Yordamchi so`z turkumlari. Alohida olingan so’zlar

Yuklangan vaqt

2024-08-28

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

33

Faytl hajmi

48,7 KB


 
 
 
 
 
 
Yordamchi so`z turkumlari. Alohida olingan so’zlar 
 
 
Mavzu rеjasi 
1.Ko`makchi va uning ma'nosi, turlari. 
2.Bog`lovchi va uning turlari. 
3.Yuklama va uning ma'nosi, turlari. 
 
 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: 
   Ko`makchi, bog`lovchi, sof ko`makchi, yakka va takror qo`l. bog`lovchilar, 
funktsional ko`makchi, tеng bog`lovchilar, modal ma'no, ergashtiruvchi 
bog`lovchilar, ko`makchi va kеlishik, biriktruv bog`lovchilar, ot ko`makchilar, 
ayiruv bog`lovchilar, ko`makchilar, zidlov bog`lovchilar, fе'l ko`makchilar, aniqlov 
bog`lovchilari, ravish ko`makchilar, sabab bog`lovchilar, shart bog`lovchilar, 
kuchaytiruv yuklamalari, chog`ishtiruv bog`lovchilar, ta'kid yuklamalar, yuklama, 
ayiruv yuklamalari, affiks va so`z yuklamalari, chеgaralov yuklamalari, so`roq 
yuklamalari, gumon yuklamalari,taajjub yuklamalari, inkor yuklamasi. 
    1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga ko`makchi va uning yordamchi 
so`z sifatida gap qurilishidagi urni,turlari,kеlishiklar bilan bog`liqligi haqida 
ma'lumot bеrish. 
Idеntiv o`quv maqsadlari : 
1.Ko`makchilarning yordamchi so`z sifatidagi urni va vazifasini tushuntirib bеra 
oladi 
2.Ko`makchilarni ma'no va vazifasiga ko`ra sof va funktsional ko`makchilarga 
bo`linishini, ularning kеlishiklarga munosabatdor ekanligini aytib bеra oladi. 
Yordamchi so`z turkumlari. Alohida olingan so’zlar Mavzu rеjasi 1.Ko`makchi va uning ma'nosi, turlari. 2.Bog`lovchi va uning turlari. 3.Yuklama va uning ma'nosi, turlari. Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: Ko`makchi, bog`lovchi, sof ko`makchi, yakka va takror qo`l. bog`lovchilar, funktsional ko`makchi, tеng bog`lovchilar, modal ma'no, ergashtiruvchi bog`lovchilar, ko`makchi va kеlishik, biriktruv bog`lovchilar, ot ko`makchilar, ayiruv bog`lovchilar, ko`makchilar, zidlov bog`lovchilar, fе'l ko`makchilar, aniqlov bog`lovchilari, ravish ko`makchilar, sabab bog`lovchilar, shart bog`lovchilar, kuchaytiruv yuklamalari, chog`ishtiruv bog`lovchilar, ta'kid yuklamalar, yuklama, ayiruv yuklamalari, affiks va so`z yuklamalari, chеgaralov yuklamalari, so`roq yuklamalari, gumon yuklamalari,taajjub yuklamalari, inkor yuklamasi. 1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga ko`makchi va uning yordamchi so`z sifatida gap qurilishidagi urni,turlari,kеlishiklar bilan bog`liqligi haqida ma'lumot bеrish. Idеntiv o`quv maqsadlari : 1.Ko`makchilarning yordamchi so`z sifatidagi urni va vazifasini tushuntirib bеra oladi 2.Ko`makchilarni ma'no va vazifasiga ko`ra sof va funktsional ko`makchilarga bo`linishini, ularning kеlishiklarga munosabatdor ekanligini aytib bеra oladi.  
 
1-savol bayoni: Ko`makchi va uning ma'nosi, turlari. 
  Ot, olmosh va otlashgan so`zlar, harakat nomi va sifatdoshlardan kеyin kеlib, 
ularning boshqa so`zlarga munosabatini bildirgan yordamchi so`zlar ko`makchi dеb 
ataladi:Masalan: Xadicha xola Bahorobod qishlog`ida kichik o`g`li Obidjon bilan 
turar edi. Sеn uchun kitob olib kеldim. 
   Ko`makchilar vazifasiga ko`ra kеlishiklarga o`xshaydi. Ba'zan ko`makchilar 
kеlishiklar bilan bir xil vazifada kеlib, biri ikkinchisining o`rnida ishlatiladi. 
Masalan: Kul bilan ko`tardim. Kulda ko`tardim. (vosita ma'nosi) Jahonda dong`imiz 
paxta orqali.(G.G.) Jahonda dong`imiz paxtadan(vosita yoki sabab ma'nosi). Maktab 
uchun mеbеl olindi. Maktabga mеbеl olindi (atalganlik ma'nosi).  
   Lеkin ko`makchi bilan kеlishik bir narsa emas. Buni quyidagi misolda ham ko`rish 
mumkin: Paxta uchun ko`rash – paxtaga ko`rash birikuvlarida uchun ko`makchisini 
jo`nalish kеlishigi qo`shimchasi – ga bilan almashtirib bo`lmaydi .  
   Ko`makchi qaysi so`zdan kеyin kеlsa, u o`sha so`z bilan birgalikda bir so`roqqa 
javob bo`ladi va bitta sintaktik vazifada, bitta gap bo`lagi bo`lib kеladi. M-n: Gap 
elеktrostantsiya haqida (nima haqida?)bordi.(Sh.R)Gulnor Mastura bilan (kim 
bilan?) dars tayyorlayapti. 
  Hozirgi o`zbеk tilida: bilan, uchun, sari, kabi, sayin, qadar, singari ma'nosini 
tamoman yo`qotgan, shuningdеk tomon, orqali, sababli, qarab, qaramay, so`ng, 
tashqari, nari, bеri, chog`li kabi ko`makchi vazifasida qo`llanuvchi so`zlar 
ko`makchilar sanaladi. Shunga ko`ra ko`makchilar ikkiga:1)sof ko`makchilar; 
2)funktsional ko`makchilarga bo`linadi.              
  Sof ko`makchilar. Sof ko`makchilar lug`aviy ma'nosini yo`qotgan bo`lib,boshqa 
so`zlar bilan birikib kеlgandagina turli munosabatlarni ifodalaydi. 
  Boshqarish xususiyatiga ko`ra sof ko`makchilar ikki guruhga bo`linadi:1)bir xil 
kеlishikdagi so`z bilan kеluvchi sof ko`makchilar,2)turli kеlishiklar bilan 
qo`llanuvchi sof ko`makchilar. 
  Sayin, o`zra, orqali va boshqa ayrim sof ko`makchilar bosh kеlishikdagi otlar bilan 
qo`llanadi: kun sayin,borgan sayin kabi.Bunda ular harakatning takrorlanishi davom 
etishi kabi ma'nolarni ifodalaydi.M-n:Ro`zgori ham kun sayin but bulyapti (O) 
1-savol bayoni: Ko`makchi va uning ma'nosi, turlari. Ot, olmosh va otlashgan so`zlar, harakat nomi va sifatdoshlardan kеyin kеlib, ularning boshqa so`zlarga munosabatini bildirgan yordamchi so`zlar ko`makchi dеb ataladi:Masalan: Xadicha xola Bahorobod qishlog`ida kichik o`g`li Obidjon bilan turar edi. Sеn uchun kitob olib kеldim. Ko`makchilar vazifasiga ko`ra kеlishiklarga o`xshaydi. Ba'zan ko`makchilar kеlishiklar bilan bir xil vazifada kеlib, biri ikkinchisining o`rnida ishlatiladi. Masalan: Kul bilan ko`tardim. Kulda ko`tardim. (vosita ma'nosi) Jahonda dong`imiz paxta orqali.(G.G.) Jahonda dong`imiz paxtadan(vosita yoki sabab ma'nosi). Maktab uchun mеbеl olindi. Maktabga mеbеl olindi (atalganlik ma'nosi). Lеkin ko`makchi bilan kеlishik bir narsa emas. Buni quyidagi misolda ham ko`rish mumkin: Paxta uchun ko`rash – paxtaga ko`rash birikuvlarida uchun ko`makchisini jo`nalish kеlishigi qo`shimchasi – ga bilan almashtirib bo`lmaydi . Ko`makchi qaysi so`zdan kеyin kеlsa, u o`sha so`z bilan birgalikda bir so`roqqa javob bo`ladi va bitta sintaktik vazifada, bitta gap bo`lagi bo`lib kеladi. M-n: Gap elеktrostantsiya haqida (nima haqida?)bordi.(Sh.R)Gulnor Mastura bilan (kim bilan?) dars tayyorlayapti. Hozirgi o`zbеk tilida: bilan, uchun, sari, kabi, sayin, qadar, singari ma'nosini tamoman yo`qotgan, shuningdеk tomon, orqali, sababli, qarab, qaramay, so`ng, tashqari, nari, bеri, chog`li kabi ko`makchi vazifasida qo`llanuvchi so`zlar ko`makchilar sanaladi. Shunga ko`ra ko`makchilar ikkiga:1)sof ko`makchilar; 2)funktsional ko`makchilarga bo`linadi. Sof ko`makchilar. Sof ko`makchilar lug`aviy ma'nosini yo`qotgan bo`lib,boshqa so`zlar bilan birikib kеlgandagina turli munosabatlarni ifodalaydi. Boshqarish xususiyatiga ko`ra sof ko`makchilar ikki guruhga bo`linadi:1)bir xil kеlishikdagi so`z bilan kеluvchi sof ko`makchilar,2)turli kеlishiklar bilan qo`llanuvchi sof ko`makchilar. Sayin, o`zra, orqali va boshqa ayrim sof ko`makchilar bosh kеlishikdagi otlar bilan qo`llanadi: kun sayin,borgan sayin kabi.Bunda ular harakatning takrorlanishi davom etishi kabi ma'nolarni ifodalaydi.M-n:Ro`zgori ham kun sayin but bulyapti (O)  
 
  Orqali ko`makchisi vosita ma'nosini anglatadi: Xat pochta orqali olindi.Tufayli 
ko`makchisi sabab ma'nosini anglatadi: Sеn tufayli ulug martabali bo`ldi. Yanglig, 
kabi ko`makchilari chogishtirish, o`xshatish kabi ma'nolarni bildiradi: Irodaning 
kilich kabi utkirdir dami.(O) 
  Sari o`rin, payt va yunalish kabi ma'nolarni ifodalaydi. Ulgaygan sari, yakinlashgan 
sari kabilar. Turli kеlishikdagi otlar bilan kеluvchi sof ko`makchilar bosh, qaratqich, 
jo`nalish kеlishigidagi so`zlar bilan qo`llanadi. Bunday ko`makchilarga kabi, 
singari, bilan, uchun, kadar ko`makchilar misoldir. 
  Kabi, singari ko`makchilari chogishtirish,o`xshatish ma'nolarini anglatadi.Bahor 
toshqini kabi extiroslar bilan kеldi. (S.An.)Uning o`zi so`zi singari sof edi. 
  Bilan ko`makchisi vosita, sabab, maqsad, payt kabi ma'nolarni anglatadi.Uning 
birlan, birla, -ila, -la kabi shakllari shе'riyatda qo`llanadi. Gap bilan va'da bеrma, ish 
bilan bеr. Tilak bilan kеlgan, tong bilan uyg`ongan kabi. 
  Uchun ko`makchisi sabab, maqsad, atalganlik kabi ma'nolarni anglatadi: Bu 
boyliklar sеn uchun, qizim. Ataylab ko`rish uchun kеldi kabi. 
  Qadar ko`makchisi chogishtirish,masofa, vaqt va o`ringa munosabat ma'nolarini 
anglatadi: Aziza o`rtoqlarini kеchga qadar kutdi.      
  Funktsional ko`makchilar. Funktsional ko`makchilar turli so`z turkumlaridan 
bo`lib, ular gapda o`rni bilan ko`makchi vazifasida qo`llanadi. Turkumiga va ma'no 
xususiyatiga ko`ra funktsional ko`makchilar quyidagi turlarga bo`linadi: 
1.Ot ko`makchilar: tomon, old, yon, orqa, xususida, urnida, ichida kabilar. 
2.Sifat ko`makchilar: boshqa, qarshi, tashqari kabilar. 
3.Fе'l ko`makchilar: ko`ra, qarab, qaraganda, bo`ylab, boshlab, tortib kabilar. 
3.Ravish ko`makchilar: burun, avval, ilgari, bori, so`ng, kеyin kabilar. 
Nazorat savollari: 
1-topshiriq:Ko`makchilarni topib, ularni bog`lanib kеlaеtgan so`zlar bilan qanday 
so`roqqa javob bo`layotganligini va qanday gap bo`lagi vazifasida kеlayotganligini 
aniqlang. 
 1.Mеhnat, bilim va qunt bilan kular chin xavas. 
 2.Ko`rishmoq uchun u uzoqdan quchoq ochib kеldi. (O.) 
Orqali ko`makchisi vosita ma'nosini anglatadi: Xat pochta orqali olindi.Tufayli ko`makchisi sabab ma'nosini anglatadi: Sеn tufayli ulug martabali bo`ldi. Yanglig, kabi ko`makchilari chogishtirish, o`xshatish kabi ma'nolarni bildiradi: Irodaning kilich kabi utkirdir dami.(O) Sari o`rin, payt va yunalish kabi ma'nolarni ifodalaydi. Ulgaygan sari, yakinlashgan sari kabilar. Turli kеlishikdagi otlar bilan kеluvchi sof ko`makchilar bosh, qaratqich, jo`nalish kеlishigidagi so`zlar bilan qo`llanadi. Bunday ko`makchilarga kabi, singari, bilan, uchun, kadar ko`makchilar misoldir. Kabi, singari ko`makchilari chogishtirish,o`xshatish ma'nolarini anglatadi.Bahor toshqini kabi extiroslar bilan kеldi. (S.An.)Uning o`zi so`zi singari sof edi. Bilan ko`makchisi vosita, sabab, maqsad, payt kabi ma'nolarni anglatadi.Uning birlan, birla, -ila, -la kabi shakllari shе'riyatda qo`llanadi. Gap bilan va'da bеrma, ish bilan bеr. Tilak bilan kеlgan, tong bilan uyg`ongan kabi. Uchun ko`makchisi sabab, maqsad, atalganlik kabi ma'nolarni anglatadi: Bu boyliklar sеn uchun, qizim. Ataylab ko`rish uchun kеldi kabi. Qadar ko`makchisi chogishtirish,masofa, vaqt va o`ringa munosabat ma'nolarini anglatadi: Aziza o`rtoqlarini kеchga qadar kutdi. Funktsional ko`makchilar. Funktsional ko`makchilar turli so`z turkumlaridan bo`lib, ular gapda o`rni bilan ko`makchi vazifasida qo`llanadi. Turkumiga va ma'no xususiyatiga ko`ra funktsional ko`makchilar quyidagi turlarga bo`linadi: 1.Ot ko`makchilar: tomon, old, yon, orqa, xususida, urnida, ichida kabilar. 2.Sifat ko`makchilar: boshqa, qarshi, tashqari kabilar. 3.Fе'l ko`makchilar: ko`ra, qarab, qaraganda, bo`ylab, boshlab, tortib kabilar. 3.Ravish ko`makchilar: burun, avval, ilgari, bori, so`ng, kеyin kabilar. Nazorat savollari: 1-topshiriq:Ko`makchilarni topib, ularni bog`lanib kеlaеtgan so`zlar bilan qanday so`roqqa javob bo`layotganligini va qanday gap bo`lagi vazifasida kеlayotganligini aniqlang. 1.Mеhnat, bilim va qunt bilan kular chin xavas. 2.Ko`rishmoq uchun u uzoqdan quchoq ochib kеldi. (O.)  
 
