o‘ziga qarashli ob’yekt va hududlarning yong‘inga qarshi holatini tanqidiy tahlil qilib borishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Yong’in xavfsizligiga davlat tomonidan qaratilgan e’tiborning yana bir isboti bu haftaning har chorshanba kuni “Yong‘inlar profilaktikasi kuni” deb belgilab qo’yilishidir. Lеkin, yong’in chiqishining oldini olish va o’t o’chirishda asosiy ma’suliyat rahbarlar bilan birgalikda fuqarolarimizning ham zimmasiga tushishini hamda ularning yong’in xavfsizligi qoidalariga amal qilishi, yong’inni o’chirish tеxnikasining barcha talablarini to’liq bajarishlariga bog’liq ekanligini unutmaslik kеrak. Yong’in xavfsizligi tadbirlari tartibli ravishda, yong’in xavfsizligi sohasida qabul qilingan qonun, qaror, nizom, yo’riqnoma va boshqa hujjatlar asosida olib borilishi shart. Mamlakatimiz hududida yong‘in xavfsizligini ta’minlash va unga qarshi kurash sohasidagi munosabatlar qonun yo‘li bilan tartibga solingan. 2009 yil 30 sentabrda O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘RQ- 226-sonli qonuni qabul qilindi. Qonunda yong‘in xavfsizligining quyidagi asosiy tushunchalari keltirilgan: Yong‘in – odamlarning hayoti va (yoki) sog‘lig‘iga, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga zarar yetkazadigan, nazorat qilib bo‘lmaydigan yonish. Yong‘inning kelib chiqishi uchun uch omilning bir vaqtning o‘zida bir joyda bo‘lishi kifoya. Ya’ni: 1. Yonuvchan modda (qog‘oz, yog‘och, neft mahsulotlari va boshqalar). 2. Kislorod (oksidlovchi). 3. Uchqun, alanga (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi). yong‘in nazorati - yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini tekshirish tashkilotlar rahbarlari zimmasiga ularga qarashli ob’yekt va hududlarda yong‘in xavfsizligi talablariga rioya etilishi uchun shaxsiy javobgarlik yuklatilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan mansabdor shaxslar har chorakda yong‘in xavfsizligini ta’minlash masalalari bo‘yicha yig‘ilishlar o‘tkazilishi, ular doirasida o‘ziga qarashli ob’yekt va hududlarning yong‘inga qarshi holatini tanqidiy tahlil qilib borishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Yong’in xavfsizligiga davlat tomonidan qaratilgan e’tiborning yana bir isboti bu haftaning har chorshanba kuni “Yong‘inlar profilaktikasi kuni” deb belgilab qo’yilishidir. Lеkin, yong’in chiqishining oldini olish va o’t o’chirishda asosiy ma’suliyat rahbarlar bilan birgalikda fuqarolarimizning ham zimmasiga tushishini hamda ularning yong’in xavfsizligi qoidalariga amal qilishi, yong’inni o’chirish tеxnikasining barcha talablarini to’liq bajarishlariga bog’liq ekanligini unutmaslik kеrak. Yong’in xavfsizligi tadbirlari tartibli ravishda, yong’in xavfsizligi sohasida qabul qilingan qonun, qaror, nizom, yo’riqnoma va boshqa hujjatlar asosida olib borilishi shart. Mamlakatimiz hududida yong‘in xavfsizligini ta’minlash va unga qarshi kurash sohasidagi munosabatlar qonun yo‘li bilan tartibga solingan. 2009 yil 30 sentabrda O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘RQ- 226-sonli qonuni qabul qilindi. Qonunda yong‘in xavfsizligining quyidagi asosiy tushunchalari keltirilgan: Yong‘in – odamlarning hayoti va (yoki) sog‘lig‘iga, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga, shuningdek atrof tabiiy muhitga zarar yetkazadigan, nazorat qilib bo‘lmaydigan yonish. Yong‘inning kelib chiqishi uchun uch omilning bir vaqtning o‘zida bir joyda bo‘lishi kifoya. Ya’ni: 1. Yonuvchan modda (qog‘oz, yog‘och, neft mahsulotlari va boshqalar). 2. Kislorod (oksidlovchi). 3. Uchqun, alanga (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi). yong‘in nazorati - yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini tekshirish va tekshiruv natijalari bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish maqsadida belgilangan tartibda amalga oshiriladigan faoliyat; yong‘inlar profilaktikasi - yong‘inlar kelib chiqishi ehtimolini istisno etishga va ularning oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan ogohlantirish chora-tadbirlari majmui; yong‘indan saqlash xizmati - odamlarning hayoti va sog‘lig‘ini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni yong‘inlardan himoya qilish, shuningdek ob’ektlarda, aholi punktlarida hamda boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligini talab darajasida saqlab turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmui; yong‘in xavfsizligi - odamlarning, yuridik va jismoniy shaxslar mol- mulkining, shuningdek atrof tabiiy muhitning yong‘inlardan himoyalanganligi holati; yong‘in xavfsizligi talablari - yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida qonun hujjatlarida belgilangan ijtimoiy va (yoki) texnik xususiyatga ega maxsus shartlar; yong‘in xavfsizligi talablarining buzilishi - yong‘in xavfsizligi talablarini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik; yong‘in-texnik mahsuloti - yong‘in xavfsizligini ta’minlashga mo‘ljallangan maxsus texnik, ilmiy-texnik va intellektual mahsulotlar, shu jumladan yong‘inni o‘chirish texnikasi va asbob-uskunalari, yong‘inni o‘chirish aslaha-anjomlari, olovni o‘chirish va olovdan himoya qilish moddalari hamda materiallari, maxsus aloqa va boshqarish vositalari, elektron hujjatlar, elektron hisoblash mashinalari uchun dasturiy mahsulotlar va ma’lumotlar bazalari, shuningdek yong‘inlarning oldini olish hamda ularni o‘chirishning boshqa vositalari; yong‘inga qarshi rejim - yong‘in xavfsizligi talablari buzilishining oldi olinishini va yong‘inlar o‘chirilishini ta’minlash yuzasidan odamlarning xatti- harakat qoidalari, ishlab chiqarishni tashkil etish va (yoki) binolarni (hududlarni) saqlash tartibi; yong‘inga qarshi alohida rejim - yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan davrda muayyan hududlarda qonun hujjatlariga muvofiq yong‘in xavfsizligining va tekshiruv natijalari bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish maqsadida belgilangan tartibda amalga oshiriladigan faoliyat; yong‘inlar profilaktikasi - yong‘inlar kelib chiqishi ehtimolini istisno etishga va ularning oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan ogohlantirish chora-tadbirlari majmui; yong‘indan saqlash xizmati - odamlarning hayoti va sog‘lig‘ini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni yong‘inlardan himoya qilish, shuningdek ob’ektlarda, aholi punktlarida hamda boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligini talab darajasida saqlab turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmui; yong‘in xavfsizligi - odamlarning, yuridik va jismoniy shaxslar mol- mulkining, shuningdek atrof tabiiy muhitning yong‘inlardan himoyalanganligi holati; yong‘in xavfsizligi talablari - yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida qonun hujjatlarida belgilangan ijtimoiy va (yoki) texnik xususiyatga ega maxsus shartlar; yong‘in xavfsizligi talablarining buzilishi - yong‘in xavfsizligi talablarini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik; yong‘in-texnik mahsuloti - yong‘in xavfsizligini ta’minlashga mo‘ljallangan maxsus texnik, ilmiy-texnik va intellektual mahsulotlar, shu jumladan yong‘inni o‘chirish texnikasi va asbob-uskunalari, yong‘inni o‘chirish aslaha-anjomlari, olovni o‘chirish va olovdan himoya qilish moddalari hamda materiallari, maxsus aloqa va boshqarish vositalari, elektron hujjatlar, elektron hisoblash mashinalari uchun dasturiy mahsulotlar va ma’lumotlar bazalari, shuningdek yong‘inlarning oldini olish hamda ularni o‘chirishning boshqa vositalari; yong‘inga qarshi rejim - yong‘in xavfsizligi talablari buzilishining oldi olinishini va yong‘inlar o‘chirilishini ta’minlash yuzasidan odamlarning xatti- harakat qoidalari, ishlab chiqarishni tashkil etish va (yoki) binolarni (hududlarni) saqlash tartibi; yong‘inga qarshi alohida rejim - yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan davrda muayyan hududlarda qonun hujjatlariga muvofiq yong‘in xavfsizligining qo‘shimcha talablarini belgilash. Yong‘in va portlashlarning asosiy sabablari: - yong‘in xavfsizligi qoidalariga amal qilmaslik; - fuqarolarning loqaydligi, e’tiborsizligi; - elektr simlarining nosozligi va elektr asboblaridan noto‘g‘ri foydalanish; - isitish vositalardagi nosozliklar va ulardan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik; - bolalarning o‘t bilan o‘ynashlari; - qasddan o‘t qo‘yishlar va boshqa sabablar. Keyingi vaqtlarda yuzaga kelgan yong‘inlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki 35-40 foizgacha yong‘inlar odamlarni yong‘inga nisbatan bepisand munosabatidan, 20-25 foizgacha elektr tarmoqlari yoki elektr asboblari nosozliligidan, 6-12 foizgacha gaz pechkalarining nosozliligidan, 6-10 foizgacha bolalarning olov bilan o‘ynashi va 5-8 foizgacha esa qasddan o‘t qo‘yish natijasida yuzaga kelmoqda. Yong’in kelib chiqish sabablari sifatida quyidagilarni ham ko’rsatish mumkin: - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining yoki yonilg’ining saqlash qoidalariga rioya qilmaslik natijasida o’z-o’zidan yonib ketishi; - yoritish asboblarini noto’g’ri o’rnatish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish; - yashin (chaqmoq) urishi yoki statik elektr razryadlar; - zilzilalar, kuchli shamollar va boshqa tabiiy ofatlar. Yong‘inning keng tus olishi sabablari: - fuqarolarning yong‘in sodir etilganda o‘z vazifalarini bilmasliklari va vahimaga tushishlari; - yong‘in nazorati, gazdan foydalanishni nazorat qilish xodimlari tomonidan ko‘rsatilgan yong‘inni oldini olish tadbirlarining o‘z vaqtida bajarilmasligi; - yong‘in sodir bo‘lgan joylarda va uning atrofida havo haroratining o‘zgarishi; - inshootlarni loyihasini ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan xato va qo‘shimcha talablarini belgilash. Yong‘in va portlashlarning asosiy sabablari: - yong‘in xavfsizligi qoidalariga amal qilmaslik; - fuqarolarning loqaydligi, e’tiborsizligi; - elektr simlarining nosozligi va elektr asboblaridan noto‘g‘ri foydalanish; - isitish vositalardagi nosozliklar va ulardan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik; - bolalarning o‘t bilan o‘ynashlari; - qasddan o‘t qo‘yishlar va boshqa sabablar. Keyingi vaqtlarda yuzaga kelgan yong‘inlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki 35-40 foizgacha yong‘inlar odamlarni yong‘inga nisbatan bepisand munosabatidan, 20-25 foizgacha elektr tarmoqlari yoki elektr asboblari nosozliligidan, 6-12 foizgacha gaz pechkalarining nosozliligidan, 6-10 foizgacha bolalarning olov bilan o‘ynashi va 5-8 foizgacha esa qasddan o‘t qo‘yish natijasida yuzaga kelmoqda. Yong’in kelib chiqish sabablari sifatida quyidagilarni ham ko’rsatish mumkin: - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining yoki yonilg’ining saqlash qoidalariga rioya qilmaslik natijasida o’z-o’zidan yonib ketishi; - yoritish asboblarini noto’g’ri o’rnatish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish; - yashin (chaqmoq) urishi yoki statik elektr razryadlar; - zilzilalar, kuchli shamollar va boshqa tabiiy ofatlar. Yong‘inning keng tus olishi sabablari: - fuqarolarning yong‘in sodir etilganda o‘z vazifalarini bilmasliklari va vahimaga tushishlari; - yong‘in nazorati, gazdan foydalanishni nazorat qilish xodimlari tomonidan ko‘rsatilgan yong‘inni oldini olish tadbirlarining o‘z vaqtida bajarilmasligi; - yong‘in sodir bo‘lgan joylarda va uning atrofida havo haroratining o‘zgarishi; - inshootlarni loyihasini ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar; inshootlar qurilishida qurilish me’yorlari va qoidalari hamda davlat standartlariga rioya qilmaslik; - yong‘inga qarshi kurashda qo‘llaniladigan vositalarining yetishmasligi. Bular yong‘inning birlamchi keng tus olish omillari bo‘lsa, ikkilamchisi: - yong‘in sodir bo‘lgan bino yoki inshoot devorlarining qulab tushishi; - portlashlar sodir bo‘lishi; - yong‘in sodir bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof-muhitga tarqalishi; - yong‘inni suv bilan o‘chirilganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi hosil bo‘lishi natijasida