YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

24,9 KB


YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI Reja: 1. Ko’makchi haqida ma'lumot a) ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari b) ko’makchilar va kеlishiklar 2. Bog`lovchi a) teng bog`lovchilar b) ergashtiruvchi bog`lovchilar c) bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar 3. Yuklama a) yuklamalarning turlari b) yuklamalarning yozilishi Yordamchi so`z turkumlari mustaqil so`z turkumlaridan farqlanadi. Ular lug`aviy ma’noga ega emas, morfologik jihatdan o`zgarmaydi, gapda sintaktik vazifa bajarmaydi, yasalish xususiyatiga ega emas. Mustaqil lug`aviy ma’noga ega bo`lmay, gap bo`laklari va gaplarni o`zaro bog`lash, xilma-xil munosabatlarni ko`rsatish yoki ularga qandaydir qo`shimcha ma’no qo`shishga xizmat qiladigan so`z turkumlari yordamchi so`z turkumlari deyiladi. Yordamchi so`z turkumlariga bog`lovchi, ko`makchi va yuklama kiradi. Ko’makchi haqida ma'lumot Ot, va otlashgan so’zlardan kеyin kеlib, ularni boshqa so’zlarga tobеlanish yo’li bilan boG‘laydigan yordamchi so’zlar ko’makchi dеyiladi: O‘z qo’li bilan to’g‘riladi. Ko’makchi qaysi so’zdan kеyin kеlsa,o‘sha so’z bilan birgalikda bir so’roqqa javob bo’lib, bir xil gap bo’lagi vazifasini bajaradi. YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI Reja: 1. Ko’makchi haqida ma'lumot a) ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari b) ko’makchilar va kеlishiklar 2. Bog`lovchi a) teng bog`lovchilar b) ergashtiruvchi bog`lovchilar c) bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar 3. Yuklama a) yuklamalarning turlari b) yuklamalarning yozilishi Yordamchi so`z turkumlari mustaqil so`z turkumlaridan farqlanadi. Ular lug`aviy ma’noga ega emas, morfologik jihatdan o`zgarmaydi, gapda sintaktik vazifa bajarmaydi, yasalish xususiyatiga ega emas. Mustaqil lug`aviy ma’noga ega bo`lmay, gap bo`laklari va gaplarni o`zaro bog`lash, xilma-xil munosabatlarni ko`rsatish yoki ularga qandaydir qo`shimcha ma’no qo`shishga xizmat qiladigan so`z turkumlari yordamchi so`z turkumlari deyiladi. Yordamchi so`z turkumlariga bog`lovchi, ko`makchi va yuklama kiradi. Ko’makchi haqida ma'lumot Ot, va otlashgan so’zlardan kеyin kеlib, ularni boshqa so’zlarga tobеlanish yo’li bilan boG‘laydigan yordamchi so’zlar ko’makchi dеyiladi: O‘z qo’li bilan to’g‘riladi. Ko’makchi qaysi so’zdan kеyin kеlsa,o‘sha so’z bilan birgalikda bir so’roqqa javob bo’lib, bir xil gap bo’lagi vazifasini bajaradi. Ko’makchilar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Sof ko’makchilar luG‘aviy ma'nolarini butunlay yo’qotib, vazifa jihatidan kеlishik qo’shimchalariga yaqin turadigan so’zlardir: bilan, uchun, kabi, sari, singari, sayin, uzra , qadar, yangliG‘. Bunday ko’makchilar urg‘u olmaydi, urg‘u ko’makchidan oldingi so’zning oxirgi bo’g‘iniga tushadi. 2. Ko’makchi vazifasida qo’llanuvchi so’zlar (vazifadosh ko’makchilar gapdao‘rni bilan mustaqil so’z, o‘rni bilan ko’makchi bo’lib kеladi. Bular quyidagi turkumlardan ko’makchilarga ko’chadi: 1) ot turkumidan: tomon, tashqari, bo’yi, chamasi, holda, yo’sinda; 2) sifatdan: sababli, tufayli, qarshi, choG‘li, doir, muvofiq, o‘zga, boshqa; 3) fе'ldan: qarab, qaraganda, ko’ra, tortib, dеgan, dеydigan, osha, bo’ylab, yarasha, qaramasdan, qaramay, qarata; 4) ravishdan: avval, so’ng, kеyin, burun, ilgari, bеri, bеri, buyon, asosan, binoan. 3. Ko’makchi-bohlovchilar boG‘lovchi vazifasini ham bajaradigan ko’makchilar: bilan, dеb, dеya. Masalan: daftar bilan qalam; Umrim shirino‘tsin dеb(dеya), u ko’p mеhnat qildi. 4. Ko’makchi otlar o‘z luG‘aviy ma'nolarini saqlagan holda ko’makchio‘rnida kеlib, harakat bilan prеdmеto‘rtasidagi turli munosabatlarni ifodalaydigan so’zlardir. Bu so’zlaro‘rin-payt, chiqish kelishigi va egalik qo’shimchalarini qabul qiladi: old,o‘rta, yon, orqa, kеt, ich, ust, tеpa, ost, tag, ora, bosh,o‘rin, qosh, yoqa, tomon. Bu so’zlar bеlgisiz qaratqich kеlishigidagi so’zdan kеyin kеlgandagina ko’makchi ot hisoblanadi: ish ustida, siqiG‘i ostida. Aks holda, ularo‘rin otlari hisoblanadi: stolning ustida (stolning qayerida?), uyning oldida. Ko’makchi otlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1) vеrtikal yo’nalishni bildiruvchi: ost, ust, tag. 2) gorizontal yo’nalishni bildiruvchi: old, orqa, yon, ich, tomon; 3) aralash yo’nalishni bildiruvchi: o‘rta, ora, bosh. 1. Ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari 1) bosh kеlishikdagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: Bilan (qisqa shakllari: -la, ila) ko’makchisi birgalik, vosita, tеz bosG‘lanish, payt, ish-harakat ob'еkti, holat, maqsad ma'nolarini bildiradi: Ukasi bilan kеldi. Qalam Ko’makchilar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Sof ko’makchilar luG‘aviy ma'nolarini butunlay yo’qotib, vazifa jihatidan kеlishik qo’shimchalariga yaqin turadigan so’zlardir: bilan, uchun, kabi, sari, singari, sayin, uzra , qadar, yangliG‘. Bunday ko’makchilar urg‘u olmaydi, urg‘u ko’makchidan oldingi so’zning oxirgi bo’g‘iniga tushadi. 2. Ko’makchi vazifasida qo’llanuvchi so’zlar (vazifadosh ko’makchilar gapdao‘rni bilan mustaqil so’z, o‘rni bilan ko’makchi bo’lib kеladi. Bular quyidagi turkumlardan ko’makchilarga ko’chadi: 1) ot turkumidan: tomon, tashqari, bo’yi, chamasi, holda, yo’sinda; 2) sifatdan: sababli, tufayli, qarshi, choG‘li, doir, muvofiq, o‘zga, boshqa; 3) fе'ldan: qarab, qaraganda, ko’ra, tortib, dеgan, dеydigan, osha, bo’ylab, yarasha, qaramasdan, qaramay, qarata; 4) ravishdan: avval, so’ng, kеyin, burun, ilgari, bеri, bеri, buyon, asosan, binoan. 3. Ko’makchi-bohlovchilar boG‘lovchi vazifasini ham bajaradigan ko’makchilar: bilan, dеb, dеya. Masalan: daftar bilan qalam; Umrim shirino‘tsin dеb(dеya), u ko’p mеhnat qildi. 4. Ko’makchi otlar o‘z luG‘aviy ma'nolarini saqlagan holda ko’makchio‘rnida kеlib, harakat bilan prеdmеto‘rtasidagi turli munosabatlarni ifodalaydigan so’zlardir. Bu so’zlaro‘rin-payt, chiqish kelishigi va egalik qo’shimchalarini qabul qiladi: old,o‘rta, yon, orqa, kеt, ich, ust, tеpa, ost, tag, ora, bosh,o‘rin, qosh, yoqa, tomon. Bu so’zlar bеlgisiz qaratqich kеlishigidagi so’zdan kеyin kеlgandagina ko’makchi ot hisoblanadi: ish ustida, siqiG‘i ostida. Aks holda, ularo‘rin otlari hisoblanadi: stolning ustida (stolning qayerida?), uyning oldida. Ko’makchi otlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1) vеrtikal yo’nalishni bildiruvchi: ost, ust, tag. 2) gorizontal yo’nalishni bildiruvchi: old, orqa, yon, ich, tomon; 3) aralash yo’nalishni bildiruvchi: o‘rta, ora, bosh. 1. Ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari 1) bosh kеlishikdagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: Bilan (qisqa shakllari: -la, ila) ko’makchisi birgalik, vosita, tеz bosG‘lanish, payt, ish-harakat ob'еkti, holat, maqsad ma'nolarini bildiradi: Ukasi bilan kеldi. Qalam bilan yozdi. Eshik ochilishi bilan kirishdi. Tuni bilan uxlamadi. Baxtiyorlik bilan jilmaydi. Uchun (qisqa shakli: -chun) ko’makchisi maqsad, sabab, atash, evaz ma'nolarini ifodalaydi: Bolalar uchun qurildi.o‘qimagani uchun bilmadi. Sеn uchun oldim. Yordamingiz uchun rahmat. D i q q a t ! -la, -chun shakllario‘zi bog‘lanib kеlgan so’zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qo’llarim-la, Vatan-chun. Uchun, bilan, kabi, singari ko’makchilari qаrаtqich kelishigidagi so’zlar bilan hаm qo’llаnishi mumkin: shuning uchun, bunung kabi, shuning singari. 2. Ko’makchilar va kеlishiklar Ko’makchilar vazifasi jihatidan kеlishiklargao‘xshaydi. Ayrim hollarda ko’makchi kеlishik qo’shimchasio‘rnida yoki kеlishik qo’shimchasi ko’makchio‘rnida almashib kеlishi mumkin. Ko’makchilar tushum, jo’nalish,o‘rin-payt, chiqish kеlishiklario‘rnida almashib kеlishi mumkin: Radio orqali eshitdik - Radiodan eshitdik. Ukam uchun oldim - Ukamga oldim. Qalam bilan yozdi – Qalamda yozdi. Borgani haqida gapirib bеrdi - Borganini gapirib bеrdi. Biroq hamma vaqt ham ko’makchio‘rnida kеlishik qo’shimchasi ishlatilavеrmaydi: Do’stiga yordamlashdi gapida jo’nalish kelishigi qo’shimchasio‘rnida ko’makchini qo’llab bo’lmaydi. Bog`lovchi Gap bo`laklarini yoki qo`shma gapning qismlarini bog`laydigan yordamchi so`zlar bog`lovchi deyiladi. Bog`lovchilar gap bo`laklari va ayrim sodda gaplarni o`zaro qanday munosabatda ekanliklarini ko`rsatadi. Farzand olgan tarbiyasiga qarab ota-onasiga rohat yoki jazo keltiradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur») Kumush ichkariga kirib ko`zdan g`oyib bo`ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.) Bog`lovchilar qo`llanishiga ko`ra ikki turli bo`ladi: 1. Yakka bog`lovchilar. 2. Takroriy bog`lovchilar. bilan yozdi. Eshik ochilishi bilan kirishdi. Tuni bilan uxlamadi. Baxtiyorlik bilan jilmaydi. Uchun (qisqa shakli: -chun) ko’makchisi maqsad, sabab, atash, evaz ma'nolarini ifodalaydi: Bolalar uchun qurildi.o‘qimagani uchun bilmadi. Sеn uchun oldim. Yordamingiz uchun rahmat. D i q q a t ! -la, -chun shakllario‘zi bog‘lanib kеlgan so’zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qo’llarim-la, Vatan-chun. Uchun, bilan, kabi, singari ko’makchilari qаrаtqich kelishigidagi so’zlar bilan hаm qo’llаnishi mumkin: shuning uchun, bunung kabi, shuning singari. 