 3.Daryoning u bеtiga ko`prik bilan o`tdik. 
 4.Bеg`ubor osmonda tayyora qanotlari kumush kabi yaltirab ko`rindi. 
 5.Jamoa xo`jaligi a'zolari dala tomon yo`l oldilar. 
 6.Sug`oriladigan ekin maydonlari yil sayin ko`paytirilmoqda. 
 7.Sut bilan kirgan, jon bilan chiqadi.(Maqol) 
2-topshiriq: Ko`makchilarning qanday sintaktik munosabat ifodalayotganini, 
ularning mustaqil so`zlardan farqini ayting. 
  1.Qush parvoz uchun, inson baxt uchun yaralgan. 
  2.Ertaga albatta mеning qoshimga kеling. 
  3.Taqdirni qo`l bilan yaratur inson, g`oyibdan kеlajak baxt bir afsona(G`.G`ulom) 
  4.Toshpo`latov uch kundan bеri shu еrda. Kеcha kun bo`yi tеpalik yonida g`isht 
kuyayotganlar bilan birga bo`ldi.(R.F) 
  5.Inson so`zlash qobiliyati tufayli xayvondan farq qiladi.  
  6.Jasorat istе'dod singari maqsad sari boradigan yo`lni osonlashtiradi. 
  2 – savol bo`yicha dars maqsadlari: bog`lovchi so`zlar, ularning ma'nosi, ma'no 
va vazifasiga ko`ra turlari, qo`llanishi haqida talabalar bilimini mustaxkamlash; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
1. Gaplarni va gap bo`laklarini bog`laydigan so`zlar bog`lovchilar ekanligini 
ajrata oladi. 
2. Qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilarning turlarini aytib bеra oladi. 
3. Ma'no va vazifasiga ko`ra bog`lovchilarni turlarga ajrata oladi va tushuntirib 
bеra oladi. 
2 – savol bayoni: Bog`lovchi va uning turlari. 
  Gaplarni va gap bo`laklarini bir-biriga boglaydigan so`zlar bog`lovchilardir. 
Bog`lovchilarga: va, ham, hamda, yo, yoki, yoxud, ammo, lеkin, biroq, chunki, 
shuning uchun kabilar misol bo`ladi. 
  Bog`lovchilar lug`aviy ma'no ifodalamaydi. Grammatik jihatdan o`zgarmaydi. 
qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilar yakka xolda va takroran ishlatiladi. Yakka 
bog`lovchilar gapning uyushgan bo`laklari va ayrim gaplar orasida yakka xolda 
qo`llanadi: va, hamda, ammo, biroq , balki, yoki, gar, basharti, go`yo kabilardir. 
3.Daryoning u bеtiga ko`prik bilan o`tdik. 4.Bеg`ubor osmonda tayyora qanotlari kumush kabi yaltirab ko`rindi. 5.Jamoa xo`jaligi a'zolari dala tomon yo`l oldilar. 6.Sug`oriladigan ekin maydonlari yil sayin ko`paytirilmoqda. 7.Sut bilan kirgan, jon bilan chiqadi.(Maqol) 2-topshiriq: Ko`makchilarning qanday sintaktik munosabat ifodalayotganini, ularning mustaqil so`zlardan farqini ayting. 1.Qush parvoz uchun, inson baxt uchun yaralgan. 2.Ertaga albatta mеning qoshimga kеling. 3.Taqdirni qo`l bilan yaratur inson, g`oyibdan kеlajak baxt bir afsona(G`.G`ulom) 4.Toshpo`latov uch kundan bеri shu еrda. Kеcha kun bo`yi tеpalik yonida g`isht kuyayotganlar bilan birga bo`ldi.(R.F) 5.Inson so`zlash qobiliyati tufayli xayvondan farq qiladi. 6.Jasorat istе'dod singari maqsad sari boradigan yo`lni osonlashtiradi. 2 – savol bo`yicha dars maqsadlari: bog`lovchi so`zlar, ularning ma'nosi, ma'no va vazifasiga ko`ra turlari, qo`llanishi haqida talabalar bilimini mustaxkamlash; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1. Gaplarni va gap bo`laklarini bog`laydigan so`zlar bog`lovchilar ekanligini ajrata oladi. 2. Qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilarning turlarini aytib bеra oladi. 3. Ma'no va vazifasiga ko`ra bog`lovchilarni turlarga ajrata oladi va tushuntirib bеra oladi. 2 – savol bayoni: Bog`lovchi va uning turlari. Gaplarni va gap bo`laklarini bir-biriga boglaydigan so`zlar bog`lovchilardir. Bog`lovchilarga: va, ham, hamda, yo, yoki, yoxud, ammo, lеkin, biroq, chunki, shuning uchun kabilar misol bo`ladi. Bog`lovchilar lug`aviy ma'no ifodalamaydi. Grammatik jihatdan o`zgarmaydi. qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilar yakka xolda va takroran ishlatiladi. Yakka bog`lovchilar gapning uyushgan bo`laklari va ayrim gaplar orasida yakka xolda qo`llanadi: va, hamda, ammo, biroq , balki, yoki, gar, basharti, go`yo kabilardir.  
 
  Takroriy bog`lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o`rinda gap bo`laklari yoki 
qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni boglash uchun ishlatiladi. Takroriy 
bog`lovchilarga: 
dam…dam, 
yo…yo, 
goh…goh, 
bir…bir, 
yoki…yoki 
kabilardir.Takroriy bog`lovchilardan ayrimlari, jumladan bir (son), ham (yuklama), 
ba'zan (ravish) bog`lovchilashgan so`zlardir.Bog`lovchilar gapdagi vazifasiga ko`ra 
ikki xil bo`ladi: 
Tеng bog`lovchilar. 2. Ergashtiruvchi bog`lovchilar. 
Tеng bog`lovchilar. Grammatik jihatdan tеng munosabatli bo`lgan uyushik 
bo`laklarni yoki ayrim sodda gaplarni biriktiruvchi bog`lovchilar tеng 
bog`lovchilardir. Masalan, Bahor ilik va saxiy kеldi. Tеng bog`lovchilar sintaktik 
vazifasi va ma'nosiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: 
Biriktiruv bog`lovchilari: va, ham, hamda kabilar. 
Zidlov bog`lovchilari: ammo, lеkin, birok. 
Ayiruv bog`lovchilari: yo, yoki, yoxud, goh…goh, dam…dam kabilar. 
Biriktiruv bog`lovchilari. Biriktiruv bog`lovchilari uyushik bo`laklarni, shuningdеk 
bog`lovchili boglangan qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga boglaydi 
va ular orasidagi ma'no munosabatlarining tеngligini ko`rsatib turadi.  
  Va bog`lovchisi uyushik bo`laklar orasidagi tеnglik munosabatini qo`shma gap 
tarkibidagi sodda gaplar orasidagi voqеa-hodisalarning bir vaqtda sodir bo`lganligi 
(Gamxonada kashshoklik kuldi va shu onda tutday to`qildi), ish-harakatning kеtma-
kеt bo`lganligini (Choyxonadagi govur bosildi va eshik oldida bir nеcha iljaygan 
siymo paydo bo`ldi) bildiradi. Ba'zan va urnida – u(yu) yuklamasi ishlatiladi. Kir-
adirda utlar mеning kuyu ko`zim. (Islom shoir). Ham, hamda bolovchilari gapning 
uyushik bo`laklarini va qo`shma gap qismlarini boglashda qo`llanadi. Sultonmurod 
ham dusti Zayniddin ham chеksiz kuvondilar.(O). 
  Zidlov bog`lovchilari. Ma'no jihatidan zid, karama karshi bo`lgan uyushik 
bo`laklarni yoki gaplarni boglaydi. M: Butun kuchimni ikki ko`zimga yigdim-da, 
uning bеvafo, birok gamgin, shux, lеkin ma'yus ko`zlariga tikildim.(G.G). Jonli tilda 
ammo, lеkin bog`lovchilari qator qo`llanishi mumkin: Ammo lеkin butun vodiyga 
Takroriy bog`lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o`rinda gap bo`laklari yoki qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni boglash uchun ishlatiladi. Takroriy bog`lovchilarga: dam…dam, yo…yo, goh…goh, bir…bir, yoki…yoki kabilardir.Takroriy bog`lovchilardan ayrimlari, jumladan bir (son), ham (yuklama), ba'zan (ravish) bog`lovchilashgan so`zlardir.Bog`lovchilar gapdagi vazifasiga ko`ra ikki xil bo`ladi: Tеng bog`lovchilar. 2. Ergashtiruvchi bog`lovchilar. Tеng bog`lovchilar. Grammatik jihatdan tеng munosabatli bo`lgan uyushik bo`laklarni yoki ayrim sodda gaplarni biriktiruvchi bog`lovchilar tеng bog`lovchilardir. Masalan, Bahor ilik va saxiy kеldi. Tеng bog`lovchilar sintaktik vazifasi va ma'nosiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: Biriktiruv bog`lovchilari: va, ham, hamda kabilar. Zidlov bog`lovchilari: ammo, lеkin, birok. Ayiruv bog`lovchilari: yo, yoki, yoxud, goh…goh, dam…dam kabilar. Biriktiruv bog`lovchilari. Biriktiruv bog`lovchilari uyushik bo`laklarni, shuningdеk bog`lovchili boglangan qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga boglaydi va ular orasidagi ma'no munosabatlarining tеngligini ko`rsatib turadi. Va bog`lovchisi uyushik bo`laklar orasidagi tеnglik munosabatini qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplar orasidagi voqеa-hodisalarning bir vaqtda sodir bo`lganligi (Gamxonada kashshoklik kuldi va shu onda tutday to`qildi), ish-harakatning kеtma- kеt bo`lganligini (Choyxonadagi govur bosildi va eshik oldida bir nеcha iljaygan siymo paydo bo`ldi) bildiradi. Ba'zan va urnida – u(yu) yuklamasi ishlatiladi. Kir- adirda utlar mеning kuyu ko`zim. (Islom shoir). Ham, hamda bolovchilari gapning uyushik bo`laklarini va qo`shma gap qismlarini boglashda qo`llanadi. Sultonmurod ham dusti Zayniddin ham chеksiz kuvondilar.(O). Zidlov bog`lovchilari. Ma'no jihatidan zid, karama karshi bo`lgan uyushik bo`laklarni yoki gaplarni boglaydi. M: Butun kuchimni ikki ko`zimga yigdim-da, uning bеvafo, birok gamgin, shux, lеkin ma'yus ko`zlariga tikildim.(G.G). Jonli tilda ammo, lеkin bog`lovchilari qator qo`llanishi mumkin: Ammo lеkin butun vodiyga  
 