portlashlar yuz berishi. Yong’inni oldini olish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - tashkiliy tadbirlar - ko’ngilli o’t o’chiruvchi drujinalari yoki yong’indan muhofazalash drujinalari tuzish, omma orasida tushuntirish ishlari olib borish; - texnikaviy tadbirlar ishlab chiqish - yong’in yoki portlash jixatidan xavfli xonalarga alohida konstruktsiyali elektr jixozlar o’rnatish, nosoz pechlar, mashinalar, elektr jixozlardan, shuningdek, oson alangalanadigan suyuqliklar saqlanadigan yoki ishlatiladigan joylarda olovdan foydalanishni taqiqpab qo’yish, yashin qaytargichlar o’rnatish; - kelib chiqqan yong’inning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida ob’ektlarni o’tga chidamli materiallardan qurish; - binolar orasidagi yong’inga qarshi oraliqlarga rioya qilish; - yonayotgan binolardan odamlar, hayvonlar va qimmatbaho xo’jalik buyumlarini muvaffaqiyatli ravishda ko’chirishga imkon beradigan choralarni ko’rish. Bunda kerakli miqdorda eshiklar, zarur kengliqda yo’laklar qurish va ularni to’sib qo’yishni man etish; - yong’inni o’chirishni osonlashtiradigan tadbirlarni joriy qilish. Ya’ni yong’inni o’chirish, narvonlar, yong’in kuzatish minoralari, suv havzalari va binolarga kelish yo’llari qurish, yong’inga qarshi avtomatlashtirilgan o’chirish vositalarini hamda xabar berish moslamalarini (signalizatsiya) o’rnatish. kamchiliklar; inshootlar qurilishida qurilish me’yorlari va qoidalari hamda davlat standartlariga rioya qilmaslik; - yong‘inga qarshi kurashda qo‘llaniladigan vositalarining yetishmasligi. Bular yong‘inning birlamchi keng tus olish omillari bo‘lsa, ikkilamchisi: - yong‘in sodir bo‘lgan bino yoki inshoot devorlarining qulab tushishi; - portlashlar sodir bo‘lishi; - yong‘in sodir bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof-muhitga tarqalishi; - yong‘inni suv bilan o‘chirilganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi hosil bo‘lishi natijasida portlashlar yuz berishi. Yong’inni oldini olish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - tashkiliy tadbirlar - ko’ngilli o’t o’chiruvchi drujinalari yoki yong’indan muhofazalash drujinalari tuzish, omma orasida tushuntirish ishlari olib borish; - texnikaviy tadbirlar ishlab chiqish - yong’in yoki portlash jixatidan xavfli xonalarga alohida konstruktsiyali elektr jixozlar o’rnatish, nosoz pechlar, mashinalar, elektr jixozlardan, shuningdek, oson alangalanadigan suyuqliklar saqlanadigan yoki ishlatiladigan joylarda olovdan foydalanishni taqiqpab qo’yish, yashin qaytargichlar o’rnatish; - kelib chiqqan yong’inning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida ob’ektlarni o’tga chidamli materiallardan qurish; - binolar orasidagi yong’inga qarshi oraliqlarga rioya qilish; - yonayotgan binolardan odamlar, hayvonlar va qimmatbaho xo’jalik buyumlarini muvaffaqiyatli ravishda ko’chirishga imkon beradigan choralarni ko’rish. Bunda kerakli miqdorda eshiklar, zarur kengliqda yo’laklar qurish va ularni to’sib qo’yishni man etish; - yong’inni o’chirishni osonlashtiradigan tadbirlarni joriy qilish. Ya’ni yong’inni o’chirish, narvonlar, yong’in kuzatish minoralari, suv havzalari va binolarga kelish yo’llari qurish, yong’inga qarshi avtomatlashtirilgan o’chirish vositalarini hamda xabar berish moslamalarini (signalizatsiya) o’rnatish. Yong‘inlarning sinflari: A – qattiq yonuvchi moddalar (qog‘oz, yog‘och, rezina, mato va har xil turdagi plastmassalar). V – tez yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar, lak, bo‘yoqlar. S – yonuvchi gazlar. E – kuchlanish ostidagi elektr qurilmalar, elektr asbob-uskunalar. Yong‘in vaqti uch fazaga bo‘linadi: Birinchi fazada (5 dan 30 daqiqagacha) - harorat sekin ko‘tariladi va fazaning oxirida tez ko‘tariladi. Masalan, eshik va derazalar yopiq bo‘lib havo yetishmasligi natijasida yong‘in kichik miqyosda kechadi, bunda issiqlik yig‘ila borib, keyingi fazaning boshlanishini ta’minlaydi. Ikkinchi fazada - alanga jadal tarqalib, harorat tez ko‘tariladi (o‘zining «maximum» qiymatiga erishadi). Bunda alanga inshootning tashqari qismiga ham chiqishi kuzatiladi. Uchinchi fazada - yonuvchi narsalarning yonib bo‘lishi oqibatida haroratning asta-sekin pasayishi kuzatiladi. Yong‘inning tarqalish tezligi ham xar hil bo‘ladi. Yog‘ochdan qurilgan binolarda alanganing tarqalish tezligi 1-2 m/min; yonmaydigan konstruksiyalarda 0,3-0,4 m/min; yonuvchan erituvchilar yonganda 10-15 m/minutga teng bo‘ladi. Yong‘in kengligi jihatidan uch turga bo‘linadi: kichik, o‘rta va katta hajmdagi yong’inlar. Yong‘in natijasida quyidagi xavfli omillar paydo bo‘ladi: ochiq alanga va uchqunlar; havo va predmetlardagi yuqori harorat; yong‘indan paydo bo‘lgan o‘tkir zaharli mahsulotlar, tutun; kislorod miqdorining kamayishi, bino va inshootlarning yemirilishi va buzilishi; portlashlar sodir bo‘lishi; yong‘in bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof muhitga tarqalishi; yong‘inni suv bilan o‘chirilganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi natijasida portlashlar yuz berishi va boshqalar. Yong’in – nazorat qilib bo’lmaydigan yonish ekan, bu jarayonga alohida to’xtalamiz. Yonish - yonuvchi mahsulotlar bilan oksidlovchilar orasida o‘zaro ta’sir Yong‘inlarning sinflari: A – qattiq yonuvchi moddalar (qog‘oz, yog‘och, rezina, mato va har xil turdagi plastmassalar). V – tez yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar, lak, bo‘yoqlar. S – yonuvchi gazlar. E – kuchlanish ostidagi elektr qurilmalar, elektr asbob-uskunalar. Yong‘in vaqti uch fazaga bo‘linadi: Birinchi fazada (5 dan 30 daqiqagacha) - harorat sekin ko‘tariladi va fazaning oxirida tez ko‘tariladi. Masalan, eshik va derazalar yopiq bo‘lib havo yetishmasligi natijasida yong‘in kichik miqyosda kechadi, bunda issiqlik yig‘ila borib, keyingi fazaning boshlanishini ta’minlaydi. Ikkinchi fazada - alanga jadal tarqalib, harorat tez ko‘tariladi (o‘zining «maximum» qiymatiga erishadi). Bunda alanga inshootning tashqari qismiga ham chiqishi kuzatiladi. Uchinchi fazada - yonuvchi narsalarning yonib bo‘lishi oqibatida haroratning asta-sekin pasayishi kuzatiladi. Yong‘inning tarqalish tezligi ham xar hil bo‘ladi. Yog‘ochdan qurilgan binolarda alanganing tarqalish tezligi 1-2 m/min; yonmaydigan konstruksiyalarda 0,3-0,4 m/min; yonuvchan erituvchilar yonganda 10-15 m/minutga teng bo‘ladi. Yong‘in kengligi jihatidan uch turga bo‘linadi: kichik, o‘rta va katta hajmdagi yong’inlar. Yong‘in natijasida quyidagi xavfli omillar paydo bo‘ladi: ochiq alanga va uchqunlar; havo va predmetlardagi yuqori harorat; yong‘indan paydo bo‘lgan o‘tkir zaharli mahsulotlar, tutun; kislorod miqdorining kamayishi, bino va inshootlarning yemirilishi va buzilishi; portlashlar sodir bo‘lishi; yong‘in bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof muhitga tarqalishi; yong‘inni suv bilan o‘chirilganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi natijasida portlashlar yuz berishi va boshqalar. Yong’in – nazorat qilib bo’lmaydigan yonish ekan, bu jarayonga alohida to’xtalamiz. Yonish - yonuvchi mahsulotlar bilan oksidlovchilar orasida o‘zaro ta’sir natijasida bo‘ladigan murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayon bo’lib, bunda issiqlik va yorug‘lik nurlarining ajralishi kuzatiladi. Demak, yonish jarayonining paydo bo‘lishi uchun yonuvchi modda (qattiq, suyuq, gazsimon), yondiruvchi manba (uchqun, ochiq alanga, cho’g’langan narsa) va oksidlovchi (oddiy sharoitda oksidlovchi modda vazifasini havodagi kislorod o’tashi mumkin) bo‘lishi zarur. Yong‘in sodir bo‘lganda yondiruvchi manbalar ochiq (uchqun, yorug‘lik kuchlari, alanga va cho‘g‘langan predmetlar) va berk holatda (ishqalanish, katta kuch bilan urish, kimyoviy reaksiyaning issiqligi, mikrobiologik jarayonlar va hokazo) bo‘lishi mumkin. Yonuvchi materiallar - qattiq, suyuq va gazsimon bo‘lishi mumkin, masalan, taxta, kinoplyonka, nitrotseluloza, kimyoviy erituvchi suyuqliklar, vodorod, metan, propan, ko‘mir va hokazolar. O‘z navbatida yonuvchi suyuqliklar tez yonuvchan (45°C gacha) va sekin yonuvchan suyuqliklarga (45°C dan yuqori) bo‘linadi. Tez yonuvchilarga: atseton, skipidar, spirt, benzin, kerosin, serouglerod va solyar moyi, sekin yonuvchilarga esa - mineral suriluvchi moylar, tormoz suyuqliklari kiradi. Oksidlovchilarga - kislorod, brom, xlor, natriy peroksidi, nitrat kislotasi, bertole tuzi kiradi. Yonish paytida hosil bo‘ladigan «maximum» harorat miqdori yonuvchi material turiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, qog‘ozda 510°C, suyuq yoqilg‘ida 110- 1300°C, taxtada 1000°C, gazli yoqilg‘ida 1200-1300°C hosil bo‘ladi. Havo tarkibidagi kislorod miqdori 14-16 foiz bo‘lganda yonish to‘xtaydi va tutash boshlanadi. Agar kislorod miqdori 8-10 foizga kamayganda tutash ham to‘xtaydi. Predmetlar yonishining quyidagi turlari mavjud: alangalanish, chaqnash, portlash, o’z-o’zidan alangalanish, o‘z-o‘zidan yonish. Alangalanish – mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddaning (uning bug’ va gazlarning) turg’un yonishi. Alangalanishga yonuvchi moddaning alanga yoki cho’g’langan jismga tegishi sabab bo’lishi mumkin. Bunda material qaynash haroratigacha qizib, yonishda va tutashda davom etadi. Bu jarayonda ham bug‘, uchuvchan uglevodorodlar va boshqa yonuvchan aralashmalar hosil qiladi. Alangalanish harorati o‘t olish haroratidan ancha baland bo‘ladi. natijasida bo‘ladigan murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayon bo’lib, bunda issiqlik va yorug‘lik nurlarining ajralishi kuzatiladi. Demak, yonish jarayonining paydo bo‘lishi uchun yonuvchi modda (qattiq, suyuq, gazsimon), yondiruvchi manba (uchqun, ochiq alanga, cho’g’langan narsa) va oksidlovchi (oddiy sharoitda oksidlovchi modda vazifasini havodagi kislorod o’tashi mumkin) bo‘lishi zarur. Yong‘in sodir bo‘lganda yondiruvchi manbalar ochiq (uchqun, yorug‘lik kuchlari, alanga va cho‘g‘langan predmetlar) va berk holatda (ishqalanish, katta kuch bilan urish, kimyoviy reaksiyaning issiqligi, mikrobiologik jarayonlar va hokazo) bo‘lishi mumkin. Yonuvchi materiallar - qattiq, suyuq va gazsimon bo‘lishi mumkin, masalan, taxta, kinoplyonka, nitrotseluloza, kimyoviy erituvchi suyuqliklar, vodorod, metan, propan, ko‘mir va hokazolar. O‘z navbatida yonuvchi suyuqliklar tez yonuvchan (45°C gacha) va sekin yonuvchan suyuqliklarga (45°C dan yuqori) bo‘linadi. Tez yonuvchilarga: atseton, skipidar, spirt, benzin, kerosin, serouglerod va solyar moyi, sekin yonuvchilarga esa - mineral suriluvchi moylar, tormoz suyuqliklari kiradi. Oksidlovchilarga - kislorod, brom, xlor, natriy peroksidi, nitrat kislotasi, bertole tuzi kiradi. Yonish paytida hosil bo‘ladigan «maximum» harorat miqdori yonuvchi material turiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, qog‘ozda 510°C, suyuq yoqilg‘ida 110- 1300°C, taxtada 1000°C, gazli yoqilg‘ida 1200-1300°C hosil bo‘ladi. Havo tarkibidagi kislorod miqdori 14-16 foiz bo‘lganda yonish to‘xtaydi va tutash boshlanadi. Agar kislorod miqdori 8-10 foizga kamayganda tutash ham to‘xtaydi. Predmetlar yonishining quyidagi turlari mavjud: alangalanish, chaqnash, portlash, o’z-o’zidan alangalanish, o‘z-o‘zidan yonish. Alangalanish – mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddaning (uning bug’ va gazlarning) turg’un yonishi. Alangalanishga yonuvchi moddaning alanga yoki cho’g’langan jismga tegishi sabab bo’lishi mumkin. Bunda material qaynash haroratigacha qizib, yonishda va tutashda davom etadi. Bu jarayonda ham bug‘, uchuvchan uglevodorodlar va boshqa yonuvchan aralashmalar hosil qiladi. Alangalanish harorati o‘t olish haroratidan ancha baland bo‘ladi. Chaqnash - yonuvchi modda bug’i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchqunga yoki qizigan jismga tegishi natijasida tez yonib tugashi. Portlash - moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez o’tishi (portlab yonishi) bo’lib, bunda ko’p miqdorda energiya chiqadi va ko’p miqdorda siqilgan gazlar hosil bo’ladi, bu siqilgan gazlar yemirilishga olib kelishi mumkin. Portlashda hosil bo’ladigan yonuvchi gazsimon mahsulotlar havoga tegib, ko’pincha alangalanishi va buning oqibatida yong’in chiqishi mumkin. O’z-o’zidan alangalanish -modda ma’lum haroratgacha qizdirilganda unga bevosita tegmasdan turib sodir bo’ladi. O’z-o’zidan alangalanish harorati moddaning yong’in jihatidan xavfli xossalarini belgilovchi muhim omildir. Moddaning o’zida kechadigan fizikaviy, kimyoviy biologik jarayonlar ta’sirida va moddaning qizishi natijasida yuz beradi.O‘z-o‘zidan alangalanuvchilarga - yog‘, ko‘mir, torf, somon, sheluxa, yog‘och qipig‘i, sariq fosfor va hokazolar kiradi. O‘z-o‘zidan yonish - bu oksidlovchilarning issiqlik jarayonlari va mikroorganizmlarning faoliyati natijasida materiallarning yonish jarayoni. Moddalarning o‘z-o‘zidan qizib, o‘t manbai ishtirokisiz to‘liq yonishi bilan yakunlanadigan ekzotermik reaksiya o‘z-o‘zidan yonish deyiladi. O‘z-o‘zidan yonish harorati past bo‘lgan moddalar juda xavfli hisoblanadi. Moddalar o‘z- o‘zidan yonishga moyilligi bo‘yicha 4 sinfga bo‘linadi: Birinchi sinfga tabiiy o‘simliklar (pichan, qipiq, somon) kiradi. 