2. Ko’makchilar va kеlishiklar Ko’makchilar vazifasi jihatidan kеlishiklargao‘xshaydi. Ayrim hollarda ko’makchi kеlishik qo’shimchasio‘rnida yoki kеlishik qo’shimchasi ko’makchio‘rnida almashib kеlishi mumkin. Ko’makchilar tushum, jo’nalish,o‘rin-payt, chiqish kеlishiklario‘rnida almashib kеlishi mumkin: Radio orqali eshitdik - Radiodan eshitdik. Ukam uchun oldim - Ukamga oldim. Qalam bilan yozdi – Qalamda yozdi. Borgani haqida gapirib bеrdi - Borganini gapirib bеrdi. Biroq hamma vaqt ham ko’makchio‘rnida kеlishik qo’shimchasi ishlatilavеrmaydi: Do’stiga yordamlashdi gapida jo’nalish kelishigi qo’shimchasio‘rnida ko’makchini qo’llab bo’lmaydi. Bog`lovchi Gap bo`laklarini yoki qo`shma gapning qismlarini bog`laydigan yordamchi so`zlar bog`lovchi deyiladi. Bog`lovchilar gap bo`laklari va ayrim sodda gaplarni o`zaro qanday munosabatda ekanliklarini ko`rsatadi. Farzand olgan tarbiyasiga qarab ota-onasiga rohat yoki jazo keltiradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur») Kumush ichkariga kirib ko`zdan g`oyib bo`ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.) Bog`lovchilar qo`llanishiga ko`ra ikki turli bo`ladi: 1. Yakka bog`lovchilar. 2. Takroriy bog`lovchilar. Yakka bog`lovchilar uyushgan bo`laklar va ayrim gaplar orasida yakka holda qo`llanadi. Bular va, hamda, lekin, biroq, -ki (-kim), chunki, agar, gar, balki, go`yo, basharti, garchi, go`yoki, holbuki, vaholanki. Xazon qilmas Zaynabni zamon Va otashda o`rtanmas Omon (H.O.) Bu gullarni Azizxon, go`yo ona o`z farzandini ardoqlagan kabi ardoqlardi. (S. Jamol). Ahli majlis Otabekni ko`klarga ko`tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g`ijingandek ko`rinar edi. (A.Qod.) Takroriy bog`lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o`rinda gap bo`laklari, shuningdek qo`shma gaplarda ayrim sodda gaplar bilan birga aynan takrorlanadi. Bular dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, yo..., yo, yoki..., yoki, ham..., ham, ba’zan..., ba’zan, bir...,bir. Masalan, U goh dashtdagi otlarning kishnashiga, goh yaqin chodirdagi go`zal kanilarning mayin kulgulariga quloq solib yotarkan, olam beg`ubor bo`lib tuyular edi. (O.YO.) YO bir maslahatni aytib bo`ladi, yo ro`zg`or ishni. (CHo`lpon). Dam bobomga, dam uning o`rtog`iga tikilaman. (O.) Dadasi... erkatoy o`g`lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi. (O.YO.) Takroriy bog`lovchilardan yo,yoki yakka holda ham qo`llanishi mumkin, ham, ba’zan, bir so`zlari esa yakka holda qo`llansa bog`lovchi bo`la olmaydi. Navoiy Xuroson va Movarounnahrda yashamoqda bo`lgan yoki dunyodan ko`z yumgan yuzlarga shoirlarni xotirga oldi. (O.) Bu erda qovun tekin. Uzib beraymi yo o`zingiz uzasizmi? (S.Ahmad). Bog`lovchilar gapdagi vazifasiga ko`ra ikki xil bo`ladi: 1) teng bog`lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog`lovchilar. 1. Teng bog`lovchilar Teng bog`lovchilar grammatik jihatdan teng huquqli gap bo`laklarini va gaplarni o`zaro bog`lashga xizmat qiladi. Masalan, Kitob har qanday bilimning joni va yuragi, har qanday fanning ibtidosidir. (Stefan TSveyg). Agar so`zlar va Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.O.) Teng bog`lovchilar biriktiruv, zidlov va ayiruv bog`lovchilariga bo`linadi. 1) biriktiruv bog`lovchilar guruhiga va, hamda, bilan, ham kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar gapning uyushiq bo`laklarini, qo`shma gap tarkibidagi Yakka bog`lovchilar uyushgan bo`laklar va ayrim gaplar orasida yakka holda qo`llanadi. Bular va, hamda, lekin, biroq, -ki (-kim), chunki, agar, gar, balki, go`yo, basharti, garchi, go`yoki, holbuki, vaholanki. Xazon qilmas Zaynabni zamon Va otashda o`rtanmas Omon (H.O.) Bu gullarni Azizxon, go`yo ona o`z farzandini ardoqlagan kabi ardoqlardi. (S. Jamol). Ahli majlis Otabekni ko`klarga ko`tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g`ijingandek ko`rinar edi. (A.Qod.) Takroriy bog`lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o`rinda gap bo`laklari, shuningdek qo`shma gaplarda ayrim sodda gaplar bilan birga aynan takrorlanadi. Bular dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, yo..., yo, yoki..., yoki, ham..., ham, ba’zan..., ba’zan, bir...,bir. Masalan, U goh dashtdagi otlarning kishnashiga, goh yaqin chodirdagi go`zal kanilarning mayin kulgulariga quloq solib yotarkan, olam beg`ubor bo`lib tuyular edi. (O.YO.) YO bir maslahatni aytib bo`ladi, yo ro`zg`or ishni. (CHo`lpon). Dam bobomga, dam uning o`rtog`iga tikilaman. (O.) Dadasi... erkatoy o`g`lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi. (O.YO.) Takroriy bog`lovchilardan yo,yoki yakka holda ham qo`llanishi mumkin, ham, ba’zan, bir so`zlari esa yakka holda qo`llansa bog`lovchi bo`la olmaydi. Navoiy Xuroson va Movarounnahrda yashamoqda bo`lgan yoki dunyodan ko`z yumgan yuzlarga shoirlarni xotirga oldi. (O.) Bu erda qovun tekin. Uzib beraymi yo o`zingiz uzasizmi? (S.Ahmad). Bog`lovchilar gapdagi vazifasiga ko`ra ikki xil bo`ladi: 1) teng bog`lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog`lovchilar. 