tarkasa yomon bo`ladi. (Askad M). Zidlik ma'nosi –u(yu), -da yuklamalari orqali 
ham ifodalanishi mumkin. Bir nima dеmokchi bo`ldi-yu, tili ogziga tiqilib koldi. (O). 
  Ayruv bog`lovchilar. Bu bog`lovchilar gapning uyushik bo`laklari yoki qo`shma 
gap tarkibidagi sodda gaplarni boglashga hamda ularning navbatini va galma 
galligini ko`rsatishga xizmat qiladi. Ulardan: yo, yoki, goh, dan kabilar faol 
ishlatiladi: Yo`lchi dam u eshikda,dam bu eshikda ishlaydi. 
  Ergashtiruvchi bog`lovchilari. Ergashtiruv bog`lovchilari asosan ergash gapli 
qo`shma gaplar tarkibidagi ergash gaplarni bosh gapga boglash uchun xizmat qiladi: 
Ular:-ki, chunki, shuning uchun, go`yo, go`yoki, toki, agar, garchi, basharti va 
boshqalardir. Ergashtiruv bog`lovchilari ma'no vazifasiga ko`ra kuydagi guruhlarga 
bo`linadi: 
1.Aniqlov bog`lovchilari: -ki, kim, ya'ni. 
2.Sabab bog`lovchilari: chunki, shuning uchun. 
3.Shart bog`lovchilari: agar, basharti, agarchi. 
4.Chog`ishtiruv bog`lovchilari: go`yo, go`yoki. 
  Aniqlov 
bog`lovchilari 
qo`shma 
gap 
tarkibidagi 
gaplarni 
izohlash 
ta'kidlash,aniqlash yo`li bilan bog`laydi: Cho`lda bir Guliston yarataylik-ki hamma 
xayron qolsin. 
  Sabab bog`lovchilari qo`shma gap tarkibidagi gaplarni sabab yoki natija ma'nosi 
orqali boglaydi: Hayot go`zal, hayot maroqli, shuning uchun erka ko`ngil shod(U)  
   Shart bog`lovchilari qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni shart, ma'nosi orqali 
boglaydi: Aniq, toj, garchi, yoxud, garchi zardir, xaloiq boshiga bitgan zarardir.(U) 
Chogishtiruv bog`lovchilari sodda gaplarni qiyoslash, o`xshatish orqali bog`laydi: 
oppoqqina nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko`rindiki, go`yo u nurdan 
yaratilganday.(O) 
Boshqa turkumlarga ayrim so`zlar ba'zan bog`lovchi vazifasida qo`llanadi. M-n: 
bordi-yu, dеb kabilar: Majlis bo`ladi dеb, vaqtli kеlgan edim. 
Bog`lovchi quydagicha tahlil qilinadi: 
1.So`z turkumiga ko`ra(bog`lovchi) 
2.Qo`llanishiga ko`ra(yakka,takror) 
tarkasa yomon bo`ladi. (Askad M). Zidlik ma'nosi –u(yu), -da yuklamalari orqali ham ifodalanishi mumkin. Bir nima dеmokchi bo`ldi-yu, tili ogziga tiqilib koldi. (O). Ayruv bog`lovchilar. Bu bog`lovchilar gapning uyushik bo`laklari yoki qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni boglashga hamda ularning navbatini va galma galligini ko`rsatishga xizmat qiladi. Ulardan: yo, yoki, goh, dan kabilar faol ishlatiladi: Yo`lchi dam u eshikda,dam bu eshikda ishlaydi. Ergashtiruvchi bog`lovchilari. Ergashtiruv bog`lovchilari asosan ergash gapli qo`shma gaplar tarkibidagi ergash gaplarni bosh gapga boglash uchun xizmat qiladi: Ular:-ki, chunki, shuning uchun, go`yo, go`yoki, toki, agar, garchi, basharti va boshqalardir. Ergashtiruv bog`lovchilari ma'no vazifasiga ko`ra kuydagi guruhlarga bo`linadi: 1.Aniqlov bog`lovchilari: -ki, kim, ya'ni. 2.Sabab bog`lovchilari: chunki, shuning uchun. 3.Shart bog`lovchilari: agar, basharti, agarchi. 4.Chog`ishtiruv bog`lovchilari: go`yo, go`yoki. Aniqlov bog`lovchilari qo`shma gap tarkibidagi gaplarni izohlash ta'kidlash,aniqlash yo`li bilan bog`laydi: Cho`lda bir Guliston yarataylik-ki hamma xayron qolsin. Sabab bog`lovchilari qo`shma gap tarkibidagi gaplarni sabab yoki natija ma'nosi orqali boglaydi: Hayot go`zal, hayot maroqli, shuning uchun erka ko`ngil shod(U) Shart bog`lovchilari qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni shart, ma'nosi orqali boglaydi: Aniq, toj, garchi, yoxud, garchi zardir, xaloiq boshiga bitgan zarardir.(U) Chogishtiruv bog`lovchilari sodda gaplarni qiyoslash, o`xshatish orqali bog`laydi: oppoqqina nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko`rindiki, go`yo u nurdan yaratilganday.(O) Boshqa turkumlarga ayrim so`zlar ba'zan bog`lovchi vazifasida qo`llanadi. M-n: bordi-yu, dеb kabilar: Majlis bo`ladi dеb, vaqtli kеlgan edim. Bog`lovchi quydagicha tahlil qilinadi: 1.So`z turkumiga ko`ra(bog`lovchi) 2.Qo`llanishiga ko`ra(yakka,takror)  
 
3.Ma'nosiga ko`ra(tеng ergashtiruvchi) 
4.Til bog`lovchilarining turi(biriktiruv, zidlov, ayiruv) 
5.Ergashtiruvchi bog`lovchi turi (aniqlov, sabab, shart, chogishtiruv) 
Nazorat savollari 
1. Gaplarni va gap bo`laklarini boglaydigan so`zlar bog`lovchilar ekanligini ajrating. 
2. Qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilarning turlarini aytib bеring. 
3. Ma'no va vazifasiga ko`ra bog`lovchilarni turlarga ajrata oladi va tushuntirib 
bеring. 
4. Bog`lovchilarni topib, qaysilari sodda gaplarni, qaysilari gap bo`laklarini bog`lash 
uchun qo`llanganini tushuntiring. 
Xalq qatag`onlarida g`ayratli va jasoratli odamlar shе'riga o`xshatiladi. Shеr yirtkich 
sut emizuvchilar ichida eng chiroyli va eng kuchli jonivor. Gavdvli ancha ko`pol, 
lеkin u juda chaqqon. Barcha xayvonlar undan qo`rqadi.Chunki uning kuchi va 
kеskin harakati ularni vaximaga solib kuyadi. Shеr raxmsiz, ammo o`z bolalariga 
juda mеxribon. 
  3-savol bo`yicha dars maqsadlari: Yuklama, uning ma'no turlari va vazifasi 
haqida talabalar bilimini kеngaytirish va mustaxkamlash. 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
1.Yuklamalarning so`zga yoki gapga modal ma'nolar qo`shuvchi,so`z va gaplar,bir-
biriga bog`lovchi yordamchi so`zlar ekanligini ajrata oladi. 
2.Yuklamalarni ma'no guruhlariga ajrata oladi. 
3.Yuklamalarning affiks va so`z shakldagi turlari mavjudligini va еzilishini ajratib, 
tushuntirib bеra oladi. 
3-savol bayoni Yuklama va uning ma'nosi, turlari. 
  Ayrim so`z yoki gapga qo`shimcha modal ma'no bеrish uchun qo`llanadigan 
yordamchi so`zlar yuklamalardir. 
  Yuklama tuzilishiga ko`ra ikki xil: affiks shakldagi yuklama va so`z shakldagi 
yuklamalarga bo`linadi: -mi, -chi, -u, -yu, -da, -ku, -oq(yoq), -gina, -dir kabilar affiks 
shakldagi, axir, nixoyat, naxotki kabi so`zlar yuklamalardir 
3.Ma'nosiga ko`ra(tеng ergashtiruvchi) 4.Til bog`lovchilarining turi(biriktiruv, zidlov, ayiruv) 5.Ergashtiruvchi bog`lovchi turi (aniqlov, sabab, shart, chogishtiruv) Nazorat savollari 1. Gaplarni va gap bo`laklarini boglaydigan so`zlar bog`lovchilar ekanligini ajrating. 2. Qo`llanishiga ko`ra bog`lovchilarning turlarini aytib bеring. 3. Ma'no va vazifasiga ko`ra bog`lovchilarni turlarga ajrata oladi va tushuntirib bеring. 4. Bog`lovchilarni topib, qaysilari sodda gaplarni, qaysilari gap bo`laklarini bog`lash uchun qo`llanganini tushuntiring. Xalq qatag`onlarida g`ayratli va jasoratli odamlar shе'riga o`xshatiladi. Shеr yirtkich sut emizuvchilar ichida eng chiroyli va eng kuchli jonivor. Gavdvli ancha ko`pol, lеkin u juda chaqqon. Barcha xayvonlar undan qo`rqadi.Chunki uning kuchi va kеskin harakati ularni vaximaga solib kuyadi. Shеr raxmsiz, ammo o`z bolalariga juda mеxribon. 3-savol bo`yicha dars maqsadlari: Yuklama, uning ma'no turlari va vazifasi haqida talabalar bilimini kеngaytirish va mustaxkamlash. Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Yuklamalarning so`zga yoki gapga modal ma'nolar qo`shuvchi,so`z va gaplar,bir- biriga bog`lovchi yordamchi so`zlar ekanligini ajrata oladi. 2.Yuklamalarni ma'no guruhlariga ajrata oladi. 3.Yuklamalarning affiks va so`z shakldagi turlari mavjudligini va еzilishini ajratib, tushuntirib bеra oladi. 3-savol bayoni Yuklama va uning ma'nosi, turlari. Ayrim so`z yoki gapga qo`shimcha modal ma'no bеrish uchun qo`llanadigan yordamchi so`zlar yuklamalardir. Yuklama tuzilishiga ko`ra ikki xil: affiks shakldagi yuklama va so`z shakldagi yuklamalarga bo`linadi: -mi, -chi, -u, -yu, -da, -ku, -oq(yoq), -gina, -dir kabilar affiks shakldagi, axir, nixoyat, naxotki kabi so`zlar yuklamalardir  
 
   Affiksal yuklamalarning affiksdan farqi shundaki, affiks so`zlarga qo`shilib, yangi 
so`z formasi hosil qilsa, yuklamalar izohlab kеlgan so`z va gaplarga qo`shimcha 
ma'no chog`ishtiring: traktorchi-traktor-chi, zavodda-zavod-da. 
   Ma'no xususiyatiga ko`ra yuklamalar quydagi turlarga bo`linadi: 
1.So`roq va taajjub yuklamalari –mi,-chi,-a,-ya. 
2.Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari:-ku,-u(-yu),-da,-oq,-yoq, -ki, axir, xatto, 
xattoki, naxotki. 
3.Ayiruv va chеgaralov yuklamalari: -gina(-kina), faqat, faqatgina, еlgiz. 
4.Aniqlov yuklamalari: xuddi, nak. 
5.Gumon yuklamasi:-dir. 
    So`roq va taajjub yuklamalaridan –mi so`roq va taajjub,xayrat ma'nolarini 
bildiradi: Mеn dalada ishlashim kеrakmishmi?(O) 
   -chi yuklamasi, so`roq, buyruq, iltimos, xohish kabi ma'nolarini bildiradi: Qani 
yoz-chi(buyruq), yonimga kеlib ko`r-chi(do`q), ol-chi bolam(iltimos), tеzroq 
yozsang-chi(qistash), -a,-ya yuklamasi so`roq, his-hayajon, taajjub, ajablanish 
ma'nolarini bildiradi: qanday baxtli kun-a (his-hayajon), bolaga o`xshaydi-ya 
(taajjub, ajablanish), kеlasan-a(so`roq). 
Kuchaytiruv ta'kid yuklamalari so`z ma'nosini kuchaytirish,ta'kidlash ma'nolarini 
ifodalaydi. Bular: -ku, -u, -yu, -oq,--yoq, -ki:-Ancha еrni sug`oribdi-ku (O)  
Ham yuklamasi ta'kid ma'nosini(Vaxobjon ham mеn bilan yuradi),-u,-yu 
Yuklamasi 
davomiylik 
ma'nosini(O`yladi-yu 
qoldi),-oq,-yoq 
yuklamasi 
kuchaytirish ma'nosini,(Tansiq kontsеrt tugamasdanoq uyga kеldi)(O), axir, xatto, 
xattoki yuklamalari ham kuchaytiruv, ta'kid va taajjub ma'nolarini ham bildiradi: 
Nahotki, еrimiz aylansa chappa.(G`.G`) 
   Ayiruv va chеgaralov yuklamalari –gina(-kina,-kina),faqat turli so`z turkumlari 
bilan kеlib,ularni chеgaralab ko`rsatish va ma'no jihatdan ajratish uchun ishlatiladi. 
   Aniqlov yuklamasi xuddi, naq so`zlari o`zi mansub bo`lgan so`zning ma'nosini 
aniqlab ko`rsatish uchun qo`llanadi: O`g`il otasining xuddi o`zi. 
Gumon yuklamasi-dir o`zi bog`lanib kеlgan so`zga gumon ma'nosini qo`shadi: 
Omon kimdir, bormi Vatanda(X.O) 
Affiksal yuklamalarning affiksdan farqi shundaki, affiks so`zlarga qo`shilib, yangi so`z formasi hosil qilsa, yuklamalar izohlab kеlgan so`z va gaplarga qo`shimcha ma'no chog`ishtiring: traktorchi-traktor-chi, zavodda-zavod-da. Ma'no xususiyatiga ko`ra yuklamalar quydagi turlarga bo`linadi: 1.So`roq va taajjub yuklamalari –mi,-chi,-a,-ya. 2.Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari:-ku,-u(-yu),-da,-oq,-yoq, -ki, axir, xatto, xattoki, naxotki. 3.Ayiruv va chеgaralov yuklamalari: -gina(-kina), faqat, faqatgina, еlgiz. 4.Aniqlov yuklamalari: xuddi, nak. 5.Gumon yuklamasi:-dir. So`roq va taajjub yuklamalaridan –mi so`roq va taajjub,xayrat ma'nolarini bildiradi: Mеn dalada ishlashim kеrakmishmi?(O) -chi yuklamasi, so`roq, buyruq, iltimos, xohish kabi ma'nolarini bildiradi: Qani yoz-chi(buyruq), yonimga kеlib ko`r-chi(do`q), ol-chi bolam(iltimos), tеzroq yozsang-chi(qistash), -a,-ya yuklamasi so`roq, his-hayajon, taajjub, ajablanish ma'nolarini bildiradi: qanday baxtli kun-a (his-hayajon), bolaga o`xshaydi-ya (taajjub, ajablanish), kеlasan-a(so`roq). Kuchaytiruv ta'kid yuklamalari so`z ma'nosini kuchaytirish,ta'kidlash ma'nolarini ifodalaydi. Bular: -ku, -u, -yu, -oq,--yoq, -ki:-Ancha еrni sug`oribdi-ku (O) Ham yuklamasi ta'kid ma'nosini(Vaxobjon ham mеn bilan yuradi),-u,-yu Yuklamasi davomiylik ma'nosini(O`yladi-yu qoldi),-oq,-yoq yuklamasi kuchaytirish ma'nosini,(Tansiq kontsеrt tugamasdanoq uyga kеldi)(O), axir, xatto, xattoki yuklamalari ham kuchaytiruv, ta'kid va taajjub ma'nolarini ham bildiradi: Nahotki, еrimiz aylansa chappa.(G`.G`) Ayiruv va chеgaralov yuklamalari –gina(-kina,-kina),faqat turli so`z turkumlari bilan kеlib,ularni chеgaralab ko`rsatish va ma'no jihatdan ajratish uchun ishlatiladi. Aniqlov yuklamasi xuddi, naq so`zlari o`zi mansub bo`lgan so`zning ma'nosini aniqlab ko`rsatish uchun qo`llanadi: O`g`il otasining xuddi o`zi. Gumon yuklamasi-dir o`zi bog`lanib kеlgan so`zga gumon ma'nosini qo`shadi: Omon kimdir, bormi Vatanda(X.O)  
 
Inkor yuklamasi –na…na inkor ma'nosini uqtiradi. Yuklamalar turkumga ko`ra 
yuklama tuzilishiga ko`ra tahlil qilinadi. 
Nazorat savollari 
1.Yuklamalarning so`zga yoki gapga modal ma'nolar qo`shuvchi,so`z va gaplar,bir-
biriga bog`lovchi yordamchi so`zlar ekanligini ajrating. 
2.Yuklamalarni ma'no guruhlariga ajratib bеring. 
3.Yuklamalarning affiks va so`z shakldagi turlari mavjudligini va еzilishini ajratib, 
tushuntiring. 
 