60-70°C da biologik jarayon kimyoviy oksidlanish jarayoniga o‘tib, o‘z-o‘zidan yonish bilan yakunlanadi. Ikkinchi sinfga torf va ko‘mir kiradi. Normal haroratda ko‘mir oksidlanib, qizib, o‘zidan-o‘zi yonib ketadi. Torf 60°C da qizib oksidlanadi. Uchinchi sinfga yog‘ va moylar kiradi. Tarkibida to‘yinmagan karbon vodorodli birikmalar bo‘lgan o‘simlik moyi va yog‘lar oksidlanish, polimerlanish xususiyatiga ega. To‘rtinchi sinfga kimyoviy moddalar va aralashmalar kiradi. Ular, o‘z navbatida, uch guruhga bo‘lingan: Birinchi guruhga havo bilan to‘qnashganda alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan, oq fosfor, fosfor, fosfor vodorodi, rux va alyuminiy kukuni, arsin, Chaqnash - yonuvchi modda bug’i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchqunga yoki qizigan jismga tegishi natijasida tez yonib tugashi. Portlash - moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez o’tishi (portlab yonishi) bo’lib, bunda ko’p miqdorda energiya chiqadi va ko’p miqdorda siqilgan gazlar hosil bo’ladi, bu siqilgan gazlar yemirilishga olib kelishi mumkin. Portlashda hosil bo’ladigan yonuvchi gazsimon mahsulotlar havoga tegib, ko’pincha alangalanishi va buning oqibatida yong’in chiqishi mumkin. O’z-o’zidan alangalanish -modda ma’lum haroratgacha qizdirilganda unga bevosita tegmasdan turib sodir bo’ladi. O’z-o’zidan alangalanish harorati moddaning yong’in jihatidan xavfli xossalarini belgilovchi muhim omildir. Moddaning o’zida kechadigan fizikaviy, kimyoviy biologik jarayonlar ta’sirida va moddaning qizishi natijasida yuz beradi.O‘z-o‘zidan alangalanuvchilarga - yog‘, ko‘mir, torf, somon, sheluxa, yog‘och qipig‘i, sariq fosfor va hokazolar kiradi. O‘z-o‘zidan yonish - bu oksidlovchilarning issiqlik jarayonlari va mikroorganizmlarning faoliyati natijasida materiallarning yonish jarayoni. Moddalarning o‘z-o‘zidan qizib, o‘t manbai ishtirokisiz to‘liq yonishi bilan yakunlanadigan ekzotermik reaksiya o‘z-o‘zidan yonish deyiladi. O‘z-o‘zidan yonish harorati past bo‘lgan moddalar juda xavfli hisoblanadi. Moddalar o‘z- o‘zidan yonishga moyilligi bo‘yicha 4 sinfga bo‘linadi: Birinchi sinfga tabiiy o‘simliklar (pichan, qipiq, somon) kiradi. 60-70°C da biologik jarayon kimyoviy oksidlanish jarayoniga o‘tib, o‘z-o‘zidan yonish bilan yakunlanadi. Ikkinchi sinfga torf va ko‘mir kiradi. Normal haroratda ko‘mir oksidlanib, qizib, o‘zidan-o‘zi yonib ketadi. Torf 60°C da qizib oksidlanadi. Uchinchi sinfga yog‘ va moylar kiradi. Tarkibida to‘yinmagan karbon vodorodli birikmalar bo‘lgan o‘simlik moyi va yog‘lar oksidlanish, polimerlanish xususiyatiga ega. To‘rtinchi sinfga kimyoviy moddalar va aralashmalar kiradi. Ular, o‘z navbatida, uch guruhga bo‘lingan: Birinchi guruhga havo bilan to‘qnashganda alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan, oq fosfor, fosfor, fosfor vodorodi, rux va alyuminiy kukuni, arsin, stibin, fosfin, yog‘och, ko‘mir, kul, metalloorganik birikmalar. Fosfor galogenli birikmalar metall bilan birikadi, oksidlanadi. Oksidlovchi bilan aralashib portlaydi (selitra, xlorat, perekis). Kaliy, kalsiy, temir, natriy sulfidlari oksidlanib o‘zidan o‘zi yonib ketadi. Ikkinchi guruhga suv bilan aralashib alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan, ishqoriy metallar, kalsiy karbidi, ishqoriy metallar gidridi, kalsiy va natriy fosforiti, silanlar, natriy gidrosulfidi va boshqalar suv bilan birikib, yonadigan, alangalanadigan gazlar hosil qiladi. Metall karbidlari ham xavfli hisoblanadi. Uchinchi guruhga organik moddalar bilan qo‘shilganda alangalanishga olib keladigan oksidlovchilar kiradi. Masalan, kislorod galogenlar, azot kislotasi, bariy va natriy perekisi, kaliy permanganati, xrom angidridi, qo‘rg‘oshin oksidi, selitra, xlorat, perxloratlar, xlorli ohak va boshqalar. Atsetilen, vodorod, etilen xrom bilan aralashib, nur ta’sirida o‘zidan o‘zi yonadi va portlaydi. Ma’lumki, yong‘in va portlashlar o‘zaro uzviy bog‘liqligi sababli ko’pchilik avariyalarda yong‘inlar natijasida portlashlar bo‘lishi yoki aksincha, portlash natijasida yong‘inlar sodir bo‘lishi mumkin. Portlash - bu qisqa vaqtda chegaralangan hajmdagi, katta miqdordagi quvvatning ajralib chiqishi tushuniladi yoki portlash suyuqliklarning, portlovchi moddalarning kuch yoki issiqlik ta’sirida o‘zi joylashgan hajmiga sig‘may qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir. Odatda, portlash gazlarning qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim hosil qilib kuzatiladi.Portlashlar asosan yong‘in va portlash xavfi bor ob’yektlarda sodir bo‘lib, uning oqibatida yong‘inlar kelib chiqishi mumkin. Portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, ular bilan bog‘liq bo‘lgan obyektlar portlash xavfi bor obyektlar hisoblanadi. Bularga mudofaa, neft va neft mahsulotlarini qayta ishlab chiqaruvchi-saqlovchi, kimyoviy, gaz, paxta, qog‘oz, non mahsulotlari, yengil sanoat korxonalari, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlarni saqlovchi omborxonalar kiradi. O‘zbekiston hududida 500 dan ortiq portlash va yong‘in chiqish xavfi mavjud bo‘lgan yirik ob’ektlar mavjud. stibin, fosfin, yog‘och, ko‘mir, kul, metalloorganik birikmalar. Fosfor galogenli birikmalar metall bilan birikadi, oksidlanadi. Oksidlovchi bilan aralashib portlaydi (selitra, xlorat, perekis). Kaliy, kalsiy, temir, natriy sulfidlari oksidlanib o‘zidan o‘zi yonib ketadi. Ikkinchi guruhga suv bilan aralashib alangalanadigan moddalar kiradi. Masalan, ishqoriy metallar, kalsiy karbidi, ishqoriy metallar gidridi, kalsiy va natriy fosforiti, silanlar, natriy gidrosulfidi va boshqalar suv bilan birikib, yonadigan, alangalanadigan gazlar hosil qiladi. Metall karbidlari ham xavfli hisoblanadi. Uchinchi guruhga organik moddalar bilan qo‘shilganda alangalanishga olib keladigan oksidlovchilar kiradi. Masalan, kislorod galogenlar, azot kislotasi, bariy va natriy perekisi, kaliy permanganati, xrom angidridi, qo‘rg‘oshin oksidi, selitra, xlorat, perxloratlar, xlorli ohak va boshqalar. Atsetilen, vodorod, etilen xrom bilan aralashib, nur ta’sirida o‘zidan o‘zi yonadi va portlaydi. Ma’lumki, yong‘in va portlashlar o‘zaro uzviy bog‘liqligi sababli ko’pchilik avariyalarda yong‘inlar natijasida portlashlar bo‘lishi yoki aksincha, portlash natijasida yong‘inlar sodir bo‘lishi mumkin. Portlash - bu qisqa vaqtda chegaralangan hajmdagi, katta miqdordagi quvvatning ajralib chiqishi tushuniladi yoki portlash suyuqliklarning, portlovchi moddalarning kuch yoki issiqlik ta’sirida o‘zi joylashgan hajmiga sig‘may qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir. Odatda, portlash gazlarning qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim hosil qilib kuzatiladi.Portlashlar asosan yong‘in va portlash xavfi bor ob’yektlarda sodir bo‘lib, uning oqibatida yong‘inlar kelib chiqishi mumkin. Portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, ular bilan bog‘liq bo‘lgan obyektlar portlash xavfi bor obyektlar hisoblanadi. Bularga mudofaa, neft va neft mahsulotlarini qayta ishlab chiqaruvchi-saqlovchi, kimyoviy, gaz, paxta, qog‘oz, non mahsulotlari, yengil sanoat korxonalari, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlarni saqlovchi omborxonalar kiradi. O‘zbekiston hududida 500 dan ortiq portlash va yong‘in chiqish xavfi mavjud bo‘lgan yirik ob’ektlar mavjud. Portlashning zarar yetkazuvchi omillari: Zarb to‘lqini - yuqori bosimdagi portlashdan hosil bo‘lgan havo to‘lqinlarining kuchli ovoz chiqarib tarqaladigan havo to‘lqini tarzidagi va unga qarshi kelgan qattiq jismlarning parchalanishiga va sochilishiga olib keladi. Siniq parchalarning sochilishi - portlash maydonlarida parchalangan buyumlar siniq parchalarining tarqalishi tushuniladi (buyum-anjomlaming, binolaming buzilishi, parchalanishiga olib keladi). Ikkilamchi zarar beruvchi omillarga: yong‘inlar, kimyoviy va radiatsiyaviy shikastlanishlar, keng tusda to‘g‘onlarning buzilishi va suv toshqinlarining sodir bo‘lishi, binolarning qulashi va boshqa falokatlar kiradi. Demak, birinchi va ikkilamchi zarar beruvchi omillar insonlaming normal yashash va ishlash sharoitlarining buzilishiga, atrof muhitning izdan chiqishiga hamda insonlarning halok bo‘lishiga va moddiy resurslarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Ma’lumotlarga qaraganda respublikamizda har yili 50 dan ziyod aholi yashash joylarida gazlardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida portlash sodir bo‘lib, oqibatda fuqarolar nobud bo‘ladilar va ko‘plab odamlar turli darajadagi tan jarohati oladilar. Portlatuvchi omillar: - kimyoviy (portlovchi moddalar); - yadroviy (yadroviy qurollar); - mexanik uslubdagi (yuqori bosimdagi suyuqliklarni quyuvchi-tarqatuvchi idishlarning yorilishi); - elektromagnit (uchqun razryadi, lazer uchquni va boshqalar); - tovushli va boshqa quvvatlar. 2. Qurilish materiallari va binolarning o’tga chidamliligi va ularni xavfliligi bo’yicha tasnifi. Qurilish materiallari va konstruktsiyalari o’tga chidamlilik darajasiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 1. Yonmaydigan materiallar va konstruktsiyalar. 2. Qiyin yonadigan materiallar. 3. Yonadigan material va konstruktsiyalar. Portlashning zarar yetkazuvchi omillari: Zarb to‘lqini - yuqori bosimdagi portlashdan hosil bo‘lgan havo to‘lqinlarining kuchli ovoz chiqarib tarqaladigan havo to‘lqini tarzidagi va unga qarshi kelgan qattiq jismlarning parchalanishiga va sochilishiga olib keladi. Siniq parchalarning sochilishi - portlash maydonlarida parchalangan buyumlar siniq parchalarining tarqalishi tushuniladi (buyum-anjomlaming, binolaming buzilishi, parchalanishiga olib keladi). Ikkilamchi zarar beruvchi omillarga: yong‘inlar, kimyoviy va radiatsiyaviy shikastlanishlar, keng tusda to‘g‘onlarning buzilishi va suv toshqinlarining sodir bo‘lishi, binolarning qulashi va boshqa falokatlar kiradi. Demak, birinchi va ikkilamchi zarar beruvchi omillar insonlaming normal yashash va ishlash sharoitlarining buzilishiga, atrof muhitning izdan chiqishiga hamda insonlarning halok bo‘lishiga va moddiy resurslarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Ma’lumotlarga qaraganda respublikamizda har yili 50 dan ziyod aholi yashash joylarida gazlardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida portlash sodir bo‘lib, oqibatda fuqarolar nobud bo‘ladilar va ko‘plab odamlar turli darajadagi tan jarohati oladilar. Portlatuvchi omillar: - kimyoviy (portlovchi moddalar); - yadroviy (yadroviy qurollar); - mexanik uslubdagi (yuqori bosimdagi suyuqliklarni quyuvchi-tarqatuvchi idishlarning yorilishi); - elektromagnit (uchqun razryadi, lazer uchquni va boshqalar); - tovushli va boshqa quvvatlar. 2. Qurilish materiallari va binolarning o’tga chidamliligi va ularni xavfliligi bo’yicha tasnifi. Qurilish materiallari va konstruktsiyalari o’tga chidamlilik darajasiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 1. Yonmaydigan materiallar va konstruktsiyalar. 2. Qiyin yonadigan materiallar. 