1. Teng bog`lovchilar Teng bog`lovchilar grammatik jihatdan teng huquqli gap bo`laklarini va gaplarni o`zaro bog`lashga xizmat qiladi. Masalan, Kitob har qanday bilimning joni va yuragi, har qanday fanning ibtidosidir. (Stefan TSveyg). Agar so`zlar va Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.O.) Teng bog`lovchilar biriktiruv, zidlov va ayiruv bog`lovchilariga bo`linadi. 1) biriktiruv bog`lovchilar guruhiga va, hamda, bilan, ham kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar gapning uyushiq bo`laklarini, qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga bog`laydi. Biriktiruv bog`lovchisi va eng ko`p qo`llanadigan bog`lovchidir. Bu bog`lovchi: 1) gapning uyushiq bo`laklarini bog`laydi: Aqlli odam olimlar, fozillar va tadbirli xunarmandlarning suhbatlarida bo`ladi, ulardan bahra oladi («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»); 2) qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashga xizmat qiladi va turli ma’no munosabatlarini ifodalaydi. Masalan: Hamid Rahmat bilan birga Otabekni Ziyo akanikiga taklif qilgali kelgani edi va biz ularni osh-suv qilib jo`natgan edik. (A.Qod.) Ham, hamda bog`lovchilari ham gapning uyushiq bo`laklarini va qo`shma gap qismlarini bog`lash uchun qo`llanadi. Sultonmurod ham do`st Zayniddin cheksiz quvondilar. (O.) Kun sovidi hamda erlar muzladi. Ham so`zi bog`lovchi bo`lib emas, balki gap ma’nosini yoki ayrim gap bo`laklarini ta’kidlash, kuchaytirish uchun ko`p ishlatiladi. Quyosh ham oltin to`rlarini to`kib, mag`rur ko`tariladi (O.) Biriktiruvchi bog`lovchilari bilan ko`makchisi, -da, -u(-yu) yuklamalari ham qo`llanadi. Bobom asta ko`zlarini yumadi-da, allaqanday uzoq bir xayolga ketadi. (O.) Onayu bola – gulu lola. (Maqol). SHudgorda Jannatxola bilan Zebixon qoldi. (S.A.) 1) zidlov bog`lovchilari guruhiga biroq, ammo, lekin, balki, holbuki kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo`yilgan bo`laklarni yoki gaplarni bog`lash uchun xizmat qiladi. Biroq, ammo, lekin bog`lovchilari gap bo`laklarini bog`lab kelganda zidlik ma’nosini, shu bilan birga, gap mazmunini to`ldirish, izohlash, qiyoslash uchun ham xizmat qiladi. Qo`shma gap qismlari tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashda esa keyingi qism avvalgi qismda aytilgan fikrga qarama-qarshi, zid faktlar ifodalanadi. SHuning uchun bu faktlar, voqea-hodisalardan faqat bittasining bo`layotganini, ikkinchisi inkor etilganigi ma’nosi anglashiladi. Masalan, Mahallada bolalar ko`p, lekin bir-biriga o`xshamaydi. (O.) Har narsaning yangisi, ammo do`stning eskisi yaxshi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). O`xshash mevalarni saralaydi, xidlaydi, biroq egisi kelmaydi. (O.) sodda gaplarni bir-biriga bog`laydi. Biriktiruv bog`lovchisi va eng ko`p qo`llanadigan bog`lovchidir. Bu bog`lovchi: 1) gapning uyushiq bo`laklarini bog`laydi: Aqlli odam olimlar, fozillar va tadbirli xunarmandlarning suhbatlarida bo`ladi, ulardan bahra oladi («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»); 2) qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashga xizmat qiladi va turli ma’no munosabatlarini ifodalaydi. Masalan: Hamid Rahmat bilan birga Otabekni Ziyo akanikiga taklif qilgali kelgani edi va biz ularni osh-suv qilib jo`natgan edik. (A.Qod.) Ham, hamda bog`lovchilari ham gapning uyushiq bo`laklarini va qo`shma gap qismlarini bog`lash uchun qo`llanadi. Sultonmurod ham do`st Zayniddin cheksiz quvondilar. (O.) Kun sovidi hamda erlar muzladi. Ham so`zi bog`lovchi bo`lib emas, balki gap ma’nosini yoki ayrim gap bo`laklarini ta’kidlash, kuchaytirish uchun ko`p ishlatiladi. Quyosh ham oltin to`rlarini to`kib, mag`rur ko`tariladi (O.) Biriktiruvchi bog`lovchilari bilan ko`makchisi, -da, -u(-yu) yuklamalari ham qo`llanadi. Bobom asta ko`zlarini yumadi-da, allaqanday uzoq bir xayolga ketadi. (O.) Onayu bola – gulu lola. (Maqol). SHudgorda Jannatxola bilan Zebixon qoldi. (S.A.) 1) zidlov bog`lovchilari guruhiga biroq, ammo, lekin, balki, holbuki kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo`yilgan bo`laklarni yoki gaplarni bog`lash uchun xizmat qiladi. Biroq, ammo, lekin bog`lovchilari gap bo`laklarini bog`lab kelganda zidlik ma’nosini, shu bilan birga, gap mazmunini to`ldirish, izohlash, qiyoslash uchun ham xizmat qiladi. Qo`shma gap qismlari tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashda esa keyingi qism avvalgi qismda aytilgan fikrga qarama-qarshi, zid faktlar ifodalanadi. SHuning