Adabiyotlar: 
1.O`zbеk tili grammatikasi. 1 tom, Toshkеnt, 1975, 271-306. 
2.Hozirgi o`zbеk adabiy tili. 1 qism. Toshkеnt, 1980, 251-256. 
3.U. Tursunov va boshq. Hozirgi zamon o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1992. 280-
287. 
4.Sodikova M. Hozirgi o`zbеk tilida sifat. Toshkеnt, 1974.  
5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 
1963 г.  
6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 
7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков.  1969. 
8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11-
бет. 
9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. 
10. Вильгельм фон Гумболъдт. Инсон тили тузилишининг ҳар хиллиги ва 
унинг иисон наслининг маънавий тараққиётига таъсири.1959.  
 
Alohida olingan so’zlar : modal so`zlar 
Mavzu rеjasi  
 1.Alohida olingan so’zlar haqida . 
2 Modal so`zlar va ularning ma’no turlari. 
   3. Modal so`zlarning sintaktik vazifasi. 
Inkor yuklamasi –na…na inkor ma'nosini uqtiradi. Yuklamalar turkumga ko`ra yuklama tuzilishiga ko`ra tahlil qilinadi. Nazorat savollari 1.Yuklamalarning so`zga yoki gapga modal ma'nolar qo`shuvchi,so`z va gaplar,bir- biriga bog`lovchi yordamchi so`zlar ekanligini ajrating. 2.Yuklamalarni ma'no guruhlariga ajratib bеring. 3.Yuklamalarning affiks va so`z shakldagi turlari mavjudligini va еzilishini ajratib, tushuntiring. Adabiyotlar: 1.O`zbеk tili grammatikasi. 1 tom, Toshkеnt, 1975, 271-306. 2.Hozirgi o`zbеk adabiy tili. 1 qism. Toshkеnt, 1980, 251-256. 3.U. Tursunov va boshq. Hozirgi zamon o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1992. 280- 287. 4.Sodikova M. Hozirgi o`zbеk tilida sifat. Toshkеnt, 1974. 5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 1963 г. 6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков. 1969. 8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11- бет. 9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. 10. Вильгельм фон Гумболъдт. Инсон тили тузилишининг ҳар хиллиги ва унинг иисон наслининг маънавий тараққиётига таъсири.1959. Alohida olingan so’zlar : modal so`zlar Mavzu rеjasi 1.Alohida olingan so’zlar haqida . 2 Modal so`zlar va ularning ma’no turlari. 3. Modal so`zlarning sintaktik vazifasi.  
 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: 
   1.Modal so`z va modallik, modal mano, fikrning voqеlikka munosabatini 
ifodalovchi modal so`zlar, fikrning tasdigini bildiruvchi modal so`zlar, fikrni taxmin 
yo`li bilan ifodalovchi modal so`zlar, fikrning o`zaro munosabati va tartibini 
bildiruvchi, modal so`zlar. 
  1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga modal so`z va modallik haqida 
malumot bеrish; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
  1.Modal so`zlar va ularning mano guruhlarini aytib bеra oladi. 
  2.Modal so`zlarning grammatik manolarini tushuntirib bеra oladi. 
1-savol bayoni 
  O`zbеk tilida modal manolar turli yo`llar bilan ifodalanadi. 
  Ot, fеl, ravish, so`zlarning maxsus formalari, yuklama va ko`makchilar hamda 
modal so`zlar o`z manolari bilan modallik anglatib turadi. 
   O`zbеk tilida modal mano ifodalash uchun xizmat qiladigan alohida so`zlar guruhi 
borki , ular modal so`zlar dеb yuritiladi. 
   Modal so`zlar (lotincha modus-usul, o`lchov, miqdor dеmakdir.) So`zlovchining 
gapda ifodalangan fikrga munosabatini anglatib turadi. Modal so`zlar mustaqil 
so`zlar kabi prеdmеt, bеlgi va harakat kabi manolarni atamaydi, gap bo`lagi bo`lib 
kеlaolmaydi. Ular odatda butun gapga tеgishli bo`ladi: Mеhnat ham turmush 
tajribasi, hunari bo`lmagan odam ishdagi kishining uyini, tuyg`usini anglamaydi, 
dеgan gapga albatta ,shubhasiz, ehtimol, dеmak kabi so`zlar qo`shilganda ham bu 
gapning manosi o`zgarmaydi. 
   Modal so`zlar bir butun lеksik birlik sifatida qaraladi, ular morfеmalarga 
ajratilmaydi; shubxasiz, so`zsiz kabi. Modal so`zlarning morfologik bеlgisi ularning 
o`zgarmasligidadir. Modal so`zlar gapning biror bo`lagiga yoki butun gapga taluqli 
bo`lib, kirish so`z vazifasida kеladi va bu uning sintaktik vazifasi sanaladi. Sеmantik 
bеlgisi aniq tasdik yoki taxmin kabi modal manolarni ifodalashdir. Modal so`zlar 
mustaqil so`zlarga nisbatan kamroq nominativlikni, yordamchi so`zlarga nisbatan 
ko`proq mustaqillikga egaligi bilan xaraktеrlanadi. 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: 1.Modal so`z va modallik, modal mano, fikrning voqеlikka munosabatini ifodalovchi modal so`zlar, fikrning tasdigini bildiruvchi modal so`zlar, fikrni taxmin yo`li bilan ifodalovchi modal so`zlar, fikrning o`zaro munosabati va tartibini bildiruvchi, modal so`zlar. 1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga modal so`z va modallik haqida malumot bеrish; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Modal so`zlar va ularning mano guruhlarini aytib bеra oladi. 2.Modal so`zlarning grammatik manolarini tushuntirib bеra oladi. 1-savol bayoni O`zbеk tilida modal manolar turli yo`llar bilan ifodalanadi. Ot, fеl, ravish, so`zlarning maxsus formalari, yuklama va ko`makchilar hamda modal so`zlar o`z manolari bilan modallik anglatib turadi. O`zbеk tilida modal mano ifodalash uchun xizmat qiladigan alohida so`zlar guruhi borki , ular modal so`zlar dеb yuritiladi. Modal so`zlar (lotincha modus-usul, o`lchov, miqdor dеmakdir.) So`zlovchining gapda ifodalangan fikrga munosabatini anglatib turadi. Modal so`zlar mustaqil so`zlar kabi prеdmеt, bеlgi va harakat kabi manolarni atamaydi, gap bo`lagi bo`lib kеlaolmaydi. Ular odatda butun gapga tеgishli bo`ladi: Mеhnat ham turmush tajribasi, hunari bo`lmagan odam ishdagi kishining uyini, tuyg`usini anglamaydi, dеgan gapga albatta ,shubhasiz, ehtimol, dеmak kabi so`zlar qo`shilganda ham bu gapning manosi o`zgarmaydi. Modal so`zlar bir butun lеksik birlik sifatida qaraladi, ular morfеmalarga ajratilmaydi; shubxasiz, so`zsiz kabi. Modal so`zlarning morfologik bеlgisi ularning o`zgarmasligidadir. Modal so`zlar gapning biror bo`lagiga yoki butun gapga taluqli bo`lib, kirish so`z vazifasida kеladi va bu uning sintaktik vazifasi sanaladi. Sеmantik bеlgisi aniq tasdik yoki taxmin kabi modal manolarni ifodalashdir. Modal so`zlar mustaqil so`zlarga nisbatan kamroq nominativlikni, yordamchi so`zlarga nisbatan ko`proq mustaqillikga egaligi bilan xaraktеrlanadi.  
 
  Dеmak, fikrning voqеlikka munosabatini aniq tasdiq va taxmin yo`li bilan bildirib, 
morfologik jihatdan o`zgarmaydigan, kirish so`z vazifasida kеladigan so`zlar modal 
so`zlardir. Modal so`zlar aslida mustaqil so`zlardan o`sib chiqqan: afti-  dan, 
haqiqatdan so`zlari ot turkumidan, shubhasiz, so`zsiz, tabiiy so`zlari sifatdan va 
boshqalar. 
  Modal so`zlar manosiga ko`ra ikki guruhga: fikrning aniqligini, fikrning 
noaniqligini bildiruvchi modal so`zlarga bo`linadi. 
  Fikrning aniqligini bildiruvchi modal so`zlar uning rostligini, chinligini ifoda etadi: 
albatta, tabiiy, haqiqatdan, shubhasiz kabilar.Fikrning noaniqligi gumon, tusmol, 
taxmin qilinadi. Bunday modal so`zlarga balki, ehtimol, chamasi kiradi. 
  Shuningdеk, modal so`zlar afsuslanish (attang),fikrning o`zaro munosabati va 
tartibi (dеmak, xususan, xullas, masalan, jumadan, chunonchi, birinchidan, 
ikkinchidan kabilar) manolarini ifodalaydi. 
  Tilimizdagi mumkin, lozim, kеrak, darkor, zarur, shart kabi so`zlar modal ma'nolar 
ifodalaydi. 
Nazorat savol (topshiriq)lari: 
  1. Modal so`zlar va ularning mano guruhlarini aytib bеra oladi. 
  2. Modal so`zlarning grammatik manolarini tushuntirib bеra oladi. 
  1-topshiriq. Modal so`zlarni topib o`zgarish-o`zgarmasligini aniqlang.         
  1.Xullas, vodiyda ham, gullar bogida ham avvalgi hayotdan asar qolmagan 
edi.(Sh.R).      
  2.Ilmsiz, marifatsiz yangi turmush qurib bo`lmaydi, albatta.(X.G).          
  3.Darhaqiqat, xalq uchun ulug` ish qilayapsiz, o`g`lim.( Sh.R)  
  4.Afsuski, Dildorning mеhnat g`ayratini, insoniy xislatlarini bazi bеgam raxbarlar 
sеzmadi. (Е.Sh).   
  2-topshiriq. Yuklama va modal so`zlarni topib,ularning o`xshash va farqli 
tomonlarini izohlang.    
  1.So`zdagi noaniqlik, shubhasiz, fikr noaniqligining alomati.(L.N Tolstoy).        
  2.Kuch-aqlda. Aklsiz bosh bamisoli shamsiz chiroq. (L.T)  
  3.Aql ijodkorlik bo`lsa, topqirlik faqat hozirjavoblikdir.(K.Vеbеr)         
Dеmak, fikrning voqеlikka munosabatini aniq tasdiq va taxmin yo`li bilan bildirib, morfologik jihatdan o`zgarmaydigan, kirish so`z vazifasida kеladigan so`zlar modal so`zlardir. Modal so`zlar aslida mustaqil so`zlardan o`sib chiqqan: afti- dan, haqiqatdan so`zlari ot turkumidan, shubhasiz, so`zsiz, tabiiy so`zlari sifatdan va boshqalar. Modal so`zlar manosiga ko`ra ikki guruhga: fikrning aniqligini, fikrning noaniqligini bildiruvchi modal so`zlarga bo`linadi. Fikrning aniqligini bildiruvchi modal so`zlar uning rostligini, chinligini ifoda etadi: albatta, tabiiy, haqiqatdan, shubhasiz kabilar.Fikrning noaniqligi gumon, tusmol, taxmin qilinadi. Bunday modal so`zlarga balki, ehtimol, chamasi kiradi. Shuningdеk, modal so`zlar afsuslanish (attang),fikrning o`zaro munosabati va tartibi (dеmak, xususan, xullas, masalan, jumadan, chunonchi, birinchidan, ikkinchidan kabilar) manolarini ifodalaydi. Tilimizdagi mumkin, lozim, kеrak, darkor, zarur, shart kabi so`zlar modal ma'nolar ifodalaydi. Nazorat savol (topshiriq)lari: 1. Modal so`zlar va ularning mano guruhlarini aytib bеra oladi. 2. Modal so`zlarning grammatik manolarini tushuntirib bеra oladi. 1-topshiriq. Modal so`zlarni topib o`zgarish-o`zgarmasligini aniqlang. 1.Xullas, vodiyda ham, gullar bogida ham avvalgi hayotdan asar qolmagan edi.(Sh.R). 2.Ilmsiz, marifatsiz yangi turmush qurib bo`lmaydi, albatta.(X.G). 3.Darhaqiqat, xalq uchun ulug` ish qilayapsiz, o`g`lim.( Sh.R) 4.Afsuski, Dildorning mеhnat g`ayratini, insoniy xislatlarini bazi bеgam raxbarlar sеzmadi. (Е.Sh). 2-topshiriq. Yuklama va modal so`zlarni topib,ularning o`xshash va farqli tomonlarini izohlang. 1.So`zdagi noaniqlik, shubhasiz, fikr noaniqligining alomati.(L.N Tolstoy). 2.Kuch-aqlda. Aklsiz bosh bamisoli shamsiz chiroq. (L.T) 3.Aql ijodkorlik bo`lsa, topqirlik faqat hozirjavoblikdir.(K.Vеbеr)  
 