3. Yonadigan material va konstruktsiyalar. QM va Q P-A, 5-70 «Bino va inshootlarni loyihalashning yong’inga qarshi me’yorlari»ga muvofiq, devorlari, oraliq yopmalari va boshqa qismlari qanday material hamda konstruktsiyalardan qurilgan bo’lishiga qarab binolar besh guruhga ajratiladi. I darajali o‘tga chidamli binolarga - yuk ko‘taruvchi devorlari temir-beton, beton, tabiiy va sun’iy toshlardan va boshqa olovda yonmaydigan ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. II darajali o‘tga chidamli inshootlarga ham birinchi toifadagi bino va inshootlar kiradi, faqat farqi shundaki, bularning tomini yopishda himoyalanmagan metall qurilmalar ishlatilishi ruxsat etiladi. III darajali o‘tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari temir- beton, beton, tabiiy va sun’iy tosh ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. Bularda tomyopg‘ich qurilmalarini qiyin yonadigan ashyolardan shuvoq, metall tunukalar yoki azbest plitkalar bilan himoyalash ruxsat etiladi. IV darajali o‘tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari va tomyopg’ich qurilmalari yaxlit yoki yelimlangan yog‘ochiardan va yonadigan yoki yonmaydigan ashyolardan qurilib, suvoq yoki azbest plitalari bilan himoyalangan inshootlar kiradi. V darajali o‘tga chidamli inshootlarga devorlari va boshqa qurilmalariga o‘tga chidamlilik bo‘yicha talablar qo‘yilmaydigan barcha inshootlar kiradi. Istalgan o’tga chidamlilik darajasidagi binolarda quyidagilar yonadigan qilib ishlanishi mumkin: • chordoqli binolarda stropillar; • tomning ko’taruvchi detallari; • pardevorlarning ayrim konstruktsiyalari; • pollar; • deraza tavaqalari; • shift; • devorlarning qoplamasi; • eshiklar (yong’inga qarshi devorlardagi eshiklardan tashqari). QM va Q P-A, 5-70 «Bino va inshootlarni loyihalashning yong’inga qarshi me’yorlari»ga muvofiq, devorlari, oraliq yopmalari va boshqa qismlari qanday material hamda konstruktsiyalardan qurilgan bo’lishiga qarab binolar besh guruhga ajratiladi. I darajali o‘tga chidamli binolarga - yuk ko‘taruvchi devorlari temir-beton, beton, tabiiy va sun’iy toshlardan va boshqa olovda yonmaydigan ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. II darajali o‘tga chidamli inshootlarga ham birinchi toifadagi bino va inshootlar kiradi, faqat farqi shundaki, bularning tomini yopishda himoyalanmagan metall qurilmalar ishlatilishi ruxsat etiladi. III darajali o‘tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari temir- beton, beton, tabiiy va sun’iy tosh ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. Bularda tomyopg‘ich qurilmalarini qiyin yonadigan ashyolardan shuvoq, metall tunukalar yoki azbest plitkalar bilan himoyalash ruxsat etiladi. IV darajali o‘tga chidamli inshootlarga yuk ko’taruvchi devorlari va tomyopg’ich qurilmalari yaxlit yoki yelimlangan yog‘ochiardan va yonadigan yoki yonmaydigan ashyolardan qurilib, suvoq yoki azbest plitalari bilan himoyalangan inshootlar kiradi. V darajali o‘tga chidamli inshootlarga devorlari va boshqa qurilmalariga o‘tga chidamlilik bo‘yicha talablar qo‘yilmaydigan barcha inshootlar kiradi. Istalgan o’tga chidamlilik darajasidagi binolarda quyidagilar yonadigan qilib ishlanishi mumkin: • chordoqli binolarda stropillar; • tomning ko’taruvchi detallari; • pardevorlarning ayrim konstruktsiyalari; • pollar; • deraza tavaqalari; • shift; • devorlarning qoplamasi; • eshiklar (yong’inga qarshi devorlardagi eshiklardan tashqari). Qurilmalami yong‘in sharoitida issiqlik ta’siridan yuk ko‘tarish yoki to‘sib turish qobiliyatining yo‘qolishiga sabab bo’luvchi dastlabki buzilishgacha bo’lgan vaqt oralig‘i, ularning o‘tga chidamlilik chegarasi deb ataladi va vaqt birligi soatda o‘lchanib, qurilmalarning sinov boshlangan daqiqadan to quyidagi buzilish belgilarining birortasi paydo bo‘lganiga qadar o‘tgan vaqt oralig‘i bilan ifodalanadi: - qurilmada alanga yoki tutun o‘ta oladigan teshikning paydo bo‘lishi; - qurilmaning yonmay turgan sirtida harorat 160°C ga ko‘tarilsa yoki uning boshqa ixtiyoriy nuqtasidagi harorat 220°C dan oshib ketsa; - qurilmaning biror qismi qulab tushishi natijasida yuk ko‘tarish qobiliyati kamayib qolganda va h.k. Qurilmalaming o‘tga chidamlilik chegarasi tajriba usuli bilan yoki analitik hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Bu usullaming asosiy shart va qoidalari Xalqaro mezonlashtirish tashkilotining tavsiyanomalarida (ISO) va mezon SEV 1000-78 yong‘inga qarshi qurilishni loyihalashtirish me’yorlarida aks ettirilgan. Ishlab chiqarish bino va qurilmalarini loyihalashda ko’zda tutilgan yong’inga qarshi tadbirlar, eng avvalo, ishlab chiqarish jarayonining yong’in jihatidan xavflilik darajasiga bog’liq bo’ladi. QM va Q, I-M-2.72 «Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish binolari». Loyihalash me’yorlariga muvofiq, ishlab chiqarishlar yong’in jihatidan xavflilik darajasiga ko’ra oltita toifaga bo’linadi. - A toifaga bug’larning chaqnash harorati 28°C va undan past bo’lgan juda ko’p suyuqliklar yoki pastki portlash chegarasi havo hajmiga nisbatan 10% va undan kam bo’lgan yonuvchi gazlar ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari kiradi. Bu guruhga kiruvchi kimyo sanoatining atseton, oltingugurt, karbon, efir, superfosfat va boshqa moddalarni ishlab chiqaruvchi korxonalami misol qilib ko‘rsatish mumkin. - B toifaga benzin, kaltsiy karbid saqlanadigan omborlar, shuningdek, bug’ining chaqnash harorati 28°C dan va pastki portlash chegarasi 10% dan yuqori bo’lgan oson alangalanuvchi suyuqliklar hamda gazlar ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari kiradi. Bunday ishlab chiqarishlarga pichan uni tayyorlanadigan Qurilmalami yong‘in sharoitida issiqlik ta’siridan yuk ko‘tarish yoki to‘sib turish qobiliyatining yo‘qolishiga sabab bo’luvchi dastlabki buzilishgacha bo’lgan vaqt oralig‘i, ularning o‘tga chidamlilik chegarasi deb ataladi va vaqt birligi soatda o‘lchanib, qurilmalarning sinov boshlangan daqiqadan to quyidagi buzilish belgilarining birortasi paydo bo‘lganiga qadar o‘tgan vaqt oralig‘i bilan ifodalanadi: - qurilmada alanga yoki tutun o‘ta oladigan teshikning paydo bo‘lishi; - qurilmaning yonmay turgan sirtida harorat 160°C ga ko‘tarilsa yoki uning boshqa ixtiyoriy nuqtasidagi harorat 220°C dan oshib ketsa; - qurilmaning biror qismi qulab tushishi natijasida yuk ko‘tarish qobiliyati kamayib qolganda va h.k. Qurilmalaming o‘tga chidamlilik chegarasi tajriba usuli bilan yoki analitik hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Bu usullaming asosiy shart va qoidalari Xalqaro mezonlashtirish tashkilotining tavsiyanomalarida (ISO) va mezon SEV 1000-78 yong‘inga qarshi qurilishni loyihalashtirish me’yorlarida aks ettirilgan. Ishlab chiqarish bino va qurilmalarini loyihalashda ko’zda tutilgan yong’inga qarshi tadbirlar, eng avvalo, ishlab chiqarish jarayonining yong’in jihatidan xavflilik darajasiga bog’liq bo’ladi. QM va Q, I-M-2.72 «Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish binolari». Loyihalash me’yorlariga muvofiq, ishlab chiqarishlar yong’in jihatidan xavflilik darajasiga ko’ra oltita toifaga bo’linadi. - A toifaga bug’larning chaqnash harorati 28°C va undan past bo’lgan juda ko’p suyuqliklar yoki pastki portlash chegarasi havo hajmiga nisbatan 10% va undan kam bo’lgan yonuvchi gazlar ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari kiradi. Bu guruhga kiruvchi kimyo sanoatining atseton, oltingugurt, karbon, efir, superfosfat va boshqa moddalarni ishlab chiqaruvchi korxonalami misol qilib ko‘rsatish mumkin. - B toifaga benzin, kaltsiy karbid saqlanadigan omborlar, shuningdek, bug’ining chaqnash harorati 28°C dan va pastki portlash chegarasi 10% dan yuqori bo’lgan oson alangalanuvchi suyuqliklar hamda gazlar ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari kiradi. Bunday ishlab chiqarishlarga pichan uni tayyorlanadigan va tashiladigan sexlar, tegirmon hamda juvozxonalarning ajratish va to’kish bo’linmalari, elektrostantsiyalar yoki qozonxonalarning mazut xo’jaligi, ammiak bilan sovitish qurilmalarining apparat va mashina bo’limlari kiradi. - C toifaga yonuvchi qattiq moddalar, shuningdek portlash chegarasi 65 g/m3 bo’lgan chang yoki tolalar ajratib chiqaradigan moddalarga yoki bug’larning chaqnash haroratidan yuqori bo’lgan suyuqliklarga ishlov beriladigan va ular ishlatiladigan ishlab chiqarishlar kiradi. Bunday ishlab chiqarishlar qatoriga: yog’och tilish, duradgorlik va omixta yem va ozuqa tayyorlash tsexlari, don saqlanadigan omborlar, tegirmonlarning don tozalash bo’limlari, zig’ir, nasha, paxtaga dastlabki ishlov berish sexlari, benzinsiz yonilg’i-moylash materiallari saqlanadigan omborlar, yopiq ko’mir omborlari, elektr taqsimlash qurilmalari kiradi. Benzinda harakatlanadigan transport vositalarini saqlash garajlari ham shu toifaga kiradi. - D toifaga yonilg’i (shu jumladan gaz) yoqiladigan yoki yonilg’idan yonmaydigan moddalarga ishlov beriladigan ishlab chiqarishlar kiradi. Yonmaydigan moddalarga qizdirilgan yoki suyultirilgan holatda ishlov beriladi va bunda nur energiyasi ajraladi. Bunday ishlab chiqarishlarga issiqlik elektrstantsiyalaridagi qozonxonalar, temirchilik xonalari, mashina zallari, motor sinash stantsiyalari kiradi. - E toifaga yonmaydigan moddalarga deyarli sovuq holatda ishlov beriladigan ishlab chiqarishlar, masalan, yonmaydigan suyuqliklar haydaladigan nasos stantsiyalari, sabzavotlar, sut, baliq va go’sht mahsulotlariga ishlov berish sexlari, biologik yoki texnikaviy usulda isitiladigan issiqxonalar kiradi. Gaz bilan isitiladigan issiqxonalar bundan mustasno, ular G toifaga taalluqlidir. - F toifaga kiradigan ishlab chiqarishlarda suyuq fazasiz yonuvchi gazlar va portlovchi changlar shunday miqdorda ishlatiladiki, bunda ular hajmi xona hajmining 5% dan ko’p bo’lgan havo bilan aralashib portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Bunda portlash texnologik jarayon shartlariga ko’ra yonishsiz sodir bo’ladi. Bu kategoriyaga, masalan, akkumulyatorlar xonalari, vodorodli yoki atsetilenli ballonlar omborini kiritish mumkin. Xavfliligi bo’yicha barcha moddalar quyidagi turlarga bo’lish mumkin: va tashiladigan sexlar, tegirmon hamda juvozxonalarning ajratish va to’kish bo’linmalari, elektrostantsiyalar yoki qozonxonalarning mazut xo’jaligi, ammiak bilan sovitish qurilmalarining apparat va mashina bo’limlari kiradi. - C toifaga yonuvchi qattiq moddalar, shuningdek portlash chegarasi 65 g/m3 bo’lgan chang yoki tolalar ajratib chiqaradigan moddalarga yoki bug’larning chaqnash haroratidan yuqori bo’lgan suyuqliklarga ishlov beriladigan va ular ishlatiladigan ishlab chiqarishlar kiradi. Bunday ishlab chiqarishlar qatoriga: yog’och tilish, duradgorlik va omixta yem va ozuqa tayyorlash tsexlari, don saqlanadigan omborlar, tegirmonlarning don tozalash bo’limlari, zig’ir, nasha, paxtaga dastlabki ishlov berish sexlari, benzinsiz yonilg’i-moylash materiallari saqlanadigan omborlar, yopiq ko’mir omborlari, elektr taqsimlash qurilmalari kiradi. Benzinda harakatlanadigan transport vositalarini saqlash garajlari ham shu toifaga kiradi. - D toifaga yonilg’i (shu jumladan gaz) yoqiladigan yoki yonilg’idan yonmaydigan moddalarga ishlov beriladigan ishlab chiqarishlar kiradi. Yonmaydigan moddalarga qizdirilgan yoki suyultirilgan holatda ishlov beriladi va bunda nur energiyasi ajraladi. Bunday ishlab chiqarishlarga issiqlik elektrstantsiyalaridagi qozonxonalar, temirchilik xonalari, mashina zallari, motor sinash stantsiyalari kiradi. - E toifaga yonmaydigan moddalarga deyarli sovuq holatda ishlov beriladigan ishlab chiqarishlar, masalan, yonmaydigan suyuqliklar haydaladigan nasos stantsiyalari, sabzavotlar, sut, baliq va go’sht mahsulotlariga ishlov berish sexlari, biologik yoki texnikaviy usulda isitiladigan issiqxonalar kiradi. Gaz bilan isitiladigan issiqxonalar bundan mustasno, ular G toifaga taalluqlidir. - F toifaga kiradigan ishlab chiqarishlarda suyuq fazasiz yonuvchi gazlar va portlovchi changlar shunday miqdorda ishlatiladiki, bunda ular hajmi xona hajmining 5% dan ko’p bo’lgan havo bilan aralashib portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Bunda portlash texnologik jarayon shartlariga ko’ra yonishsiz sodir bo’ladi. Bu kategoriyaga, masalan, akkumulyatorlar xonalari, vodorodli yoki atsetilenli ballonlar omborini kiritish mumkin. Xavfliligi bo’yicha barcha moddalar quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1. Yonmaydigan moddalar. 