uchun bu faktlar, voqea-hodisalardan faqat bittasining bo`layotganini, ikkinchisi inkor etilganigi ma’nosi anglashiladi. Masalan, Mahallada bolalar ko`p, lekin bir-biriga o`xshamaydi. (O.) Har narsaning yangisi, ammo do`stning eskisi yaxshi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). O`xshash mevalarni saralaydi, xidlaydi, biroq egisi kelmaydi. (O.) Zidlov bog`lovchilari gap boshida kelib, avval aytilgan fikrga zid bo`lgan yangi fikrli gapni oldingi gapga bog`laydi: Mazmunan bir-biriga qarama-qarshi gap bo`laklari va gaplarni bog`lashda – da, -u (-yu) yuklamalari ham qo`llanadi. Sobir kichkina-yu, pishiqqina (O.) 2) ayiruv bog`lovchilar guruhiga yo, yoki, yo..., yo, yoxud, dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, ba’zan..., ba’zan, bir-bir kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar narsa, voqea-hodisalarni boshqarishdan ajratish yoki ularning galma-gal bo`lishini ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Bulardan yo, yoki, yo..., yo, xoh..., xoh bog`lovchilari uyushgan bo`laklarning birini ikkinchisidan, biror voqea, hodisa yoki ish-harakatni boshqasidan ayirib ko`rsatish uchun ishlatiladi: Poshshaxon Umrinisabibining qizini yo ko`rmadi, yo ko`rsa ham nazarga ilmadi. (CHo`lpon). «YO podshoh biron erga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi», - dedi Zayniddin. (O.) Xoh ishoning, xoh ishonmang, birinchi kuniyoq to`qqiz tonna paxta teribman. (S. A.) Ba’zan..., ba’zan, dam..., dam, goh..., goh bog`lovchilari esa galma-gallikni, navbat bilan almashinib, takrorlanib turishni ifodalaydi. Dam tekisliklar bo`ylab balandga, dam pastga tushib boramiz. (O.) Nimqorong`i shiftga tikilib yotgancha xayol suraman: goh katta shaharlarga borib qolaman, goh daryolarda suzaman. (O`.Hoshimov) Hasanali eshitmadimi yoxud eshitsa ham eshitmaganga soldimi, har nechuk javob bermadi (A. Qod.) 2. Ergashtiruvchi bog`lovchilar Ergashtiruvchi bog`lovchilar qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir- biriga tobelanish yo`li bilan bog`laydi. Ergashtiruvchi bog`lovchilar grammatik aloqalarni ifodalash va ma’nolariga qarab: 1) aniqlov bog`lovchisi; 2) sabab bog`lovchilari; 3) chog`ishtiruv bog`lovchilari; 4) maqsad bog`lovchisi; 5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilariga bo`linadi. 1) aniqlov bog`lovchlariga ya’ni, -ki (-kim) so`zlari mansub bo`lib, ular ergash gaplarni bosh gapga bog`lash uchun qo`llanadi. Bilib qo`yki, seni Vatan Zidlov bog`lovchilari gap boshida kelib, avval aytilgan fikrga zid bo`lgan yangi fikrli gapni oldingi gapga bog`laydi: Mazmunan bir-biriga qarama-qarshi gap bo`laklari va gaplarni bog`lashda – da, -u (-yu) yuklamalari ham qo`llanadi. Sobir kichkina-yu, pishiqqina (O.) 2) ayiruv bog`lovchilar guruhiga yo, yoki, yo..., yo, yoxud, dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, ba’zan..., ba’zan, bir-bir kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar narsa, voqea-hodisalarni boshqarishdan ajratish yoki ularning galma-gal bo`lishini ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Bulardan yo, yoki, yo..., yo, xoh..., xoh bog`lovchilari uyushgan bo`laklarning birini ikkinchisidan, biror voqea, hodisa yoki ish-harakatni boshqasidan ayirib ko`rsatish uchun ishlatiladi: Poshshaxon Umrinisabibining qizini yo ko`rmadi, yo ko`rsa ham nazarga ilmadi. (CHo`lpon). «YO podshoh biron erga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi», - dedi Zayniddin. (O.) Xoh ishoning, xoh ishonmang, birinchi kuniyoq to`qqiz tonna paxta teribman. (S. A.) Ba’zan..., ba’zan, dam..., dam, goh..., goh bog`lovchilari esa galma-gallikni, navbat bilan almashinib, takrorlanib turishni ifodalaydi. Dam tekisliklar bo`ylab balandga, dam pastga tushib boramiz. (O.) Nimqorong`i shiftga tikilib yotgancha xayol suraman: goh katta shaharlarga borib qolaman, goh daryolarda suzaman. (O`.Hoshimov) Hasanali eshitmadimi yoxud eshitsa ham eshitmaganga soldimi, har nechuk javob bermadi (A. Qod.) 2. Ergashtiruvchi bog`lovchilar Ergashtiruvchi bog`lovchilar qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir- biriga tobelanish yo`li bilan bog`laydi. Ergashtiruvchi bog`lovchilar grammatik aloqalarni ifodalash va ma’nolariga qarab: 1) aniqlov bog`lovchisi; 2) sabab bog`lovchilari; 3) chog`ishtiruv bog`lovchilari; 4) maqsad bog`lovchisi; 5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilariga bo`linadi. 