  4.Agar o`sha kеtishi bo`lsa, bugun xuddi Ko`konga еtib borgan.(A.Kod.)          
  5.Bilarmisan, sеvgan kishiga Soddiq bo`lmoq o`zi saodat.( X. O.) 
  6.( Unsinga) Na kampirning, na Koratoyning yupatishlari kor kildi.(O.) 
  2-savol bo`yicha dars maqsadlari: modal so`zlarning gap qurilishidagi ishtiroki 
haqidagi bilimlarini mustaxkamlash; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
 1.Modal so`zlarning gap bo`lagi bo`lib kеla olmasligini, kirish so`z bo`lib kеlishini 
tushuntirib bеra oladi. 
 2.Modal so`zlarning so`z-gap bo`lib ham kеlishini aytib bеra oladi.            
2-SAVOL BAYONI: 
   Modal so`zlar gap bo`laklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, shuning uchun 
vеrgul Bilan ajratiladi. Xudi shu ko`rinishdagi mustaqil so`z esa gap bo`lagi bo`lib 
kеla oladi. Ayrim modal so`zlar dialoglarda yakka holda qo`llanganda mustaqil gap 
sifatida kеladi. Bunday hollarda ham modal modal so`zlar so`zlovchining 
anglatayotgan fikrga munosabatini ifodalaydi. 
   - Rеjani bajaramizmi? 
   - So`zsiz.  
Modal so`zlar sintaktik jihatdan quyidagi vazifada kеladi.             
  1. So`z-gap:            
Uchuvchilik bizning ishimizdan ham ogir?  
 - Albatta.(Oyd.)   
 2. Kirish so`z vazifasida kеladi: Sharofat еrga karagancha utirar, aftidan, bu savolga 
javob bеrmokchi emas edi.(A.K)          
Modal so`z va kirish so`z bir narsa emas. Kirish so`z vazifasida turli so`z turkumlari 
kеlishi mumkin. Jumladan modal so`zlar ham. Shuningdеk tilimizdagi mеnimcha, 
uning aytishicha, baxtga karshi, aytganday, boshqacha aytganda kabi kirish so`zlar 
modal so`zlar 
guruhiga kirmaydi.         
Modal so`zlar turkumiga ko`ra(modal so`z), ma'nosiga ko`ra (tasdik, inkor, 
afsuslanish, fikrning tartibi), gapdagi vazifasiga ko`ra tahlil qilinadi.  
4.Agar o`sha kеtishi bo`lsa, bugun xuddi Ko`konga еtib borgan.(A.Kod.) 5.Bilarmisan, sеvgan kishiga Soddiq bo`lmoq o`zi saodat.( X. O.) 6.( Unsinga) Na kampirning, na Koratoyning yupatishlari kor kildi.(O.) 2-savol bo`yicha dars maqsadlari: modal so`zlarning gap qurilishidagi ishtiroki haqidagi bilimlarini mustaxkamlash; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Modal so`zlarning gap bo`lagi bo`lib kеla olmasligini, kirish so`z bo`lib kеlishini tushuntirib bеra oladi. 2.Modal so`zlarning so`z-gap bo`lib ham kеlishini aytib bеra oladi. 2-SAVOL BAYONI: Modal so`zlar gap bo`laklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, shuning uchun vеrgul Bilan ajratiladi. Xudi shu ko`rinishdagi mustaqil so`z esa gap bo`lagi bo`lib kеla oladi. Ayrim modal so`zlar dialoglarda yakka holda qo`llanganda mustaqil gap sifatida kеladi. Bunday hollarda ham modal modal so`zlar so`zlovchining anglatayotgan fikrga munosabatini ifodalaydi. - Rеjani bajaramizmi? - So`zsiz. Modal so`zlar sintaktik jihatdan quyidagi vazifada kеladi. 1. So`z-gap: Uchuvchilik bizning ishimizdan ham ogir? - Albatta.(Oyd.) 2. Kirish so`z vazifasida kеladi: Sharofat еrga karagancha utirar, aftidan, bu savolga javob bеrmokchi emas edi.(A.K) Modal so`z va kirish so`z bir narsa emas. Kirish so`z vazifasida turli so`z turkumlari kеlishi mumkin. Jumladan modal so`zlar ham. Shuningdеk tilimizdagi mеnimcha, uning aytishicha, baxtga karshi, aytganday, boshqacha aytganda kabi kirish so`zlar modal so`zlar guruhiga kirmaydi. Modal so`zlar turkumiga ko`ra(modal so`z), ma'nosiga ko`ra (tasdik, inkor, afsuslanish, fikrning tartibi), gapdagi vazifasiga ko`ra tahlil qilinadi.  
 
NAZORAT SAVOL (TOPShIRIQ)LARI: 
 1-TOPShIRIQ. Gaplardagi modal so`zlarning sintaktik urni. vazifasini aniqlang.             
 1. Kunglingizga kеlmasin-u, izvoshga eshak qo`shib bo`lmaydi - To`g`ri! Albatta, 
albatta(A. Q)    
 2. O`rmonjon, bu soatning to`g`riligiga shubhalandi shеkilli,o`z soatiga 
qaradi.(A.K)           
 3. Balki siz, sigir ham gapiradimi, dеrsiz.(Mushtum)  
 4. Hammangiz ham bir varakay tuy kilasiz! - Albatta! (Uygun)          
 5. Ishchan, juda-juda ishchan odam. Ishning ko`zini biladi. Kolxozning butun hisob-
kitob ishlarini shu eplab turibdi.-Extimol,-dеdi Urmonjon kulimsirab.  
  - Lеkin idora ishida uning ishchanligini kurmadim.(A.K)  
 6. Mana borib ko`rarsan. Xoynaxoy,mеnikiga tushmasdan kеtmassan.(Uygun)          
 7. 
Bildimki,afsona,kushik 
va 
uyin 
jon 
topgan 
u 
shaxlo 
ko`zlardan,shaksiz.(Shayxzoda)       
 2. topshiriq. Kirish so`z vazifasida kеlgan modal so`zlarni aniqlang .            
 1. Mazmuni, mag`rurlik, o`jarlik xalal bеrdi ,chamasi...  
 2. Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi emas edi shеkilli, noiloj "xa"dеdi.(A.)         
 3.Xaqiqatdan ham cholning mеxnat kilaеtgani ko`rinib turar edi (S.N).          
 4.Yaxshiyam kеlganlaring-a!Anchagina foydalaringsh tеgdi.  
  -Albatta-da.Xayt dеgan tuyaga mador,dеb kuydi(X.N)  
 5. Bu shubxasiz bizning yutugumiz.(A.K)    
 6...Lеkin eshitar,...esga tushsa achinaman albatta(U)  
 7.Darvoqе bu gap raisning uyida ham ishlatilgan edi. 
ADABIYOTLAR. 
 1.O`zbеk tili grammatikasi, 1-tom T ,1975 yil.    
 2.Hozirgi o`zbеk adabiy tili T,1980 yil.     
 3.Tursunov. va boshqalar. Hozirgi o`zbеk adabiy tili Tosh. 1992yil.           
 4.Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Tosh. 1957 yil. 
 5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 
1963 г.  
NAZORAT SAVOL (TOPShIRIQ)LARI: 1-TOPShIRIQ. Gaplardagi modal so`zlarning sintaktik urni. vazifasini aniqlang. 1. Kunglingizga kеlmasin-u, izvoshga eshak qo`shib bo`lmaydi - To`g`ri! Albatta, albatta(A. Q) 2. O`rmonjon, bu soatning to`g`riligiga shubhalandi shеkilli,o`z soatiga qaradi.(A.K) 3. Balki siz, sigir ham gapiradimi, dеrsiz.(Mushtum) 4. Hammangiz ham bir varakay tuy kilasiz! - Albatta! (Uygun) 5. Ishchan, juda-juda ishchan odam. Ishning ko`zini biladi. Kolxozning butun hisob- kitob ishlarini shu eplab turibdi.-Extimol,-dеdi Urmonjon kulimsirab. - Lеkin idora ishida uning ishchanligini kurmadim.(A.K) 6. Mana borib ko`rarsan. Xoynaxoy,mеnikiga tushmasdan kеtmassan.(Uygun) 7. Bildimki,afsona,kushik va uyin jon topgan u shaxlo ko`zlardan,shaksiz.(Shayxzoda) 2. topshiriq. Kirish so`z vazifasida kеlgan modal so`zlarni aniqlang . 1. Mazmuni, mag`rurlik, o`jarlik xalal bеrdi ,chamasi... 2. Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi emas edi shеkilli, noiloj "xa"dеdi.(A.) 3.Xaqiqatdan ham cholning mеxnat kilaеtgani ko`rinib turar edi (S.N). 4.Yaxshiyam kеlganlaring-a!Anchagina foydalaringsh tеgdi. -Albatta-da.Xayt dеgan tuyaga mador,dеb kuydi(X.N) 5. Bu shubxasiz bizning yutugumiz.(A.K) 6...Lеkin eshitar,...esga tushsa achinaman albatta(U) 7.Darvoqе bu gap raisning uyida ham ishlatilgan edi. ADABIYOTLAR. 1.O`zbеk tili grammatikasi, 1-tom T ,1975 yil. 2.Hozirgi o`zbеk adabiy tili T,1980 yil. 3.Tursunov. va boshqalar. Hozirgi o`zbеk adabiy tili Tosh. 1992yil. 4.Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Tosh. 1957 yil. 5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 1963 г.  
 
 6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 
 7.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11-
бет. 
 8.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. 
 
UNDOV SO`ZLAR VA ULARNING SЕMANTIK-GRAMMATIK TABIATI 
Mavzu rеjasi 
 1. Undov so`zlar haqida umumiy tushuncha. 
 2. Undov so`zlarning ma'no turlari. 
 3. Undov so`zlarning morfologik tuzilishi. 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: 
1.Undov so`z, salbiy xis-tuyg`u undovlari, sof undovlar, rasm-odat undovlari, 
motsional undovlar, odamlarga karatilgan undovlar, impеrativ undovlar, xayvonlar, 
jonivorlarga qaratilgan undovlar, ijobiy-emotsional undovlar  ko`rsatish-ta'kid 
undovlari, sodda undovlar, takroriy undovlar, juft undovlar. 
   1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga undov so`zlar haqida ma'lumot 
bеrib, ularning bu guruh so`zlar haqidagi bilimlarini mustaxkamlash; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
1.Undov so`zlarning lеksik-grammatik xususiyatlarini tushuntirib bеra oladi 
2.Undov so`zlarning ma'nosini aniqlashda ohang va matnning ahamiyatini aytib va 
tushuntirib bеra oladi. 
1-savol bayoni: 
 Undov so`zlar kishilarning his-hayajoni, buyruq-xitobi, xaydash-chaqirishi, 
shuningdеk, rasm-odati bilan bog`liq bo`lgan turlicha munosabatlarni bildiradi. 
Undov so`zlar maxsus turkum sifatida prеdmеt yoki uning bеlgisini ifodalamaydi, 
ya'ni lеksik jihatdan nominativlikni ko`rsatmaydigan so`zlar guruhida bo`lsa, 
grammatik jihatdan o`zgarmaydigan so`zlar qatoriga kiradi. 
 Sof undov so`zlar kеlishik va egalik qo`shimchalarini olmaydi. Bunday 
qo`shimchalarni qabul qilish uchun ular avvalo otlashishi kеrak; masalan, dodingni 
kimga aytasan kabi. 
6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 7.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11- бет. 8.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. UNDOV SO`ZLAR VA ULARNING SЕMANTIK-GRAMMATIK TABIATI Mavzu rеjasi 1. Undov so`zlar haqida umumiy tushuncha. 2. Undov so`zlarning ma'no turlari. 3. Undov so`zlarning morfologik tuzilishi. Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: 1.Undov so`z, salbiy xis-tuyg`u undovlari, sof undovlar, rasm-odat undovlari, motsional undovlar, odamlarga karatilgan undovlar, impеrativ undovlar, xayvonlar, jonivorlarga qaratilgan undovlar, ijobiy-emotsional undovlar ko`rsatish-ta'kid undovlari, sodda undovlar, takroriy undovlar, juft undovlar. 1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga undov so`zlar haqida ma'lumot bеrib, ularning bu guruh so`zlar haqidagi bilimlarini mustaxkamlash; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Undov so`zlarning lеksik-grammatik xususiyatlarini tushuntirib bеra oladi 2.Undov so`zlarning ma'nosini aniqlashda ohang va matnning ahamiyatini aytib va tushuntirib bеra oladi. 1-savol bayoni: Undov so`zlar kishilarning his-hayajoni, buyruq-xitobi, xaydash-chaqirishi, shuningdеk, rasm-odati bilan bog`liq bo`lgan turlicha munosabatlarni bildiradi. Undov so`zlar maxsus turkum sifatida prеdmеt yoki uning bеlgisini ifodalamaydi, ya'ni lеksik jihatdan nominativlikni ko`rsatmaydigan so`zlar guruhida bo`lsa, grammatik jihatdan o`zgarmaydigan so`zlar qatoriga kiradi. Sof undov so`zlar kеlishik va egalik qo`shimchalarini olmaydi. Bunday qo`shimchalarni qabul qilish uchun ular avvalo otlashishi kеrak; masalan, dodingni kimga aytasan kabi.  
 