2. Yonish xavfi mavjud moddalar. 3. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalar. 4. Portlash xavfi mavjud moddalar. Yonmaydigan moddalar yonish yoki yong’inni uzatish xususiyatlari yo’q. Masalan, g’isht, metall, beton va boshqalar. Yonish xavfi mavjud moddalar havoda yonish va yong’inni uzata olish xususiyatiga egadir. Masalan, yog’och, qog’oz, paxta tolasi, mazut va portlash xossasiga ega bo’lmagan changlar. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalar, qattiq va suyuq yonuvchi moddalar bilan birikkanda bir zumda alangalanib ketish xossasiga ega. Bunday moddalarga vodorod angidridi, azot kislotasi va boshqalar hamda yonuvchi moddalar bilan aralashganda o’zidan kislorod ajratib chiqaruvchi kislota ta’sirida, qizdirilganda yoki mexanik ta’sir ostida portlovchi birikmalar kiradi. Masalan, paxta yoki tamaki changi bilan selitra aralashganda shu hol ro’y berishi mumkin. Shu bilan birga havoda tarqalgan holda portlovchi aralashmalar hosil qiluvchi changlar ham bunga mansubdir. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalarga o’zi yonmaydigan, lekin suv bilan aralashganda parchalanib, gaz ajratib chiqaruvchi va bu gaz havo bilan birikkanda portlovchi birikma hosil qiluvchi moddalar ham kiradi (kaltsiy karbid). Portlovchi moddalar havo bilan aralashib, portlovchi birikmalar (yonuvchi gaz, vodorod, atsetilen) hosil qiladi. Portlash xavfi mavjud moddalarga yonuvchi gazlar bilan aralashganda portlash xavfini vujudga keltiradigan yonmaydigan gazlar ham kiradi (kislorod yonuvchi gaz bilan aralashganda portlashga olib keladi). Ayrim holda yonmaydigan va yonishni ta’minlay olmaydigan portlovchi gazlar ham bo’lishi mumkin. Masalan, ballonlarda siqilgan holda saqlanuvchi karbonat angidrid gazi. Portlovchi moddalarga, shuningdek, havo bilan aralashgan holdagi noorganik moddalar ham (alyuminiy, magniy va boshqa moddalar kukunlari) kiradi. Yuqorida aytilgan barcha xavfli moddalar turiga qarab omborlarda alohida saqlanishi va ko‘rsatmalarga asoslanib ishlatilishi talab qilinadi. 1. Yonmaydigan moddalar. 2. Yonish xavfi mavjud moddalar. 3. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalar. 4. Portlash xavfi mavjud moddalar. Yonmaydigan moddalar yonish yoki yong’inni uzatish xususiyatlari yo’q. Masalan, g’isht, metall, beton va boshqalar. Yonish xavfi mavjud moddalar havoda yonish va yong’inni uzata olish xususiyatiga egadir. Masalan, yog’och, qog’oz, paxta tolasi, mazut va portlash xossasiga ega bo’lmagan changlar. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalar, qattiq va suyuq yonuvchi moddalar bilan birikkanda bir zumda alangalanib ketish xossasiga ega. Bunday moddalarga vodorod angidridi, azot kislotasi va boshqalar hamda yonuvchi moddalar bilan aralashganda o’zidan kislorod ajratib chiqaruvchi kislota ta’sirida, qizdirilganda yoki mexanik ta’sir ostida portlovchi birikmalar kiradi. Masalan, paxta yoki tamaki changi bilan selitra aralashganda shu hol ro’y berishi mumkin. Shu bilan birga havoda tarqalgan holda portlovchi aralashmalar hosil qiluvchi changlar ham bunga mansubdir. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalarga o’zi yonmaydigan, lekin suv bilan aralashganda parchalanib, gaz ajratib chiqaruvchi va bu gaz havo bilan birikkanda portlovchi birikma hosil qiluvchi moddalar ham kiradi (kaltsiy karbid). Portlovchi moddalar havo bilan aralashib, portlovchi birikmalar (yonuvchi gaz, vodorod, atsetilen) hosil qiladi. Portlash xavfi mavjud moddalarga yonuvchi gazlar bilan aralashganda portlash xavfini vujudga keltiradigan yonmaydigan gazlar ham kiradi (kislorod yonuvchi gaz bilan aralashganda portlashga olib keladi). Ayrim holda yonmaydigan va yonishni ta’minlay olmaydigan portlovchi gazlar ham bo’lishi mumkin. Masalan, ballonlarda siqilgan holda saqlanuvchi karbonat angidrid gazi. Portlovchi moddalarga, shuningdek, havo bilan aralashgan holdagi noorganik moddalar ham (alyuminiy, magniy va boshqa moddalar kukunlari) kiradi. Yuqorida aytilgan barcha xavfli moddalar turiga qarab omborlarda alohida saqlanishi va ko‘rsatmalarga asoslanib ishlatilishi talab qilinadi. 3. Yong‘indan saqlash xizmati turlari va asosiy vasifasi Yong’inni o‘chirish, yong‘inlar va avariyalarning kelib chiqishi hamda kuchayishining (tarqalishining) oldini olish bilan bog‘liq zarur ishlarni amalga oshirishda yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari asosiy rol o’ynaydi. Yong‘indan saqlash xizmati - odamlarning hayoti va sog‘lig‘ini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni yong‘inlardan himoya qilish, shuningdek ob’ektlarda, aholi punktlarida hamda boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligini talab darajasida saqlab turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmuidir. Yong‘indan saqlash xizmatining asosiy vazifalari: - yong‘inlar profilaktikasini o‘tkazish va yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish; - yong‘inlarni o‘chirish, yong‘in zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarish. Yong‘indan saqlash xizmati kuchlari va vositalarining yong‘inlar profilaktikasi hamda yong‘inlarni o‘chirish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni bajarishga jalb qilinishiga, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, yo‘l qo‘yilmaydi. Yong‘indan saqlash xizmati davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatlariga bo‘linadi. Davlat yong‘indan saqlash xizmati yong‘indan saqlash xizmatining asosiy turidir va u Favqulodda vaziyatlar vazirligining yong‘in-qutqaruv bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining bo‘linmalari tumanlar, shaharlar va boshqa aholi punktlarida, o‘ta muhim davlat ahamiyatiga molik yoki yong‘in va portlash xavfi yuqori bo‘lgan ob’ektlarda belgilangan tartibda tashkil etiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining tuzilishi, vazifalari, funksiyalari, tashkil etilishi va faoliyat yuritish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining shaxsiy tarkibi tegishli shtat lavozimlarida turgan o‘t o‘chiruvchi-qutqaruvchilar, serjantlar va ofitserlar 3. Yong‘indan saqlash xizmati turlari va asosiy vasifasi Yong’inni o‘chirish, yong‘inlar va avariyalarning kelib chiqishi hamda kuchayishining (tarqalishining) oldini olish bilan bog‘liq zarur ishlarni amalga oshirishda yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari asosiy rol o’ynaydi. Yong‘indan saqlash xizmati - odamlarning hayoti va sog‘lig‘ini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini, atrof tabiiy muhitni yong‘inlardan himoya qilish, shuningdek ob’ektlarda, aholi punktlarida hamda boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligini talab darajasida saqlab turish maqsadida belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqaruv organlari, kuchlar va vositalar majmuidir. Yong‘indan saqlash xizmatining asosiy vazifalari: - yong‘inlar profilaktikasini o‘tkazish va yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish; - yong‘inlarni o‘chirish, yong‘in zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarish. Yong‘indan saqlash xizmati kuchlari va vositalarining yong‘inlar profilaktikasi hamda yong‘inlarni o‘chirish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni bajarishga jalb qilinishiga, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, yo‘l qo‘yilmaydi. Yong‘indan saqlash xizmati davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatlariga bo‘linadi. Davlat yong‘indan saqlash xizmati yong‘indan saqlash xizmatining asosiy turidir va u Favqulodda vaziyatlar vazirligining yong‘in-qutqaruv bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining bo‘linmalari tumanlar, shaharlar va boshqa aholi punktlarida, o‘ta muhim davlat ahamiyatiga molik yoki yong‘in va portlash xavfi yuqori bo‘lgan ob’ektlarda belgilangan tartibda tashkil etiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining tuzilishi, vazifalari, funksiyalari, tashkil etilishi va faoliyat yuritish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining shaxsiy tarkibi tegishli shtat lavozimlarida turgan o‘t o‘chiruvchi-qutqaruvchilar, serjantlar va ofitserlar tarkibidan bo‘lgan shaxslarni (xodimlarni) va maxsus unvonga ega bo‘lmagan shaxslarni (xizmatchilarni) o‘z ichiga oladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining xodimlariga nisbatan favqulodda vaziyatlar organlarida xizmatni o‘tashni tartibga soluvchi nizomlar amal qiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining xizmatchilariga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar amal qiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining shaxsiy tarkibi belgilangan namunadagi xizmat kiyimiga va farqlash belgilariga ega bo‘ladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati shaxsiy tarkibining hayoti va sog‘lig‘i davlat himoyasidadir hamda belgilangan tartibda davlat tomonidan majburiy sug‘urta qilinishi lozim. Idoraviy yong‘indan saqlash xizmati vakolatli organlarda va tashkilotlarda ularga qarashli ob’ektlarning yong‘in xavfsizligini ta’minlash uchun tashkil etiladi. Idoraviy yong‘indan saqlash xizmati boshqaruv organlari va bo‘linmalarining faoliyatini tashkil etish, shuningdek shaxsiy tarkibning xizmatni o‘tash tartibi tegishli vakolatli organlar va tashkilotlar tomonidan Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati bilan kelishilgan holda belgilanadi. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati fuqarolar va jamoat birlashmalarining tashkilotlarda, aholi punktlari va boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligi chora- tadbirlarini ta’minlashda, yong‘inlarni o‘chirishda ishtirok etishining shaklidir. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari drujinalar va (yoki) komandalar tarzida tashkil etiladi hamda tegishli ma’muriy-hududiy birlikning yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimiga kiradi. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etish va ularning faoliyat yuritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari hisobga olish ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olish ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. tarkibidan bo‘lgan shaxslarni (xodimlarni) va maxsus unvonga ega bo‘lmagan shaxslarni (xizmatchilarni) o‘z ichiga oladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining xodimlariga nisbatan favqulodda vaziyatlar organlarida xizmatni o‘tashni tartibga soluvchi nizomlar amal qiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining xizmatchilariga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar amal qiladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining shaxsiy tarkibi belgilangan namunadagi xizmat kiyimiga va farqlash belgilariga ega bo‘ladi. Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati shaxsiy tarkibining hayoti va sog‘lig‘i davlat himoyasidadir hamda belgilangan tartibda davlat tomonidan majburiy sug‘urta qilinishi lozim. Idoraviy yong‘indan saqlash xizmati vakolatli organlarda va tashkilotlarda ularga qarashli ob’ektlarning yong‘in xavfsizligini ta’minlash uchun tashkil etiladi. Idoraviy yong‘indan saqlash xizmati boshqaruv organlari va bo‘linmalarining faoliyatini tashkil etish, shuningdek shaxsiy tarkibning xizmatni o‘tash tartibi tegishli vakolatli organlar va tashkilotlar tomonidan Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati bilan kelishilgan holda belgilanadi. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati fuqarolar va jamoat birlashmalarining tashkilotlarda, aholi punktlari va boshqa hududlarda yong‘in xavfsizligi chora- tadbirlarini ta’minlashda, yong‘inlarni o‘chirishda ishtirok etishining shaklidir. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari drujinalar va (yoki) komandalar tarzida tashkil etiladi hamda tegishli ma’muriy-hududiy birlikning yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimiga kiradi. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etish va ularning faoliyat yuritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari hisobga olish ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olish ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasining asosiy vazifasi davlat mulkini, fuqarolar shaxsiy mulkini yong‘indan muhofaza qilish, aholi o‘rtasida yong‘inni oldini olish profilaktika ishlari va chora - tadbirlarini targ‘ibot qilish hamda shu soha bo‘yicha nazorat ishlarini olib borishdan iboratdir. Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasi quyidagi vazifalarga mas’uldir: - barcha idora, tashkilot va alohida shaxslar uchun majburiy bo‘lgan yong‘in muhofazasiga doir qoidalar, me’yorlar, yuriqnomalar ishlab chiqish va joriy etish; - sanoat, fuqaro bino va inshootlarini, aholi yashash maskanlarini loyihalash, qurishda yong‘in xavfsizligi qoidalari me’yorlarining bajarilishini tekshirish; - barcha tashkilot, muassasa, korxonalardagi o‘t o‘chirish bo‘linmalarining shayligini va o‘t o‘chirish vositalarining sozligini qattiq nazorat qilish va tekshirish. Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasi zimmasiga yuklatilgan vazifani to‘liq bajarishi uchun quyidagi huquqlarga ega: - barcha sanoat bino va inshootlarida yong‘in xavfsizligi holatini aniqlash va yo‘l qo‘ymaslik uchun tekshirish; - korxonalar ma’muriyati va alohida shaxslardan vakolati doirasidagi ob’ektlarda yong‘in holatini aniqlash maqsadida tegishli xujjatlarni talab qilish; - yong‘in xavfsizligi qoidalari buzulganligini aniqlaganda korxona rahbarlariga buzilish holatlarini bartaraf etish bo‘yicha belgilangan muddatda majburiy farmoyish va ko‘rsatmalar berish; - yong‘in va portlash xavfini yuzaga keltiruvchi qoida buzilishlarini aniqlaganda ularni bartaraf etguncha korxona faoliyatini butunlay yoki qisman to‘xtatib qo‘yish; - yong‘in xavfsizligi qoidalarining buzulishi yoki bajarilmasligida aybdor bo‘lgan kishilarni o‘rnatilgan tartibda, qonun doirasida ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortish. 4. O‘zbekiston Respublikasi “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasining asosiy vazifasi davlat mulkini, fuqarolar shaxsiy mulkini yong‘indan muhofaza qilish, aholi o‘rtasida yong‘inni oldini olish profilaktika ishlari va chora - tadbirlarini targ‘ibot qilish hamda shu soha bo‘yicha nazorat ishlarini olib borishdan iboratdir. Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasi quyidagi vazifalarga mas’uldir: - barcha idora, tashkilot va alohida shaxslar uchun majburiy bo‘lgan yong‘in muhofazasiga doir qoidalar, me’yorlar, yuriqnomalar ishlab chiqish va joriy etish; - sanoat, fuqaro bino va inshootlarini, aholi yashash maskanlarini loyihalash, qurishda yong‘in xavfsizligi qoidalari me’yorlarining bajarilishini tekshirish; - barcha tashkilot, muassasa, korxonalardagi o‘t o‘chirish bo‘linmalarining shayligini va o‘t o‘chirish vositalarining sozligini qattiq nazorat qilish va tekshirish. Davlat yong‘in nazoratini tashkil etish bosh boshqarmasi zimmasiga yuklatilgan vazifani to‘liq bajarishi uchun quyidagi huquqlarga ega: - barcha sanoat bino va inshootlarida yong‘in xavfsizligi holatini aniqlash va yo‘l qo‘ymaslik uchun tekshirish; - korxonalar ma’muriyati va alohida shaxslardan vakolati doirasidagi ob’ektlarda yong‘in holatini aniqlash maqsadida tegishli xujjatlarni talab qilish; - yong‘in xavfsizligi qoidalari buzulganligini aniqlaganda korxona rahbarlariga buzilish holatlarini bartaraf etish bo‘yicha belgilangan muddatda majburiy farmoyish va ko‘rsatmalar berish; - yong‘in va portlash xavfini yuzaga keltiruvchi qoida buzilishlarini aniqlaganda ularni bartaraf etguncha korxona faoliyatini butunlay yoki qisman to‘xtatib qo‘yish; - yong‘in xavfsizligi qoidalarining buzulishi yoki bajarilmasligida aybdor bo‘lgan kishilarni o‘rnatilgan tartibda, qonun doirasida ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortish. 4. O‘zbekiston Respublikasi “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni va boshqa me’yoriy xujjatlar mazmun-mohiyati. O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni 2009 yil 30 sentyabr kuni qabul qilindi. Ma’lumki, shu vaqtga qadar yong‘in xavfsizligini ta’minlashga doir normativ-huquqiy baza tarqoq holda bo‘lib, asosan qonunosti va idoraviy hujjatlar bilan tartibga solib kelinayotgan edi. Shu sababli mamlakatimiz hududida yong‘in xavfsizligini ta’minlash va unga qarshi kurash sohasidagi munosabatlarni qonun yo‘li bilan tartibga solish zaruriyati vujudga keldi. Qonun loyihasini ishlab chiqishda Rossiya Federatsiyasi, Belarus, Moldova hamda Qozog‘iston Respublikasining yong‘in xavfsizligi to‘g‘risidagi qonunlari, mazkur masalaga oid xalqaro konvensiya va deklaratsiyalar, O‘zbekiston Respublikasining boshqa xalqaro shartnomalari o‘rganilib, ularning muhim jihatlari inobatga olindi. Ba’zi Lotin Amerikasi va MDHga a’zo boshqa davlatlar hududida o‘rmon yong‘inlari sodir bo‘lib turadi. Buning natijasida nafaqat xalq xo‘jaligiga, balki atrof-muhitga, atmosferamizning ozon qatlamiga ham jiddiy ziyon yetadi. Mazkur masala jahon hamjamiyatining e’tiborida bo‘lib, 1985 yilda Vena shahrida BMT tomonidan ona zaminimizning ozon qatlamini asrash yuzasidan maxsus konvensiya ham qabul qilingan. Bundan tashqari, BMTning 1972 yilda Stokgolm shahrida o‘tkazilgan konferensiyasi yakunida atrof-muhit muammolariga bag‘ishlangan maxsus deklaratsiyasi qabul qilindi. Shu ma’noda, “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni nafaqat O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarga mos, ayni paytda xalqaro huquqning umume’tirof etilgan norma va tamoyillari talablariga to‘liq javob beradi. Mazkur qonun O‘zbekiston Respublikasida yong‘in xavfsizligini ta’minlashning umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilaydi, ushbu sohada davlat boshqaruvi va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, tashkiliy-huquqiy va mulk shaklidan qat’i nazar, yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. va boshqa me’yoriy xujjatlar mazmun-mohiyati. O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni 2009 yil 30 sentyabr kuni qabul qilindi. Ma’lumki, shu vaqtga qadar yong‘in xavfsizligini ta’minlashga doir normativ-huquqiy baza tarqoq holda bo‘lib, asosan qonunosti va idoraviy hujjatlar bilan tartibga solib kelinayotgan edi. Shu sababli mamlakatimiz hududida yong‘in xavfsizligini ta’minlash va unga qarshi kurash sohasidagi munosabatlarni qonun yo‘li bilan tartibga solish zaruriyati vujudga keldi. Qonun loyihasini ishlab chiqishda Rossiya Federatsiyasi, Belarus, Moldova hamda Qozog‘iston Respublikasining yong‘in xavfsizligi to‘g‘risidagi qonunlari, mazkur masalaga oid xalqaro konvensiya va deklaratsiyalar, O‘zbekiston Respublikasining boshqa xalqaro shartnomalari o‘rganilib, ularning muhim jihatlari inobatga olindi. Ba’zi Lotin Amerikasi va MDHga a’zo boshqa davlatlar hududida o‘rmon yong‘inlari sodir bo‘lib turadi. Buning natijasida nafaqat xalq xo‘jaligiga, balki atrof-muhitga, atmosferamizning ozon qatlamiga ham jiddiy ziyon yetadi. Mazkur masala jahon hamjamiyatining e’tiborida bo‘lib, 1985 yilda Vena shahrida BMT tomonidan ona zaminimizning ozon qatlamini asrash yuzasidan maxsus konvensiya ham qabul qilingan. Bundan tashqari, BMTning 1972 yilda Stokgolm shahrida o‘tkazilgan konferensiyasi yakunida atrof-muhit muammolariga bag‘ishlangan maxsus deklaratsiyasi qabul qilindi. Shu ma’noda, “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni nafaqat O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarga mos, ayni paytda xalqaro huquqning umume’tirof etilgan norma va tamoyillari talablariga to‘liq javob beradi. Mazkur qonun O‘zbekiston Respublikasida yong‘in xavfsizligini ta’minlashning umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilaydi, ushbu sohada davlat boshqaruvi va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, tashkiliy-huquqiy va mulk shaklidan qat’i nazar, yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 6 bob, 40 moddadan iborat. “Umumiy qoidalar” deb nomlangan 1-bob 4 moddadan iborat. Unda ushbu qonunning maqsadi, huquqiy bazasi, yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimi belgilab berilgan hamda “yong‘in”, “yong‘in nazorati”, “yong‘in profilatikasi”, “yong‘indan saqlash xizmati”, “yong‘in xavfsizligi”, “yong‘in xavfsizligi talablari”, “yong‘in xavfsizligi talablarining buzilishi”, “yong‘in-texnik mahsuloti”, “yong‘inga qarshi rejim”, “yong‘inga qarshi alohida rejim” kabi asosiy tushunchalarning mazmuni bayon etilgan. “Davlat organlari va boshqa organlarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining yong‘in xavfsizligini ta’minlashdagi ishtiroki. Tashkilotlar hamda fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari” deb nomlangan 2-bob 7 moddadan iborat bo‘lib, ularda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, maxsus vakolatli organning, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlatlarini, shuningdek, tashkilotlar va fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari, huquq va majburiyatlari belgilab berilgan. Fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari (11- modda): Huquqlari: - yong‘in kelib chiqqan taqdirda o‘z sog‘lig‘i va mol-mulkining himoya qilinishi; - yong‘in tufayli o‘ziga yetkazilgan zararning o‘rni belgilangan tartibda qoplanishi; - o‘z sog‘lig‘iga va (yoki) mol-mulkiga zarar yetkazgan yong‘inning kelib chiqish sabablari hamda sharoitlarini aniqlashda ishtirok etish; - yong‘in xavfsizligi masalalari bo‘yicha belgilangan tartibda axborot olish; - yong‘indan saqlash xizmati yetib kelguniga qadar odamlarni, mol-mulkni qutqarish va yong‘inlarni o‘chirish yuzasidan choralar ko‘rish; - yong‘inlarni o‘chirishda yong‘indan saqlash xizmatiga ko‘maklashish; “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 6 bob, 40 moddadan iborat. “Umumiy qoidalar” deb nomlangan 1-bob 4 moddadan iborat. Unda ushbu qonunning maqsadi, huquqiy bazasi, yong‘in xavfsizligini ta’minlash tizimi belgilab berilgan hamda “yong‘in”, “yong‘in nazorati”, “yong‘in profilatikasi”, “yong‘indan saqlash xizmati”, “yong‘in xavfsizligi”, “yong‘in xavfsizligi talablari”, “yong‘in xavfsizligi talablarining buzilishi”, “yong‘in-texnik mahsuloti”, “yong‘inga qarshi rejim”, “yong‘inga qarshi alohida rejim” kabi asosiy tushunchalarning mazmuni bayon etilgan. “Davlat organlari va boshqa organlarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining yong‘in xavfsizligini ta’minlashdagi ishtiroki. Tashkilotlar hamda fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari” deb nomlangan 2-bob 7 moddadan iborat bo‘lib, ularda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, maxsus vakolatli organning, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlatlarini, shuningdek, tashkilotlar va fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi vakolatlari, huquq va majburiyatlari belgilab berilgan. Fuqarolarning yong‘in xavfsizligi sohasidagi huquq va majburiyatlari (11- modda): Huquqlari: - yong‘in kelib chiqqan taqdirda o‘z sog‘lig‘i va mol-mulkining himoya qilinishi; - yong‘in tufayli o‘ziga yetkazilgan zararning o‘rni belgilangan tartibda qoplanishi; - o‘z sog‘lig‘iga va (yoki) mol-mulkiga zarar yetkazgan yong‘inning kelib chiqish sabablari hamda sharoitlarini aniqlashda ishtirok etish; - yong‘in xavfsizligi masalalari bo‘yicha belgilangan tartibda axborot olish; - yong‘indan saqlash xizmati yetib kelguniga qadar odamlarni, mol-mulkni qutqarish va yong‘inlarni o‘chirish yuzasidan choralar ko‘rish; - yong‘inlarni o‘chirishda yong‘indan saqlash xizmatiga ko‘maklashish; - yong‘in xavfsizligini ta’minlashda, shu jumladan ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati faoliyatida ishtirok etish. Majburiyatlari: - yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilish; - yong‘inni sezib qolganda bu haqda yong‘indan saqlash xizmatiga darhol xabar qilish; - yong‘indan saqlash xizmati mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarish. Fuqarolar o‘ziga qarashli ishlab chiqarish, xo‘jalik binolarini, turarjoylarni va boshqa binolar hamda imoratlarni belgilangan tartibda yong‘in nazoratini amalga oshirish maqsadida ko‘zdan kechirish va tekshirish uchun yong‘in nazorati organlarining mansabdor shaxslariga imkoniyat berishi shart. “Yong‘in xavfsizligini ta’minlash” nomli 3-bobni 14 modda tashkil etadi. Bular yong‘in xavfsizligini ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risidagi, sohani normativ jihatdan tartibga solish, ishlar bajarish hamda xizmatlar ko‘rsatish, yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish haqidagi, yong‘inni o‘chirishni tashkil etish, yong‘inga qarshi targ‘ibotni tashkil etish va yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini qo‘llashni o‘rgatish, yong‘in xavfsizligi sohasida axborot bilan hamda ilmiy-texnik jihatdan ta’minlash to‘g‘risidagi, yong‘inni va uning oqibatlarini hisobga olish, tegishli hududlarda yong‘inga qarshi alohida rejim o‘rnatilish, yong‘in-texnik mahsulotini ishlab chiqarish, yong‘in xavfsizligi sohasidagi faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash hamda mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish haqidagi moddalardir. “Yong‘indan saqlash xizmati” deb nomlangan 4-bobda yong‘indan saqlash xizmatining asosiy vazifalari, yong‘indan saqlash xizmatining turlari (davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatlari), Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining funksiyalari, shu jumladan, uning tegishli shtat lavozimlarida turadigan xodimlari, maxsus unvonga ega bo‘lmagan va Davlat yong‘in xizmatining operativ lavozimlarida ishlaydigan hamda yong‘inni o‘chirishda bevosita qatnashadigan xodimlardan iborat shaxsiy tarkibga ta’rif berilgan. Alohida moddalarda Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati shaxsiy tarkibini ijtimoiy - yong‘in xavfsizligini ta’minlashda, shu jumladan ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati faoliyatida ishtirok etish. Majburiyatlari: - yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilish; - yong‘inni sezib qolganda bu haqda yong‘indan saqlash xizmatiga darhol xabar qilish; - yong‘indan saqlash xizmati mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarish. Fuqarolar o‘ziga qarashli ishlab chiqarish, xo‘jalik binolarini, turarjoylarni va boshqa binolar hamda imoratlarni belgilangan tartibda yong‘in nazoratini amalga oshirish maqsadida ko‘zdan kechirish va tekshirish uchun yong‘in nazorati organlarining mansabdor shaxslariga imkoniyat berishi shart. “Yong‘in xavfsizligini ta’minlash” nomli 3-bobni 14 modda tashkil etadi. Bular yong‘in xavfsizligini ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risidagi, sohani normativ jihatdan tartibga solish, ishlar bajarish hamda xizmatlar ko‘rsatish, yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish haqidagi, yong‘inni o‘chirishni tashkil etish, yong‘inga qarshi targ‘ibotni tashkil etish va yong‘in xavfsizligi chora-tadbirlarini qo‘llashni o‘rgatish, yong‘in xavfsizligi sohasida axborot bilan hamda ilmiy-texnik jihatdan ta’minlash to‘g‘risidagi, yong‘inni va uning oqibatlarini hisobga olish, tegishli hududlarda yong‘inga qarshi alohida rejim o‘rnatilish, yong‘in-texnik mahsulotini ishlab chiqarish, yong‘in xavfsizligi sohasidagi faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash hamda mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish haqidagi moddalardir. “Yong‘indan saqlash xizmati” deb nomlangan 4-bobda yong‘indan saqlash xizmatining asosiy vazifalari, yong‘indan saqlash xizmatining turlari (davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatlari), Davlat yong‘in xavfsizligi xizmatining funksiyalari, shu jumladan, uning tegishli shtat lavozimlarida turadigan xodimlari, maxsus unvonga ega bo‘lmagan va Davlat yong‘in xizmatining operativ lavozimlarida ishlaydigan hamda yong‘inni o‘chirishda bevosita qatnashadigan xodimlardan iborat shaxsiy tarkibga ta’rif berilgan. Alohida moddalarda Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati shaxsiy tarkibini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlari hamda uning hayoti va sog‘ligi davlat tomonidan sug‘urta qilinishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olish, ro‘yxatdan o‘tkazish masalalari ko‘rsatib o‘tilgan. “Yong‘in nazorati” deb nomlangan 5-bob 2 moddadan iborat bo‘lib, yong‘in xavfsizligi talablariga rioya etilishi ustidan davlat yong‘in nazoratini va idoraviy yong‘in nazoratini amalga oshirish tartibi bayon etilgan. “Yakunlovchi qoidalar” deb nomlangan 6-bobda davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatining moliyaviy va moddiy-texnika ta’minoti tartibi, nizolarni hal etish tartibi, shuningdek, yong‘in xavfsizligi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Mazkur qonun MDHga a’zo davlatlarda xuddi shunday munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarga qaraganda, bir muncha ijobiy jihatlarga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida yong‘inga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonun yaxlit ko‘rinishga ega bo‘lmay, sohaning texnik qoidalariga bag‘ishlab alohida qonun qabul qilingan. Bizning qonunda esa ushbu masalalar qonunosti hujjatlari bilan tartibga solinishi to‘g‘risidagi norma qonunning o‘zida aks ettirilgan. “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini ko‘rib chiqish vaqtida O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar, Ichki ishlar, Adliya, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirliklari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi “Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti” vakillari, olimlar hamda ekspertlardan iborat tarkibda tuzilgan ishchi guruh ishtirokida keng muhokama qilinib, ularning mulohaza va takliflari inobatga olindi. Mazkur qonun fuqarolarimizning hayoti va sog‘ligini yong‘indan himoyalashning huquqiy kafolatini ta’minlash bilan bir qatorda, sohaga aloqador jismoniy hamda yuridik shaxslarning faoliyatini qonun yo‘li bilan yanada samarali tartibga solishga xizmat qiladi. 2013 yil 28 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “«Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga himoya qilish chora-tadbirlari hamda uning hayoti va sog‘ligi davlat tomonidan sug‘urta qilinishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olish, ro‘yxatdan o‘tkazish masalalari ko‘rsatib o‘tilgan. “Yong‘in nazorati” deb nomlangan 5-bob 2 moddadan iborat bo‘lib, yong‘in xavfsizligi talablariga rioya etilishi ustidan davlat yong‘in nazoratini va idoraviy yong‘in nazoratini amalga oshirish tartibi bayon etilgan. “Yakunlovchi qoidalar” deb nomlangan 6-bobda davlat, idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmatining moliyaviy va moddiy-texnika ta’minoti tartibi, nizolarni hal etish tartibi, shuningdek, yong‘in xavfsizligi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Mazkur qonun MDHga a’zo davlatlarda xuddi shunday munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarga qaraganda, bir muncha ijobiy jihatlarga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida yong‘inga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonun yaxlit ko‘rinishga ega bo‘lmay, sohaning texnik qoidalariga bag‘ishlab alohida qonun qabul qilingan. Bizning qonunda esa ushbu masalalar qonunosti hujjatlari bilan tartibga solinishi to‘g‘risidagi norma qonunning o‘zida aks ettirilgan. “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini ko‘rib chiqish vaqtida O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar, Ichki ishlar, Adliya, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirliklari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi “Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti” vakillari, olimlar hamda ekspertlardan iborat tarkibda tuzilgan ishchi guruh ishtirokida keng muhokama qilinib, ularning mulohaza va takliflari inobatga olindi. Mazkur qonun fuqarolarimizning hayoti va sog‘ligini yong‘indan himoyalashning huquqiy kafolatini ta’minlash bilan bir qatorda, sohaga aloqador jismoniy hamda yuridik shaxslarning faoliyatini qonun yo‘li bilan yanada samarali tartibga solishga xizmat qiladi. 2013 yil 28 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “«Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi 89-sonli Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan, “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini bajarish yuzasidan, yong‘inlarning oldini olish va ularni o‘chirish ishida fuqarolarning sa’y-harakatlarini birlashtirish, muhandis-texnik xodimlarni, ishchi va xizmatchilarni bu ishga keng jalb etish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni yong‘in xavfsizligi choralarini qo‘llashga va yong‘in paytida to‘g‘ri harakat qilishga o‘qitish tizimini yanada takomillashtirish, shuningdek idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning zarur tarzda hisobga olinishi va tizimlashtirilishini ta’minlash maqsadida quyidagilar tasdiqlandi: 1. Yong‘in-texnik komissiyalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 2. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 3. Yosh yong‘in o‘chiruvchilar drujinalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 4. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisob ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi Nizom. Qarorda, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, boshqa manfaatdor tashkilotlar aholi punktlari va ob’ektlarda ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etishda hamda ularning faoliyatini yo‘lga qo‘yishda, ko‘ngilli va idoraviy yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olishda, shuningdek umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi muassasalarida yosh yong‘in o‘chiruvchilar drujinalarini tashkil etish va ularning faoliyatini yo‘lga qo‘yishda har tomonlama ko‘maklashishlari ko‘rsatib o‘tilgan. Respublikamizda davlat yong‘in nazoratini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 4 oktyabrdagi 272-sonli qaroriga asosan “Davlat yong‘in nazorati to‘g‘risida” Nizom tasdiqlandi. Ushbu Nizom davlat yong‘in oshirish chora-tadbirlari haqida”gi 89-sonli Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan, “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini bajarish yuzasidan, yong‘inlarning oldini olish va ularni o‘chirish ishida fuqarolarning sa’y-harakatlarini birlashtirish, muhandis-texnik xodimlarni, ishchi va xizmatchilarni bu ishga keng jalb etish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni yong‘in xavfsizligi choralarini qo‘llashga va yong‘in paytida to‘g‘ri harakat qilishga o‘qitish tizimini yanada takomillashtirish, shuningdek idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning zarur tarzda hisobga olinishi va tizimlashtirilishini ta’minlash maqsadida quyidagilar tasdiqlandi: 1. Yong‘in-texnik komissiyalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 2. Ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 3. Yosh yong‘in o‘chiruvchilar drujinalarini tashkil etish va ularning faoliyati tartibi to‘g‘risidagi Nizom. 