1) aniqlov bog`lovchlariga ya’ni, -ki (-kim) so`zlari mansub bo`lib, ular ergash gaplarni bosh gapga bog`lash uchun qo`llanadi. Bilib qo`yki, seni Vatan kutadi. Mirzo Ulug`bek joyiga o`tirmagan ham ediki, saroybon kirib, ikkinchi nomani tutdi. (O.Y.) 2) sabab bog`lovchilariga chunki, shuning uchun, negaki, zeroki, nainki kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar ergash gapni bosh gapga bog`lab, sabab, payt ma’nolarini ifodalaydi. Chorasi bo`lmagan ishga kirishma, chunki undan qutilib bo`lmaydi. (Amir Temur o`gitlari) Ko`chadagi suv ariqning tegidan sayoz oqar, shuning uchun undan foydalanish qulay emas edi. (A.Qod.) U ikki, balki uch yildan buyon o`z to`yini kutar edi. (O.) 3) chog`ishtiruv bog`lovchilari: go`yo, go`yoki. Bu bog`lovchilar bosh gapda ifodalangan fikrni ergash gapdagi fikr bilan qiyoslab ko`rsatadi. Sen menga baxsh etding ko`rkam bir yoshlik, go`yo qalbimda ulg`aydi quyoshday viqor. (J.Jabborov). Nihoyat chollar jim bo`lishadi, go`yo yoshliklarini sog`inganday boshlarini quyi solishadi (O.) 4) maqsad bog`lovchisi toki qo`shma gap tarkibidagi maqsad ma’nosini ifodalagan ergash gapni bosh gap bilan bog`laydi. Yomonlarning jazosini berish kerak, toki ular yaxshilarning boshiga yomon kunlarni solmasinlar. (H.G`.) 5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilari: agar (gar), modomiki, basharti, garchi, garchand, mabodo. Bu bog`lovchilar shart va to`liqsiz ergash gaplarning bosh gapga bo`lgan munosabatdagi shartni, shu bilan birga to`liqsizlik ma’nolarini anglatadi: Agar kishining hayoti biror maqsad, biror g`oya uchun kurash bilan o`tsa, bunday hayotga hech afsus qilmaslik kerak. (M.Ibr.) Bu oqshom, garchi tevarak tinch bo`lsa ham, kechagidan ko`ra qo`rqinchliroq, ezuvchanroq tuyular edi. (O.) Bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar Boshqa so`z turkumiga oid ba’zi so`zlar ham bog`lovchi o`rnida qo`llanadi: bilan, deb, degan, bordi-yu, u(-yu), -da. Masalan: Umrim shirin o`tsin deb, tilni tiydim hamisha. Ayvonda Hurmatbibi bilan onam choy ichib, gaplashib o`tirishibdi (O.) Yuklama kutadi. Mirzo Ulug`bek joyiga o`tirmagan ham ediki, saroybon kirib, ikkinchi nomani tutdi. (O.Y.) 2) sabab bog`lovchilariga chunki, shuning uchun, negaki, zeroki, nainki kabi so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar ergash gapni bosh gapga bog`lab, sabab, payt ma’nolarini ifodalaydi. Chorasi bo`lmagan ishga kirishma, chunki undan qutilib bo`lmaydi. (Amir Temur o`gitlari) Ko`chadagi suv ariqning tegidan sayoz oqar, shuning uchun undan foydalanish qulay emas edi. (A.Qod.) U ikki, balki uch yildan buyon o`z to`yini kutar edi. (O.) 3) chog`ishtiruv bog`lovchilari: go`yo, go`yoki. Bu bog`lovchilar bosh gapda ifodalangan fikrni ergash gapdagi fikr bilan qiyoslab ko`rsatadi. Sen menga baxsh etding ko`rkam bir yoshlik, go`yo qalbimda ulg`aydi quyoshday viqor. (J.Jabborov). Nihoyat chollar jim bo`lishadi, go`yo yoshliklarini sog`inganday boshlarini quyi solishadi (O.) 4) maqsad bog`lovchisi toki qo`shma gap tarkibidagi maqsad ma’nosini ifodalagan ergash gapni bosh gap bilan bog`laydi. Yomonlarning jazosini berish kerak, toki ular yaxshilarning boshiga yomon kunlarni solmasinlar. (H.G`.) 5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilari: agar (gar), modomiki, basharti, garchi, garchand, mabodo. Bu bog`lovchilar shart va to`liqsiz ergash gaplarning bosh gapga bo`lgan munosabatdagi shartni, shu bilan birga to`liqsizlik ma’nolarini anglatadi: Agar kishining hayoti biror maqsad, biror g`oya uchun kurash bilan o`tsa, bunday hayotga hech afsus qilmaslik kerak. (M.Ibr.) Bu oqshom, garchi tevarak tinch bo`lsa ham, kechagidan ko`ra qo`rqinchliroq, ezuvchanroq tuyular edi. (O.) Bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar Boshqa so`z turkumiga oid ba’zi so`zlar ham bog`lovchi o`rnida qo`llanadi: bilan, deb, degan, bordi-yu, u(-yu), -da. Masalan: Umrim shirin o`tsin deb, tilni tiydim hamisha. Ayvonda Hurmatbibi bilan onam choy ichib, gaplashib o`tirishibdi (O.) Yuklama Ayrim so`z yoki gapga qo`shimcha ma’no berish uchun qo`llanadigan yordamchi so`zlar yuklamalar deb ataladi. Masalan: Haqiqiy kasbu kamol faqat ilm bilan hosil bo`ladi. (M.Hasaniy). Quyosh ham atayin nurlarini to`kib, mag`rur ko`tarildi. (O.) YUklamalar tuzilishiga ko`ra ikki xil: a) qo`shimcha holatdagi yuklamalar: - mi, -chi, -a, -ya, -oq (-yoq), -da, -u (-yu), -gina (-kina, -qina), -ku; b) so`z holatidagi yuklamalar: axir, faqat, xudi, nahotki, ham, naq, xolos. To`ydan faqat Anor xabardor (H.O.) Eshik «g`irch etib ochildi-da, ruxsat so`rab ukasi Darvishali kirdi. (O.) Bir vaqi G`iyosiddin Kichkina, xudi shu erda, daricha ostida o`tirib, uni erkalatmasmidi. 1. Yuklamalarning turlari Hozirgi o`zbek adabiy tilida gapga yoki ayrim so`zlarga beradigan qo`shimcha ma’nolariga ko`ra yuklamalarni quyidagicha turlarga bo`lish mumkin. 