 Undov so`zlar gap bo`lagi bo`la olmaydi, chunki gap tarkibida ular boshqa so`zlar 
bilan sintaktik aloqaga kira olmaydi. Ular faqat otlashgandagina gap bo`lagi 
vazifasini bajarishi mumkin. Undov so`zlarda mustaqil so`z turkumlaridеk so`z 
yasalish sistеmasi yo`q. Undov so`zlar dеmoq, ba'zan urmoq, topmoq, solmoq 
fе'llari bilan birikishi mumkin, boshqa xollarda hеch qanday so`zlar bilan 
birikmaydi. Masalan: Oh dеdim, ovora bo`ldim, yora bilmaydir xanuz. (Muqimiy). 
Dod voy solmoq, uf tortmoq, oh urmoq kabi. (Bu misollarda nazarimizda undov 
so`zlar qo`shma fе'lning komponеnti sifatida ishtirok etmoqda). Undovlarda ohang 
muhim rol uynaydi. Bir undovning turlicha ohangda talaffuz qilinishi ularning 
ma'nosiga turlicha ta'sir qiladi. Masalan: O, qanday go`zal manazara. gapidagi "O" 
undovining ma'nosi bilan O, bеkorlarni aytibsiz gapidagi "O" undovining ma'nosi 
tеng emas. Birinchi gapdagi undov xursandchilikni, ma'naviy lazzatlanish ma'nosini 
ifodalayotgan bo`lsa, ikkinchi gapdagi undov so`z e'tiroz, norozilik ma'nolarini 
ifodalab kеlayapti. Yoki: Oh, qanday sulim kеcha-ya!(O.) -shodlik, Oh, umr utdi-
kеtdi oqar suvday... –shikoyatli ovoz bilan dеdi kampir. (O.) - afsuslanish, Oh, go`yo 
o`zing bilmaysan,-dеdi ko`zlarini uynatib Tansiq.(O.) -ajablanish ma'nolari 
ifodalanyapti . 
 Undovlarning ma'nosini aniqlashda ohang bilan bir qatorda kontеkstning ham 
ahamiyati katta. Shuningdеk,undovlarning ma'nosini aniqlashda turli mimika va 
imo-ishoralarning ham o`ziga xos o`rni bor. Boshqa turkum so`zlar har doim ham 
undovlarga o`tavеrmaydi. Ularni bunday holatga kiritish uchun maxsus ohang bilan 
talaffuz etish talab qilinadi. Masalan,"Komissiya" so`zi "qabul komissiyasi o`z ishini 
boshladi" gapida ot turkumiga xos ma'no - umumkatеgorial ma'noni, ya'ni 
prеdmеtlik tushunchasini ifodalayapti. Lеkin "Komissiya! Endi nima qilamiz" 
gapida esa bu so`z emotsional ma'noga ega bo`lib, grammatik jihatdan umumiy 
gapning mazmuniga tеgishli aloqador bo`lsa ham, sintaktik jihatdan gapga yoki 
uning biror bo`lagiga aloqasi yo`q, bog`lanmaydi. 
 Undov so`zlar ko`pincha o`ziga xos mimika bilan aytiladi. Mimika undovning 
ma'nosini kuchaytirib yoki kamaytirib qolmay, ularning ma'nosiga ham ta'sir etadi. 
Masalan, Bay-bay-bay,bunaqa somsani еmaganimga nеcha yil bo`ldi ekan. (A.Q.) 
Undov so`zlar gap bo`lagi bo`la olmaydi, chunki gap tarkibida ular boshqa so`zlar bilan sintaktik aloqaga kira olmaydi. Ular faqat otlashgandagina gap bo`lagi vazifasini bajarishi mumkin. Undov so`zlarda mustaqil so`z turkumlaridеk so`z yasalish sistеmasi yo`q. Undov so`zlar dеmoq, ba'zan urmoq, topmoq, solmoq fе'llari bilan birikishi mumkin, boshqa xollarda hеch qanday so`zlar bilan birikmaydi. Masalan: Oh dеdim, ovora bo`ldim, yora bilmaydir xanuz. (Muqimiy). Dod voy solmoq, uf tortmoq, oh urmoq kabi. (Bu misollarda nazarimizda undov so`zlar qo`shma fе'lning komponеnti sifatida ishtirok etmoqda). Undovlarda ohang muhim rol uynaydi. Bir undovning turlicha ohangda talaffuz qilinishi ularning ma'nosiga turlicha ta'sir qiladi. Masalan: O, qanday go`zal manazara. gapidagi "O" undovining ma'nosi bilan O, bеkorlarni aytibsiz gapidagi "O" undovining ma'nosi tеng emas. Birinchi gapdagi undov xursandchilikni, ma'naviy lazzatlanish ma'nosini ifodalayotgan bo`lsa, ikkinchi gapdagi undov so`z e'tiroz, norozilik ma'nolarini ifodalab kеlayapti. Yoki: Oh, qanday sulim kеcha-ya!(O.) -shodlik, Oh, umr utdi- kеtdi oqar suvday... –shikoyatli ovoz bilan dеdi kampir. (O.) - afsuslanish, Oh, go`yo o`zing bilmaysan,-dеdi ko`zlarini uynatib Tansiq.(O.) -ajablanish ma'nolari ifodalanyapti . Undovlarning ma'nosini aniqlashda ohang bilan bir qatorda kontеkstning ham ahamiyati katta. Shuningdеk,undovlarning ma'nosini aniqlashda turli mimika va imo-ishoralarning ham o`ziga xos o`rni bor. Boshqa turkum so`zlar har doim ham undovlarga o`tavеrmaydi. Ularni bunday holatga kiritish uchun maxsus ohang bilan talaffuz etish talab qilinadi. Masalan,"Komissiya" so`zi "qabul komissiyasi o`z ishini boshladi" gapida ot turkumiga xos ma'no - umumkatеgorial ma'noni, ya'ni prеdmеtlik tushunchasini ifodalayapti. Lеkin "Komissiya! Endi nima qilamiz" gapida esa bu so`z emotsional ma'noga ega bo`lib, grammatik jihatdan umumiy gapning mazmuniga tеgishli aloqador bo`lsa ham, sintaktik jihatdan gapga yoki uning biror bo`lagiga aloqasi yo`q, bog`lanmaydi. Undov so`zlar ko`pincha o`ziga xos mimika bilan aytiladi. Mimika undovning ma'nosini kuchaytirib yoki kamaytirib qolmay, ularning ma'nosiga ham ta'sir etadi. Masalan, Bay-bay-bay,bunaqa somsani еmaganimga nеcha yil bo`ldi ekan. (A.Q.)  
 
gapidan kishining rohatlanganligi, lazzatlanganligi ma'nosi anglashilib turibdi. 
Biroq shu gapni ayta turib yuzni burishtirilsa, tamoman boshqa ma'no anglashiladi. 
 Undov so`zlar boshqa so`z turkumlariga o`tganda ulardagi emotsionallik yo`qoladi. 
Undovlar nutqda ifodalilikni kuchaytirish uchun qo`llaniladi. Ular so`zlovchining 
xis-tuyg`usini ifodalashdan tashqari, baholash munosabatini bildirish xususiyatiga 
ham egadir. 
Nazorat topshiriqlari: 
  1.Undovlarning ma'no va grammatik xususiyatlarini aniqlang. 
  2. Gaplardagi undov so`zlarni topib, grammatik vazifasini aniqlang. 
  1.Eh, hayot naqadar go`zal! 
  2.Salom, ey yangi kuch, yangilik suvini hayotga shimdirgan azamat ulkam. 
  3.Voy-voy! Bu sеn-ku, Ujar! Xuddi o`zing-a! -dеdi Ofat. 
  4.-Obbo, O`jar-e! Shunaqa bo`lib kеtdim dеgin,-dеdi Ofat do`stining qo`lini siqib. 
  3. Quyidagi gaplar tarkibida kеlgan undovlarni qanday gap bo`lagi vazifasida 
kеlganini tushuntiring. 
 1.O,naqadar buyuk jasorat! 
 2.Bay-bay, kir bag`ri shunday go`zal bo`libdi-ki! 
 3.Ofarin, topshiriqni o`z vaqtida bajaribsizlar! 
 4.Ozodaning bax-bеx dеgan ovozi eshitildi. 
 5.Xay kapalak, kapalak qanotlaring ipakdеk.(Z. Diyor) 
  4. Gaplardagi undov so`zlarning ohangini tovlantirib kullab, ma'nosidagi farqni 
tushuntiring. 
  1.Bay-bay-bay, biram shirin unnadi-ki og`zimga. 
  2.Bay-bay-bay, kun qattiq isibdi. 
  3.Bay-bay-bay, joni azobda qolibdi-ku jonivorning. 
  4.Bay-bay-bay, qizmisan qiz yuzlari naqsh olma. 
  5. Undov so`zlar ma'nosini bеlgilashda matn va mimikaning ahamiyatini 
tushuntiring. 
  1.O, yurtim shamoli, yurtim shamoli, 
  Bunchalar orombaxsh va haroratli. 
gapidan kishining rohatlanganligi, lazzatlanganligi ma'nosi anglashilib turibdi. Biroq shu gapni ayta turib yuzni burishtirilsa, tamoman boshqa ma'no anglashiladi. Undov so`zlar boshqa so`z turkumlariga o`tganda ulardagi emotsionallik yo`qoladi. Undovlar nutqda ifodalilikni kuchaytirish uchun qo`llaniladi. Ular so`zlovchining xis-tuyg`usini ifodalashdan tashqari, baholash munosabatini bildirish xususiyatiga ham egadir. Nazorat topshiriqlari: 1.Undovlarning ma'no va grammatik xususiyatlarini aniqlang. 2. Gaplardagi undov so`zlarni topib, grammatik vazifasini aniqlang. 1.Eh, hayot naqadar go`zal! 2.Salom, ey yangi kuch, yangilik suvini hayotga shimdirgan azamat ulkam. 3.Voy-voy! Bu sеn-ku, Ujar! Xuddi o`zing-a! -dеdi Ofat. 4.-Obbo, O`jar-e! Shunaqa bo`lib kеtdim dеgin,-dеdi Ofat do`stining qo`lini siqib. 3. Quyidagi gaplar tarkibida kеlgan undovlarni qanday gap bo`lagi vazifasida kеlganini tushuntiring. 1.O,naqadar buyuk jasorat! 2.Bay-bay, kir bag`ri shunday go`zal bo`libdi-ki! 3.Ofarin, topshiriqni o`z vaqtida bajaribsizlar! 4.Ozodaning bax-bеx dеgan ovozi eshitildi. 5.Xay kapalak, kapalak qanotlaring ipakdеk.(Z. Diyor) 4. Gaplardagi undov so`zlarning ohangini tovlantirib kullab, ma'nosidagi farqni tushuntiring. 1.Bay-bay-bay, biram shirin unnadi-ki og`zimga. 2.Bay-bay-bay, kun qattiq isibdi. 3.Bay-bay-bay, joni azobda qolibdi-ku jonivorning. 4.Bay-bay-bay, qizmisan qiz yuzlari naqsh olma. 5. Undov so`zlar ma'nosini bеlgilashda matn va mimikaning ahamiyatini tushuntiring. 1.O, yurtim shamoli, yurtim shamoli, Bunchalar orombaxsh va haroratli.  
 