4. Idoraviy va ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisob ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi Nizom. Qarorda, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, boshqa manfaatdor tashkilotlar aholi punktlari va ob’ektlarda ko‘ngilli yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini tashkil etishda hamda ularning faoliyatini yo‘lga qo‘yishda, ko‘ngilli va idoraviy yong‘indan saqlash xizmati bo‘linmalarini hisobga olishda, shuningdek umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi muassasalarida yosh yong‘in o‘chiruvchilar drujinalarini tashkil etish va ularning faoliyatini yo‘lga qo‘yishda har tomonlama ko‘maklashishlari ko‘rsatib o‘tilgan. Respublikamizda davlat yong‘in nazoratini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 4 oktyabrdagi 272-sonli qaroriga asosan “Davlat yong‘in nazorati to‘g‘risida” Nizom tasdiqlandi. Ushbu Nizom davlat yong‘in nazorati organlari va mansabdor shaxslarining ro‘yxatini, ularning vazifalari, huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Davlat yong‘in nazorati davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek fuqarolar tomonidan yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini tekshirish va tekshiruv natijalari bo‘yicha chora- tadbirlar ko‘rish maqsadida amalga oshiriladi. Hukumatimiz va mutasaddi tashkilotlar tomonidan turli ko‘ngilochar tadbirlar, ayniqsa Yangi yil bayrami arafasida joylarda yo’l harakati va yong‘in xavfsizligi qoidalariga rioya etish, pirotexnika buyumlarining noqonuniy savdosiga yo‘l qo‘ymaslik ishlariga alohida e’tibor qaratilayotir. 2010 yil 22 sentyabr kuni 261-sonli O‘zbekiston Respublikasining “Pirotexnika buyumlari muomalasi tartibga solinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Aslida bu huquqiy hujjat pirotexnika buyumlari muomalasini litsenziyalash joriy etilishini, shuningdek, pirotexnika buyumlarining noqonuniy muomalasi yuzasidan ma’muriy va jinoiy javobgarlikni kuchaytirishni nazarda tutganligi bilan ham ahamiyatlidir. Pirotexnika buyumlari maqsadi va qo‘llanish sharoitlariga ko‘ra, ikki guruhga: maishiy maqsaddagi buyumlar hamda maxsus va texnik maqsaddagi buyumlarga bo‘linadi. Darhaqiqat, keyingi yillarda pirotexnika buyumlarining, asosan, maishiy maqsadlardagi pirotexnika vositalarining muomalasi keskin ko‘paydi. Xalqaro hamda milliy tasnifga muvofiq, pirotexnika buyumlari birinchi klassga mansub portlovchi materiallar va buyumlarning alohida toifalariga kiritilgan hamda ular fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i xavfsizligini ta’minlash, jamoat tartibini saqlash va mol-mulkni asrash manfaatlariga bevosita ta’sir etadi. Pirotexnika buyumlarining yuqori darajada xavfliligiga qaramay, ularning asosiy qismi muomalasiga doir masalalar qonunchilik bilan yetarli darajada tartibga solinmagan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5 martdagi nazorati organlari va mansabdor shaxslarining ro‘yxatini, ularning vazifalari, huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Davlat yong‘in nazorati davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek fuqarolar tomonidan yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishini tekshirish va tekshiruv natijalari bo‘yicha chora- tadbirlar ko‘rish maqsadida amalga oshiriladi. Hukumatimiz va mutasaddi tashkilotlar tomonidan turli ko‘ngilochar tadbirlar, ayniqsa Yangi yil bayrami arafasida joylarda yo’l harakati va yong‘in xavfsizligi qoidalariga rioya etish, pirotexnika buyumlarining noqonuniy savdosiga yo‘l qo‘ymaslik ishlariga alohida e’tibor qaratilayotir. 2010 yil 22 sentyabr kuni 261-sonli O‘zbekiston Respublikasining “Pirotexnika buyumlari muomalasi tartibga solinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Aslida bu huquqiy hujjat pirotexnika buyumlari muomalasini litsenziyalash joriy etilishini, shuningdek, pirotexnika buyumlarining noqonuniy muomalasi yuzasidan ma’muriy va jinoiy javobgarlikni kuchaytirishni nazarda tutganligi bilan ham ahamiyatlidir. Pirotexnika buyumlari maqsadi va qo‘llanish sharoitlariga ko‘ra, ikki guruhga: maishiy maqsaddagi buyumlar hamda maxsus va texnik maqsaddagi buyumlarga bo‘linadi. Darhaqiqat, keyingi yillarda pirotexnika buyumlarining, asosan, maishiy maqsadlardagi pirotexnika vositalarining muomalasi keskin ko‘paydi. Xalqaro hamda milliy tasnifga muvofiq, pirotexnika buyumlari birinchi klassga mansub portlovchi materiallar va buyumlarning alohida toifalariga kiritilgan hamda ular fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i xavfsizligini ta’minlash, jamoat tartibini saqlash va mol-mulkni asrash manfaatlariga bevosita ta’sir etadi. Pirotexnika buyumlarining yuqori darajada xavfliligiga qaramay, ularning asosiy qismi muomalasiga doir masalalar qonunchilik bilan yetarli darajada tartibga solinmagan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5 martdagi “Portlovchi va zaharli moddalarni yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, realizatsiya qilish sohasida xavfsizlikni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash va realizatsiya qilish bo‘yicha faoliyat litsenziyalanishi kerak bo‘lgan portlovchi va zaharli moddalar, ularni qo‘llagan holda materiallar va mahsulotlar, shuningdek, portlatish vositalari ro‘yxati tasdiqlangan edi. Pirotexnika buyumlarining o‘ziga xos farqlanuvchi xususiyatlarga egaligi hisobga olinib, ular ushbu ro‘yxatga kiritilmagan edi. Bundan tashqari, amaldagi qonun hujjatlarida pirotexnika buyumlari muomalasi sohasidagi harakatlarning, litsenziyalardan tashqari, boshqa ruxsat beruvchi hujjatlar yoxud davlat tomonidan tartibga solishning boshqacha shakllari asosida amalga oshirilishi ham nazarda tutilmagan. Xalqaro tajribani o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, qator mamlakatlarda, jumladan, Yevropa ittifoqiga a’zo davlatlar, Kanada, AQSH (ayrim shtatlarida), Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘iston Respublikasi, Moldova, Latviya va Estoniyada pirotexnika buyumlari muomalasini litsenziyalash amalga oshirilmoqda. Yuqorida qayd etilganlarni inobatga olib, bu sohaga oid qonunchilikni yanada takomillashtirish maqsadida to‘rt moddadan iborat bo‘lgan mazkur Qonun qabul qilingan. Ushbu Qonunning birinchi moddasi bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi “Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi” deb nomlangan, pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, shuningdek, ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi 2501 -modda bilan to‘ldirildi. Mazkur Qonunning 2-moddasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi “Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi” deb nomlangan 1851 -modda bilan to‘ldirildi. Bu moddadagi huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Negaki, ushbu modda sanksiyasi huquqbuzarlik ashyolarini musodara qilishni nazarda tutadi. “Portlovchi va zaharli moddalarni yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, realizatsiya qilish sohasida xavfsizlikni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash va realizatsiya qilish bo‘yicha faoliyat litsenziyalanishi kerak bo‘lgan portlovchi va zaharli moddalar, ularni qo‘llagan holda materiallar va mahsulotlar, shuningdek, portlatish vositalari ro‘yxati tasdiqlangan edi. Pirotexnika buyumlarining o‘ziga xos farqlanuvchi xususiyatlarga egaligi hisobga olinib, ular ushbu ro‘yxatga kiritilmagan edi. Bundan tashqari, amaldagi qonun hujjatlarida pirotexnika buyumlari muomalasi sohasidagi harakatlarning, litsenziyalardan tashqari, boshqa ruxsat beruvchi hujjatlar yoxud davlat tomonidan tartibga solishning boshqacha shakllari asosida amalga oshirilishi ham nazarda tutilmagan. Xalqaro tajribani o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, qator mamlakatlarda, jumladan, Yevropa ittifoqiga a’zo davlatlar, Kanada, AQSH (ayrim shtatlarida), Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘iston Respublikasi, Moldova, Latviya va Estoniyada pirotexnika buyumlari muomalasini litsenziyalash amalga oshirilmoqda. Yuqorida qayd etilganlarni inobatga olib, bu sohaga oid qonunchilikni yanada takomillashtirish maqsadida to‘rt moddadan iborat bo‘lgan mazkur Qonun qabul qilingan. Ushbu Qonunning birinchi moddasi bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi “Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi” deb nomlangan, pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, shuningdek, ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi 2501 -modda bilan to‘ldirildi. Mazkur Qonunning 2-moddasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi “Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi” deb nomlangan 1851 -modda bilan to‘ldirildi. Bu moddadagi huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Negaki, ushbu modda sanksiyasi huquqbuzarlik ashyolarini musodara qilishni nazarda tutadi. Mazkur Qonunning 3-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001 yil 12 mayda qabul qilingan “Amalga oshirilishi uchun litsenziyalar talab qilinadigan faoliyat turlarining Ro‘yxati to‘g‘risida”gi Qarorining 1-ilovasi “Pirotexnika buyumlarini (harbiy maqsaddagi mahsulotlardan tashqari) yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, realizatsiya qilish, ulardan foydalanish, ularni yo‘q qilish va utilizatsiya qilish” mazmunidagi 74-xatboshi bilan to‘ldirildi. Qisqa qilib aytganda, Qonun pirotexnika buyumlarining muomalasi sohasida davlat tomonidan samarali nazorat o‘rnatilishiga, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, ularning sog‘lig‘ini muhofaza etishga hamda jamoat xavfsizligini ta’minlashga, shubhasiz, ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. “Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‘g‘risida”, “Pirotexnika buyumlari muomalasi tartibga solinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika buyumlari muomalasi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish va xavfsizligi ta’minlanishini nazorat qilish maqsadida Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika buyumlari muomalasini davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2010 yil 25 oktyabrdagi 234-sonli qarori qabul qilindi. Rеspublikamizning har bir fuqarosi shaxsiy, jamoat va davlat mulkini ko’z qorachig’iday saqlashi, asrab avaylashi, atrof tabiiy muhitga yong’inlar oqibatida yetkaziladigan zararlar haqida qayg’urishi zarur. Bu esa o‘z navbatida bizga yong‘in muhofazasini tashkil qilish va texnika xavfsizligi qoidalarini yaxshi bilish hamda ularni o‘zaro uzviy bog‘lay olish vazifasini yuklaydi. Yong‘inning kelib chiqish sabablarini, yong‘inning oldini olish yoki yong‘in sodir bo’lganda uni qisqa vaqt ichida o‘chirish usullarini, yong‘inni o‘chirish vositalaridan foydalanish tartib va qoidalarini o‘rganish barchamizning vazifa va burchimizdir. Mazkur Qonunning 3-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001 yil 12 mayda qabul qilingan “Amalga oshirilishi uchun litsenziyalar talab qilinadigan faoliyat turlarining Ro‘yxati to‘g‘risida”gi Qarorining 1-ilovasi “Pirotexnika buyumlarini (harbiy maqsaddagi mahsulotlardan tashqari) yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, realizatsiya qilish, ulardan foydalanish, ularni yo‘q qilish va utilizatsiya qilish” mazmunidagi 74-xatboshi bilan to‘ldirildi. Qisqa qilib aytganda, Qonun pirotexnika buyumlarining muomalasi sohasida davlat tomonidan samarali nazorat o‘rnatilishiga, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, ularning sog‘lig‘ini muhofaza etishga hamda jamoat xavfsizligini ta’minlashga, shubhasiz, ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. “Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‘g‘risida”, “Pirotexnika buyumlari muomalasi tartibga solinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika buyumlari muomalasi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish va xavfsizligi ta’minlanishini nazorat qilish maqsadida Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika buyumlari muomalasini davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2010 yil 25 oktyabrdagi 234-sonli qarori qabul qilindi. Rеspublikamizning har bir fuqarosi shaxsiy, jamoat va davlat mulkini ko’z qorachig’iday saqlashi, asrab avaylashi, atrof tabiiy muhitga yong’inlar oqibatida yetkaziladigan zararlar haqida qayg’urishi zarur. Bu esa o‘z navbatida bizga yong‘in muhofazasini tashkil qilish va texnika xavfsizligi qoidalarini yaxshi bilish hamda ularni o‘zaro uzviy bog‘lay olish vazifasini yuklaydi. Yong‘inning kelib chiqish sabablarini, yong‘inning oldini olish yoki yong‘in sodir bo’lganda uni qisqa vaqt ichida o‘chirish usullarini, yong‘inni o‘chirish vositalaridan foydalanish tartib va qoidalarini o‘rganish barchamizning vazifa va burchimizdir.