1. So`roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya. -mi yuklamasi so`roq, taajjub, hayrat kabi ma’nolari bildiradi. Masalan: - Kelinning suluvligi Marg`ilonda ma’lum ekanmi? (A.Qodiriy) Men dalada ishlashish kerakmishmi? (O.) -chi yuklamasi so`roq, kuchaytiruv, harakatga undash, buyruq, iltimos, ta’kid ma’nolarini bildiradi. - Sizga-chi, Anvar (A.Qodiriy) - O`g`ling qaytsin-chi, bo`lmasa... (A.Qod.) - Loaqal bir og`iz o`g`lingizga aytib o`tishga va’da bering-chi, -dedi (A.Qod.) - O`rtoqjon, bir narsa desang-chi. (Cho`lpon). -a (-ya) yuklamalari so`roq, taajjub, hayratlanish ma’nolarini bildiradi. Bu gap oramizda qolsin-a! (T.Malik) Gulnorni sevishimni bilardi-ya (O.) - Qizim, bugun mehmonlaringni Sultonxonlarnikiga olib chiqasan-a? – deb qolmasinmi! (A.Qod.) 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim), ham, hatto, hattoki, axir, nahot (nahotki). -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim) yuklamalari ma’noni kuchaytirish, to`liqsizlik, tezlik va davomiylik ma’nolarini ifodalash uchun qo`llanadi. Shundan keyin men uzoq safarga ketdim-u, Masturaning taqdiridan bexabar bo`ldim (A.Q.) - O`z qizingiz-ku, tengini topib bering-da! (Cho`lpon) Mirzo Ulug`bek maktubni o`qib tugatmasdanoq o`rnidan turib ketdi. (O.Y.) Ko`plar yomg`irdan qochib ulgirmasdayoq, oftob charaqlab ketdi. (S.A.) Ayrim so`z yoki gapga qo`shimcha ma’no berish uchun qo`llanadigan yordamchi so`zlar yuklamalar deb ataladi. Masalan: Haqiqiy kasbu kamol faqat ilm bilan hosil bo`ladi. (M.Hasaniy). Quyosh ham atayin nurlarini to`kib, mag`rur ko`tarildi. (O.) YUklamalar tuzilishiga ko`ra ikki xil: a) qo`shimcha holatdagi yuklamalar: - mi, -chi, -a, -ya, -oq (-yoq), -da, -u (-yu), -gina (-kina, -qina), -ku; b) so`z holatidagi yuklamalar: axir, faqat, xudi, nahotki, ham, naq, xolos. To`ydan faqat Anor xabardor (H.O.) Eshik «g`irch etib ochildi-da, ruxsat so`rab ukasi Darvishali kirdi. (O.) Bir vaqi G`iyosiddin Kichkina, xudi shu erda, daricha ostida o`tirib, uni erkalatmasmidi. 1. Yuklamalarning turlari Hozirgi o`zbek adabiy tilida gapga yoki ayrim so`zlarga beradigan qo`shimcha ma’nolariga ko`ra yuklamalarni quyidagicha turlarga bo`lish mumkin. 1. So`roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya. -mi yuklamasi so`roq, taajjub, hayrat kabi ma’nolari bildiradi. Masalan: - Kelinning suluvligi Marg`ilonda ma’lum ekanmi? (A.Qodiriy) Men dalada ishlashish kerakmishmi? (O.) -chi yuklamasi so`roq, kuchaytiruv, harakatga undash, buyruq, iltimos, ta’kid ma’nolarini bildiradi. - Sizga-chi, Anvar (A.Qodiriy) - O`g`ling qaytsin-chi, bo`lmasa... (A.Qod.) - Loaqal bir og`iz o`g`lingizga aytib o`tishga va’da bering-chi, -dedi (A.Qod.) - O`rtoqjon, bir narsa desang-chi. (Cho`lpon). -a (-ya) yuklamalari so`roq, taajjub, hayratlanish ma’nolarini bildiradi. Bu gap oramizda qolsin-a! (T.Malik) Gulnorni sevishimni bilardi-ya (O.) - Qizim, bugun mehmonlaringni Sultonxonlarnikiga olib chiqasan-a? – deb qolmasinmi! (A.Qod.) 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim), ham, hatto, hattoki, axir, nahot (nahotki). -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim) yuklamalari ma’noni kuchaytirish, to`liqsizlik, tezlik va davomiylik ma’nolarini ifodalash uchun qo`llanadi. Shundan keyin men uzoq safarga ketdim-u, Masturaning taqdiridan bexabar bo`ldim (A.Q.) - O`z qizingiz-ku, tengini topib bering-da! (Cho`lpon) Mirzo Ulug`bek maktubni o`qib tugatmasdanoq o`rnidan turib ketdi. (O.Y.) Ko`plar yomg`irdan qochib ulgirmasdayoq, oftob charaqlab ketdi. (S.A.) Ham, axir, hatto, hattoki, nahot (nahotki) so`z yuklamalari fikrni ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatish kabi ma’nolarni ifodalaydi. Tursunboy hamma narsadan kechganda ham birgina shu Zebidan kechmas edi. (S.A.) Oyim o`rta bo`yli, oppoq, nozik tabiat ham ipakday muloyim, istarasi issiq xotin edi. (Zarifa Saidnosirova) Axir bu qal’ani olguncha ozmuncha talofat berildimi? (P.Q.) Sizni otasi o`rnida ko`rsak-u, nahotki sizdan beso`roq ish tutsak (A.Q.) Uzoq cho`zilgan bu suhbatda Miryoqubning qulog`i bir marta g`alati dingkaydi, hatto uning qop-qora chiroyli ko`zlarida allaqanday sehrli olovlar yondi. (CH.) Bir qissakim, buning so`ngida Sevishganlar topishgusidir. (H.O.) 