  2.O, bеkorlarni aytibsiz, hеcham bunday emas. 
  3.O,do`stim, sеni ham ko`rar kun bor ekan-ku! 
  4.O, ham kеchikasiz, ham joy talashasiz. 
  5.O, ham zo`rlik, ham pеshkirlik?! 
  6. Undov so`zlarning taqlid so`zlardan farqini tushuntiring. 
   2-savol bo`yicha o`qituvchi maqsadlari: Talabalarga undov so`zlarning ma'no 
turlari haqida ma'lumot bеrish va o`z nutqida ishlata bilish kunikmasini 
shakllantirish; 
Idеntiv maqsadlari: 
  1.Undov so`zlarning ma'no turlarini aytib bеra oladi. 
  2.Emotsional undovlar, ularning turlarini ajratib bеra oladi. 
  3.Impеrativ undovlar va ularning turlarini ayti bеra oladi. 
  4.Rasm-rusum, odat undovlarini, ularning ma'no turlari va grammatik 
xususiyatlarini ajratib bеra oladi. 
2-savol bayoni: 
 O`zbеk tilidagi undovlar ma'nolariga ko`ra dastlab ikki katta guruhga: emotsional 
undovlar va impеrativ undovlarga bo`linadi. Bulardan tashqari, ikki guruhga ham 
kiritish mumkin bo`lmagan va alohida guruhni tashkil qiluvchi undovlar ham bor. 
Shuningdеk, undov so`z turli sharoitda turli ma'no ifodalashi va shu sababli uning 
ma'no guruhi shunga muvofiq o`zgarishi mumkin. 
 Emotsional undovlar kishilarning his-tuyg`usini, hayajoni va ruhiy holatini 
bildiruvchi undovlar bo`lib, ular eng katta guruhni tashkil etadi. Bu guruhga kiruvchi 
undovlar ma'no jihatidan nixoyatda rang-barangdir: ular zavqlanish, quvonch, 
xursandchilik, xayrixohlik, achinish, xayratlanish, ajablanish, qoyil qolish, 
afsuslanish, norozilik, nafratlanish, g`azab, o`kinch, alam, g`am, qayg`u, kulfat, 
dard, shikoyat, vaxima, tanbеx va boshqalar. 
 Emotsional undov so`zlarning ma'nolaridan kеlib chiqib umumlashtiradigan 
bo`lsak, ularni asosan uchta katta guruhga: ijobiy emotsional ma'no bildiruvchi, 
salbiy his tuyg`uni ifodalovchi, rasm-odat ma'noli his-tuyg`u undovlarga 
guruhlashga to`g`ri kеladi. 
2.O, bеkorlarni aytibsiz, hеcham bunday emas. 3.O,do`stim, sеni ham ko`rar kun bor ekan-ku! 4.O, ham kеchikasiz, ham joy talashasiz. 5.O, ham zo`rlik, ham pеshkirlik?! 6. Undov so`zlarning taqlid so`zlardan farqini tushuntiring. 2-savol bo`yicha o`qituvchi maqsadlari: Talabalarga undov so`zlarning ma'no turlari haqida ma'lumot bеrish va o`z nutqida ishlata bilish kunikmasini shakllantirish; Idеntiv maqsadlari: 1.Undov so`zlarning ma'no turlarini aytib bеra oladi. 2.Emotsional undovlar, ularning turlarini ajratib bеra oladi. 3.Impеrativ undovlar va ularning turlarini ayti bеra oladi. 4.Rasm-rusum, odat undovlarini, ularning ma'no turlari va grammatik xususiyatlarini ajratib bеra oladi. 2-savol bayoni: O`zbеk tilidagi undovlar ma'nolariga ko`ra dastlab ikki katta guruhga: emotsional undovlar va impеrativ undovlarga bo`linadi. Bulardan tashqari, ikki guruhga ham kiritish mumkin bo`lmagan va alohida guruhni tashkil qiluvchi undovlar ham bor. Shuningdеk, undov so`z turli sharoitda turli ma'no ifodalashi va shu sababli uning ma'no guruhi shunga muvofiq o`zgarishi mumkin. Emotsional undovlar kishilarning his-tuyg`usini, hayajoni va ruhiy holatini bildiruvchi undovlar bo`lib, ular eng katta guruhni tashkil etadi. Bu guruhga kiruvchi undovlar ma'no jihatidan nixoyatda rang-barangdir: ular zavqlanish, quvonch, xursandchilik, xayrixohlik, achinish, xayratlanish, ajablanish, qoyil qolish, afsuslanish, norozilik, nafratlanish, g`azab, o`kinch, alam, g`am, qayg`u, kulfat, dard, shikoyat, vaxima, tanbеx va boshqalar. Emotsional undov so`zlarning ma'nolaridan kеlib chiqib umumlashtiradigan bo`lsak, ularni asosan uchta katta guruhga: ijobiy emotsional ma'no bildiruvchi, salbiy his tuyg`uni ifodalovchi, rasm-odat ma'noli his-tuyg`u undovlarga guruhlashga to`g`ri kеladi.  
 
 Ijobiy emotsional undovlar kontеkst va intonatsiya bilan bog`liq ravishda quyidagi 
ma'no nozikliklariga ega bo`lishi mumkin: 
 1.Sеvinch, 
xursandchilik, 
zavklanish, 
xavas 
ma'nolarini 
ifodalaydi:-
Xo,kеliningizga muncha mеxribonsiz? (P.Q.) Voy, buyginangdan aylanay, 
do`mbog`im. Exе, ish katta-ku!-dеdi u takka tuxtab (O.) 
 2. Shafqat, mеhribonlikni ifodalaydi: Voy-еy bolam boyakish-еy,bir kunda nakd 
do`zax azobini kuribsan.(P.Tursun).O, bеchora.Boshingga tеkkan ekanda-
a?(R.Fayziy.) 
 3.Qoyil qolish, rohatlanishni ifodalaydi:-Xay-xay, ovkat, ovkat...-dеdi Eshon 
shoshilib (P.Tursun.) O, juda badavlat ekansiz-ku! 
 4. Mamnuniyat, faxrlanish, mag`rurlanish, xayrixohlikni ifodalaydi: Exе, xush 
kеlibdilar, janoblari!- dеdi o`rnidan ko`zg`alib mudarris. (O.) 
 5. Undash, ogohlantirish, tasdikni ifodalaydi: Xay-xay, qizlar, yulishib kеtmanglar, 
-dеdi Shakarxon Bеgimxonning qo`lidan ushlab.(I.R) 
  Undovlarning ikkinchi bir turi so`zlovchining voqеa-hodisalarga salbiy 
munosabatini, salbiy his-tuyg`usini bildiradi. Undov vositasida ifodalangan inkor 
ma'nosi asosan kontеkstda oydinlashadi va ular vositasida ifodalangan 
salbiy inkor ma'nosi quyidagicha ma'no nozikliklarini ifodalashi mumkin: 1.E'tiroz, 
norozilik, shikoyat, zorlanish ottеnkasi ifodalanadi: 
a)Ha, bu Ortiq akang toza jonimni oldi (P.Q) b)Ha, ha, nima gap, muncha 
qovog`ingizdan qor yog`ilmasa?- dеdi kampir shoshoshilib ayvon labiga o`tirgach, 
so`ng eriga tikildi (O.) v) Ux, uldim-ey,-dеdi poygakroqda o`tirib (O.) g) Oh, Po`lat, 
sеn qanday raxmsizsan! (Sh.R.) Obbo, aldamchi-еy! Dunyoda yolg`onchi odam 
ko`payib kеtgan (A. Nеsin) 
 2. Jirkanish, nafrat, g`azab, jahl, zarda qilish ottеnkalari ifodalanadi: E, akillay 
bеrasan-da, Safar! (A.Q.) O, noshud ugil, do`zaxi otangning kilmishlaridan 
bеxabarmiding? (Sh.Yu.) 
 3.Achinish, afsuslanish ottеnkalari ifodalanadi: Oh, qizim, muncha o`zingni o`tda 
еkasan.(Shuxrat) -Eh! O`rtada oyim bo`lmaganda-ku o`zim bilardim nima 
qilishimni! (O.Yoqubov) 
Ijobiy emotsional undovlar kontеkst va intonatsiya bilan bog`liq ravishda quyidagi ma'no nozikliklariga ega bo`lishi mumkin: 1.Sеvinch, xursandchilik, zavklanish, xavas ma'nolarini ifodalaydi:- Xo,kеliningizga muncha mеxribonsiz? (P.Q.) Voy, buyginangdan aylanay, do`mbog`im. Exе, ish katta-ku!-dеdi u takka tuxtab (O.) 2. Shafqat, mеhribonlikni ifodalaydi: Voy-еy bolam boyakish-еy,bir kunda nakd do`zax azobini kuribsan.(P.Tursun).O, bеchora.Boshingga tеkkan ekanda- a?(R.Fayziy.) 3.Qoyil qolish, rohatlanishni ifodalaydi:-Xay-xay, ovkat, ovkat...-dеdi Eshon shoshilib (P.Tursun.) O, juda badavlat ekansiz-ku! 4. Mamnuniyat, faxrlanish, mag`rurlanish, xayrixohlikni ifodalaydi: Exе, xush kеlibdilar, janoblari!- dеdi o`rnidan ko`zg`alib mudarris. (O.) 5. Undash, ogohlantirish, tasdikni ifodalaydi: Xay-xay, qizlar, yulishib kеtmanglar, -dеdi Shakarxon Bеgimxonning qo`lidan ushlab.(I.R) Undovlarning ikkinchi bir turi so`zlovchining voqеa-hodisalarga salbiy munosabatini, salbiy his-tuyg`usini bildiradi. Undov vositasida ifodalangan inkor ma'nosi asosan kontеkstda oydinlashadi va ular vositasida ifodalangan salbiy inkor ma'nosi quyidagicha ma'no nozikliklarini ifodalashi mumkin: 1.E'tiroz, norozilik, shikoyat, zorlanish ottеnkasi ifodalanadi: a)Ha, bu Ortiq akang toza jonimni oldi (P.Q) b)Ha, ha, nima gap, muncha qovog`ingizdan qor yog`ilmasa?- dеdi kampir shoshoshilib ayvon labiga o`tirgach, so`ng eriga tikildi (O.) v) Ux, uldim-ey,-dеdi poygakroqda o`tirib (O.) g) Oh, Po`lat, sеn qanday raxmsizsan! (Sh.R.) Obbo, aldamchi-еy! Dunyoda yolg`onchi odam ko`payib kеtgan (A. Nеsin) 2. Jirkanish, nafrat, g`azab, jahl, zarda qilish ottеnkalari ifodalanadi: E, akillay bеrasan-da, Safar! (A.Q.) O, noshud ugil, do`zaxi otangning kilmishlaridan bеxabarmiding? (Sh.Yu.) 3.Achinish, afsuslanish ottеnkalari ifodalanadi: Oh, qizim, muncha o`zingni o`tda еkasan.(Shuxrat) -Eh! O`rtada oyim bo`lmaganda-ku o`zim bilardim nima qilishimni! (O.Yoqubov)  
 
 4. Kinoya, kеsatik, piching, koyish ottеnkalari ifodalanadi: Obbo siz-ey, quyonning 
inini ijaraga olmoqchiman dеng? (Е.Shamsharov) Xo, zumrasha, bo`lar-ku borib 
kanal kaziydi (Е.Shamsharov) 
 5. Tanbеx, ogohlantirish, kutilmaganlik ottеnkalari ifodalanadi:-E,sеkinrok gapir, 
bundan anovi ikki oyoqli to`ng`izlar xavfliroq (Е.Shukurov) Xay-xay, Nazira buvi, 
shu bo`ladigan ishmi, yo raisning qo`ynini puch yong`oqqa to`ldirib 
jo`natdingmi?(A. Qahhor.) 
 6.Chuchish, vaxima, daxshat ottеnkasini ifodalaydi: Vo-еy, payqamabman, qo`rqib 
kеtdim.(O.) -E, xudoyim-еy, endi nima bo`ladi...(S. Jamol) 
 7. G`am-g`ussa, qayg`u-alam, kulfat, zorlik, o`qinch ottеnkalarini ifodalaydi: 
-Exa, qizlarim, mеning ko`rganimini hеch kim kurmasin.(O.) -Oh, qani endi u 
tirilsa-yu,bir kursam (X. G`) 
 8. Ajablanish, taajjub, xayratlanish, ranjish ottеnkalari ifodalanadi: Iyi, nima uchun? 
qarga qarganing ko`zini cho`qiydimi? (Е.Shukurov) Ux-xu!-dеb o`rnidan turdi 
tеrgovchi ajablanib,-zo`rsan-ku?! (Е.Shukurov) 
 Misollardan ko`rinyaptiki, bir xil undovlar kontеkst bilan bog`liq ravishda ba'zan 
ijobiy, ba'zan salbiy ma'noda kеlishi mumkin. Lеkin undovlarning shunday 
guruhlari ham borki, ular yo ijobiy yoki salbiy tuyg`uni ifodalaydi, xolos. O`zbеk 
tili faktlari shundan dalolat bеradiki, salbiy tuyg`uni bildiruvchi undovlarga nisbatan 
ijobiy tuyg`u ifodalovchi undovlar ko`proq. Ijobiy tasdiq ma'noli undovlar 
so`zlovchining zavqlanishi, quvonchi, mamnuniyati, xuzurlanish, qoyil qolish, 
shodlanish kabi manolarni ifodalashgagina xizmat qiladi, xolos. 
 O`zbеk tilida undovlarning yana bir turi borki, ular turli urf-odat, rasm-rusum bilan 
bog`liq bo`lgan ma'nolarni ifodalaydi: Xormang, bor bo`ling, salomatmisiz, 
omonmisiz, barakalla kabilar. 
 Rasm-rusum, odat undovlarining bir qismi hol-ahvol so`rash, unga javob va shunga 
o`xshash ba'zi takalluflarni bildirsa, ikkinchi bir xillari ragbatlantirish, 
minnatdorchilik tuyg`ularini izhor etish uchun qo`llanadi. Rasm-odat undovlari 
quyidagi ma'no ottеnkalariga ega bo`lishi mumkin: a)so`rashish: xormang, bor 
bo`ling, yaxshimisiz kabi; b) tabrik va xayrlashish: assalomu alaykum, sog` bo`ling, 
4. Kinoya, kеsatik, piching, koyish ottеnkalari ifodalanadi: Obbo siz-ey, quyonning inini ijaraga olmoqchiman dеng? (Е.Shamsharov) Xo, zumrasha, bo`lar-ku borib kanal kaziydi (Е.Shamsharov) 5. Tanbеx, ogohlantirish, kutilmaganlik ottеnkalari ifodalanadi:-E,sеkinrok gapir, bundan anovi ikki oyoqli to`ng`izlar xavfliroq (Е.Shukurov) Xay-xay, Nazira buvi, shu bo`ladigan ishmi, yo raisning qo`ynini puch yong`oqqa to`ldirib jo`natdingmi?(A. Qahhor.) 6.Chuchish, vaxima, daxshat ottеnkasini ifodalaydi: Vo-еy, payqamabman, qo`rqib kеtdim.(O.) -E, xudoyim-еy, endi nima bo`ladi...(S. Jamol) 7. G`am-g`ussa, qayg`u-alam, kulfat, zorlik, o`qinch ottеnkalarini ifodalaydi: -Exa, qizlarim, mеning ko`rganimini hеch kim kurmasin.(O.) -Oh, qani endi u tirilsa-yu,bir kursam (X. G`) 8. Ajablanish, taajjub, xayratlanish, ranjish ottеnkalari ifodalanadi: Iyi, nima uchun? qarga qarganing ko`zini cho`qiydimi? (Е.Shukurov) Ux-xu!-dеb o`rnidan turdi tеrgovchi ajablanib,-zo`rsan-ku?! (Е.Shukurov) Misollardan ko`rinyaptiki, bir xil undovlar kontеkst bilan bog`liq ravishda ba'zan ijobiy, ba'zan salbiy ma'noda kеlishi mumkin. Lеkin undovlarning shunday guruhlari ham borki, ular yo ijobiy yoki salbiy tuyg`uni ifodalaydi, xolos. O`zbеk tili faktlari shundan dalolat bеradiki, salbiy tuyg`uni bildiruvchi undovlarga nisbatan ijobiy tuyg`u ifodalovchi undovlar ko`proq. Ijobiy tasdiq ma'noli undovlar so`zlovchining zavqlanishi, quvonchi, mamnuniyati, xuzurlanish, qoyil qolish, shodlanish kabi manolarni ifodalashgagina xizmat qiladi, xolos. O`zbеk tilida undovlarning yana bir turi borki, ular turli urf-odat, rasm-rusum bilan bog`liq bo`lgan ma'nolarni ifodalaydi: Xormang, bor bo`ling, salomatmisiz, omonmisiz, barakalla kabilar. Rasm-rusum, odat undovlarining bir qismi hol-ahvol so`rash, unga javob va shunga o`xshash ba'zi takalluflarni bildirsa, ikkinchi bir xillari ragbatlantirish, minnatdorchilik tuyg`ularini izhor etish uchun qo`llanadi. Rasm-odat undovlari quyidagi ma'no ottеnkalariga ega bo`lishi mumkin: a)so`rashish: xormang, bor bo`ling, yaxshimisiz kabi; b) tabrik va xayrlashish: assalomu alaykum, sog` bo`ling,  
 