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina, -qina). Bu yuklamalar turli so`z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab ko`rsatish va ma’no jihatdan ajratish uchun qo`llanadi. O`zi haqida o`ylamay, faqat xalqqa ilm berishga bel bog`lagan olim kishi xudi shamga o`xshaydi, sham o`zini yondiradi, xalqqa ziyo bag`ishlaydi. (M.Hasaniy) YOqimli do`stgina suhbati olis yo`lni yaqin qiladi. (M.Hasaniy) Dunyoda ko`rib o`taturgan barcha orzuimiz, havasimiz faqat sengagina qarab qolgan (A.Qod.) Faqat yuklamasi o`rnida yolg`iz so`zi qo`llanishi ham mumkin. Miryoqubning topishi yolg`iz mingboshi orqali bo`lsa, unga «epaqa» nomini qo`yish to`g`ri bo`larmidi. (Cho`lpon) 4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq, ayni. Bu yuklamalar o`zi mansub bo`lgan so`zning ma’nosini aniqlab ko`rsatish uchun qo`llanadi. Ilm o`rganib, ilmiga amal qilmagan kishi naq yer haydab, uni ekmagan kishiga o`xshaydi. (M.Xasaniy) Hayosi yo`q po`sti shilib olingan yog`och va xuddi yog`i tugagan chiroqqa o`xshaydi. (M.Hasaniy) 5. Gumon yuklamasi: -dir barcha so`z turkumlariga qo`shilib kela oladi va o`zi aloqador bo`lgan so`zga gumon, noaniqlik ma’nosini qo`shadi: - Sizga nimadir va’da bergandir-da? (Isfandiyor) 6. Inkor yuklamasi na... na uyushiq bo`laklar va qo`shma gap tarkibidagi ayrim gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini inkor etadi, bo`lishsizga aylantiradi. Inkor shaklli gap bo`laklari va gaplar oldida kelganda, bo`lishsizlik kuchaytiriladi, ta’kidlanadi. Bu buyruqqa na ona e’tiroz qildi va na qiz (Cho`lpon). Na qor, na yomg`irdan darak bor. (O.) Ham, axir, hatto, hattoki, nahot (nahotki) so`z yuklamalari fikrni ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatish kabi ma’nolarni ifodalaydi. Tursunboy hamma narsadan kechganda ham birgina shu Zebidan kechmas edi. (S.A.) Oyim o`rta bo`yli, oppoq, nozik tabiat ham ipakday muloyim, istarasi issiq xotin edi. (Zarifa Saidnosirova) Axir bu qal’ani olguncha ozmuncha talofat berildimi? (P.Q.) Sizni otasi o`rnida ko`rsak-u, nahotki sizdan beso`roq ish tutsak (A.Q.) Uzoq cho`zilgan bu suhbatda Miryoqubning qulog`i bir marta g`alati dingkaydi, hatto uning qop-qora chiroyli ko`zlarida allaqanday sehrli olovlar yondi. (CH.) Bir qissakim, buning so`ngida Sevishganlar topishgusidir. (H.O.) 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina, -qina). Bu yuklamalar turli so`z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab ko`rsatish va ma’no jihatdan ajratish uchun qo`llanadi. O`zi haqida o`ylamay, faqat xalqqa ilm berishga bel bog`lagan olim kishi xudi shamga o`xshaydi, sham o`zini yondiradi, xalqqa ziyo bag`ishlaydi. (M.Hasaniy) YOqimli do`stgina suhbati olis yo`lni yaqin qiladi. (M.Hasaniy) Dunyoda ko`rib o`taturgan barcha orzuimiz, havasimiz faqat sengagina qarab qolgan (A.Qod.) Faqat yuklamasi o`rnida yolg`iz so`zi qo`llanishi ham mumkin. Miryoqubning topishi yolg`iz mingboshi orqali bo`lsa, unga «epaqa» nomini qo`yish to`g`ri bo`larmidi. (Cho`lpon) 4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq, ayni. Bu yuklamalar o`zi mansub bo`lgan so`zning ma’nosini aniqlab ko`rsatish uchun qo`llanadi. Ilm o`rganib, ilmiga amal qilmagan kishi naq yer haydab, uni ekmagan kishiga o`xshaydi. (M.Xasaniy) Hayosi yo`q po`sti shilib olingan yog`och va xuddi yog`i tugagan chiroqqa o`xshaydi. (M.Hasaniy) 5. Gumon yuklamasi: -dir barcha so`z turkumlariga qo`shilib kela oladi va o`zi aloqador bo`lgan so`zga gumon, noaniqlik ma’nosini qo`shadi: - Sizga nimadir va’da bergandir-da? (Isfandiyor) 6. Inkor yuklamasi na... na uyushiq bo`laklar va qo`shma gap tarkibidagi ayrim gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini inkor etadi, bo`lishsizga aylantiradi. Inkor shaklli gap bo`laklari va gaplar oldida kelganda, bo`lishsizlik kuchaytiriladi, ta’kidlanadi. Bu buyruqqa na ona e’tiroz qildi va na qiz (Cho`lpon). Na qor, na yomg`irdan darak bor. (O.) 2. Yuklamalarning yozilishi 1) -mi, -oq(-yoq), -gina (-kina,-qina), -dir yuklamalari o‘zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi: Shu bugunoq ota-onasigagina emas, butun mahallaga yеtib bormaydimi? 2) -chi,-ku,-u(-yu), -da, -a(-ya) yuklamalaridan oldin chiziqcha qo’yiladi: Sеn-chi? Kеldi-ku! D i q q a t! Juft so’zlar tarkibida boG‘lovchi vazifasida kеlgan -u(-yu) yuklamasi kirilcha yozuvda so’zga qo’shilib yoziladi: Гапу сўз кўпайди. Yangi alifboda esa chiziqcha bilan ajratib yoziladi: Gap-u so’z ko’paydi. 1) faqat, ham, hatto, axir kabi so’z yuklamalar ayrim yoziladi: Tog‘larda hatto yoz oylarida ham yomg‘ir yog‘adi. 2. Yuklamalarning yozilishi 1) -mi, -oq(-yoq), -gina (-kina,-qina), -dir yuklamalari o‘zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi: Shu bugunoq ota-onasigagina emas, butun mahallaga yеtib bormaydimi? 2) -chi,-ku,-u(-yu), -da, -a(-ya) yuklamalaridan oldin chiziqcha qo’yiladi: Sеn-chi? Kеldi-ku! D i q q a t! Juft so’zlar tarkibida boG‘lovchi vazifasida kеlgan -u(-yu) yuklamasi kirilcha yozuvda so’zga qo’shilib yoziladi: Гапу сўз кўпайди. Yangi alifboda esa chiziqcha bilan ajratib yoziladi: Gap-u so’z ko’paydi. 1) faqat, ham, hatto, axir kabi so’z yuklamalar ayrim yoziladi: Tog‘larda hatto yoz oylarida ham yomg‘ir yog‘adi.