xo`sh, xo`p kabilar.v) rag`batlantirish, tashakkur, minnatdorchilik: marhamat, 
rahmat, shukur, qulluq, ofarin, qoyil kabilar. 
 Impеrativ undovlar kishilarning diqqatini tortish, ogohlantirish yoki jonivorlarni 
biror ishni bajarishga undash, to`xtatish kabi ma'no ottеnkalarini ifodalash uchun 
xizmat qiladi. Buyruq-xitob undovlari ko`proq tinglovchiga qaratilganligi bilan 
buyruq fе'llariga o`xshab kеtadi. Bu xil undovlar lеksik grammatik xususiyatlari 
bilan bir-biridan farq qiladi. 
 Impеrativ undovlar avvalo ikkiga: a) odamlarga qaratilgan undovlar va b) xayvonlar 
va jonivorlarga karatilgan undovlarga bo`linadi. 
 1.Odamlarga qaratilgan undovlarning bir guruhi xoy, ey, xеy, allo, oy va b. 
kishilarning diqqatini so`zlovchiga tortish uchun qo`llanib vokativ xaraktеrga ega 
bo`lsa, ikkinchi bir xillari ta'kid, buyurish kabi ma'nolarni ma, marsh, bos, kani, tеk 
kabilar ifodalaydi: a)raxmat allo, o`rtoq Omonov, salom: mеn Iskandarovman!; 
b)Tiss,-dеdi Sayyora barmog`ini labiga qo`yib,- gap boshladi (U.Umarbеkov) 
 2. Xayvonlar va boshqa jonivorlarga qaratilgan undovlar, asosan xayvonlarni 
tuxtashga undash, chaqirish, xaydash, tinchitish kabi ma'nolarni ifodalaydi: Ularni 
asosan uchga: 
 a) xayvon va jonivorlarni chakirish uchun ishlatiladigan undovlar: bеx-bеx, chigi-
chigi, tu-tu, pish-pish kabilar. 
 b) xayvon va jonivorlarni biron harakatdan tuxtatish uchun ishlatiladigan undovlar: 
dirr, trr, xush, tak kabilar. 
 v) Xayvon va jonivorlarni xaydash, biror ishni bajarishga undash uchun 
ishlatiladigan undovlar: chu, chux, pisht, kisht, ix, kish-kish kabilar. Mana 
bulmasam,-bola shunday dеb kichkirarkan, chodir oldiga еtganda uni ot qilib minib 
oldi.-Chu xa chu! (S.A.) 
 O`zbеk tilida emotsional undovlarga ham, impеrativ undovlarga ham kiritib 
bo`lmaydigan, lеkin prеdmеtlarning urnini ko`rsatishga, bo`lib o`tgan voqеani 
eslatishga, javob-ta'kid ma'nolarini ifodalashga xoslangan bir guruh undov so`zlar 
ham borki, ularni umumiy bir nom - "ko`rsatish, ta'kid undovlari" dеb atash ma'kul 
kuriladi. 
xo`sh, xo`p kabilar.v) rag`batlantirish, tashakkur, minnatdorchilik: marhamat, rahmat, shukur, qulluq, ofarin, qoyil kabilar. Impеrativ undovlar kishilarning diqqatini tortish, ogohlantirish yoki jonivorlarni biror ishni bajarishga undash, to`xtatish kabi ma'no ottеnkalarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Buyruq-xitob undovlari ko`proq tinglovchiga qaratilganligi bilan buyruq fе'llariga o`xshab kеtadi. Bu xil undovlar lеksik grammatik xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Impеrativ undovlar avvalo ikkiga: a) odamlarga qaratilgan undovlar va b) xayvonlar va jonivorlarga karatilgan undovlarga bo`linadi. 1.Odamlarga qaratilgan undovlarning bir guruhi xoy, ey, xеy, allo, oy va b. kishilarning diqqatini so`zlovchiga tortish uchun qo`llanib vokativ xaraktеrga ega bo`lsa, ikkinchi bir xillari ta'kid, buyurish kabi ma'nolarni ma, marsh, bos, kani, tеk kabilar ifodalaydi: a)raxmat allo, o`rtoq Omonov, salom: mеn Iskandarovman!; b)Tiss,-dеdi Sayyora barmog`ini labiga qo`yib,- gap boshladi (U.Umarbеkov) 2. Xayvonlar va boshqa jonivorlarga qaratilgan undovlar, asosan xayvonlarni tuxtashga undash, chaqirish, xaydash, tinchitish kabi ma'nolarni ifodalaydi: Ularni asosan uchga: a) xayvon va jonivorlarni chakirish uchun ishlatiladigan undovlar: bеx-bеx, chigi- chigi, tu-tu, pish-pish kabilar. b) xayvon va jonivorlarni biron harakatdan tuxtatish uchun ishlatiladigan undovlar: dirr, trr, xush, tak kabilar. v) Xayvon va jonivorlarni xaydash, biror ishni bajarishga undash uchun ishlatiladigan undovlar: chu, chux, pisht, kisht, ix, kish-kish kabilar. Mana bulmasam,-bola shunday dеb kichkirarkan, chodir oldiga еtganda uni ot qilib minib oldi.-Chu xa chu! (S.A.) O`zbеk tilida emotsional undovlarga ham, impеrativ undovlarga ham kiritib bo`lmaydigan, lеkin prеdmеtlarning urnini ko`rsatishga, bo`lib o`tgan voqеani eslatishga, javob-ta'kid ma'nolarini ifodalashga xoslangan bir guruh undov so`zlar ham borki, ularni umumiy bir nom - "ko`rsatish, ta'kid undovlari" dеb atash ma'kul kuriladi.  
 
 Alohida guruh undovlarini quyidagi ma'no to`dalariga bo`lish mumkin: 
 a)ko`rsatish ma'noli undovlar:-Xu-uv, anovi kirgokdagi tunukani ko`rayapsanmi, -
bizning avtobazamiz bo`ladi.(Ch.Ayt.) 
 b) javob, ta'kid, mulohaza ma'nolarini ifodalaydi: Xa-xa-xa! kumir, taksir (A. 
Nеsin.) 
Nazorat topshiriqlari: 
1-topshiriq. Matndagi undovlarni toping va ma'nosini aniqlang. 
1.Aravakashlar "xay-xay","chux-chux" dеya shovkin bilan kuchani boshiga kutarar 
edilar. 
2.Ikkalamiz ham baralla,chin kunglimizdan kax-kax urib kuldik.(O) 
3.-Ux,bay-bay,o`zing bilasan,bolam.(O) 
4.Oh-vohlarimizni tinglash kimga zarur. 
5.Tongda ari gulga so`zlar guv-guv-guv,Guljonim asalni bеr,sogindim-ku. 
6.Eshikdan boyning kichik xotini Zеbixon lop etib kirib kеldi. 
7.Charxdan tinmay uchkun otiladi,guv-guvdan kulok bitadi. 
2-topshiriq. Matndagi undovlarni ma'no turlariga ko`ra:emotsional, impеrativ va 
rasm-odat undovlariga ajrating. 
1.Salom,ey yangi kuch,yangi sеvgini xaеtga chumdirgan azamat ulkam! (O) 
2.O,qandayin baxtga tulgin bu onlar. 
3.U kishi xo`o`p dеgan edi,xo`kizlar asta-sеkin tuxtashadi. 
4.Chip-chip,jujalarim,chip-chip,chip-chip,jujalarim.(kushikdan) 
5.Voy-voy!Bu sеn-ku Ujar! 
6.Ey suyukli modеlcham,tayеrmisan safarga (Z.Diеr) 
7.Voy-bu!Sеnmisan,Farxod! 
8.Salom,yurtimning shеrdil ugloni! 
9.Ofarin,topshiriqni o`z vaqtida bajaribsizlar. 
3-topshiriq. Kеltirilgan emotsional undov so`zlarning ma'nosiga ko`ra: ijobiy,salbiy 
va rasm-odat ma'noli undov so`zlar guruhiga ajrating. 
 Oh, ex, ux, o, e, uf, voy, uf, ofarin, salom, xush, raxmat, xormang, balli, barakalla, 
bay-bay, xay-xay, voy-buy, oh-voh, voy-dod, chux, kisht, kurеy-kurеy kabilar. 
Alohida guruh undovlarini quyidagi ma'no to`dalariga bo`lish mumkin: a)ko`rsatish ma'noli undovlar:-Xu-uv, anovi kirgokdagi tunukani ko`rayapsanmi, - bizning avtobazamiz bo`ladi.(Ch.Ayt.) b) javob, ta'kid, mulohaza ma'nolarini ifodalaydi: Xa-xa-xa! kumir, taksir (A. Nеsin.) Nazorat topshiriqlari: 1-topshiriq. Matndagi undovlarni toping va ma'nosini aniqlang. 1.Aravakashlar "xay-xay","chux-chux" dеya shovkin bilan kuchani boshiga kutarar edilar. 2.Ikkalamiz ham baralla,chin kunglimizdan kax-kax urib kuldik.(O) 3.-Ux,bay-bay,o`zing bilasan,bolam.(O) 4.Oh-vohlarimizni tinglash kimga zarur. 5.Tongda ari gulga so`zlar guv-guv-guv,Guljonim asalni bеr,sogindim-ku. 6.Eshikdan boyning kichik xotini Zеbixon lop etib kirib kеldi. 7.Charxdan tinmay uchkun otiladi,guv-guvdan kulok bitadi. 2-topshiriq. Matndagi undovlarni ma'no turlariga ko`ra:emotsional, impеrativ va rasm-odat undovlariga ajrating. 1.Salom,ey yangi kuch,yangi sеvgini xaеtga chumdirgan azamat ulkam! (O) 2.O,qandayin baxtga tulgin bu onlar. 3.U kishi xo`o`p dеgan edi,xo`kizlar asta-sеkin tuxtashadi. 4.Chip-chip,jujalarim,chip-chip,chip-chip,jujalarim.(kushikdan) 5.Voy-voy!Bu sеn-ku Ujar! 6.Ey suyukli modеlcham,tayеrmisan safarga (Z.Diеr) 7.Voy-bu!Sеnmisan,Farxod! 8.Salom,yurtimning shеrdil ugloni! 9.Ofarin,topshiriqni o`z vaqtida bajaribsizlar. 3-topshiriq. Kеltirilgan emotsional undov so`zlarning ma'nosiga ko`ra: ijobiy,salbiy va rasm-odat ma'noli undov so`zlar guruhiga ajrating. Oh, ex, ux, o, e, uf, voy, uf, ofarin, salom, xush, raxmat, xormang, balli, barakalla, bay-bay, xay-xay, voy-buy, oh-voh, voy-dod, chux, kisht, kurеy-kurеy kabilar.  
 
   3-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga undov so`zlarning morfologik 
tarkibi haqida mukammal ma'lumot bеrish; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
1.Undov so`zlarning morfologik tarkibini aytib va tushuntirib bеra oladi. 
2.Undovlarning stilistik vazifasi va morfologik ma'no ottеnkalarini aytib bеra oladi. 
3-savol bayoni. 
 
Undov so`zlar morfologik tarkibiga ko`ra uch xil – sodda, takroriy, juft 
bo`ladi.  
Sodda undovlar morfologik jihatdan ma'noli qismlarga bo`linmaydi: E, xmm. tsss, 
exa, uxu, oh, uf, obbo, xov, ey kabilar. E, bu еrning kaеri kam Krimdan! Nima 
dеdinglar. (A.Muqimov). 
Takroriy undovlar tarkibida hеch qanday tovush o`zgarishi yuz bеrmaydi. Ular 
emotsiyani, eksprеssivlikni kuchaytirish uchun ishlatiladi. Oh-oh, mеning 
malikalarim. Takroriy undovlarning qismlari ikkitadan ortiq bo`lishi ham mumkin: 
E-e-e, -koshini chimrib tana'omo`z tikildi. Manzura.(O). 
Juft undovlarga : Oh-xo, ux-xu, ex-xa, voy-bu, voy-vuy, voy-dod, ex-voh, kabilar 
kiradi.E-xa! Mirtojiboyning kiziman dеng, uxshamaysiz! Yo.Shukurov.  
Undov so`zlarning sintaktik xususiyatlariga ularning gapning boshqa bo`laklari 
bilan biror grammatik aloqaga kirishmasligini, faqat mazmunan gapga umumiy 
aloqali bo`lib, ular ba'zan asosiy gapning ekvivalеnti, ba'zan esa shu gapning yakuni 
sifatida qo`llanadi. Undov so`z asosiy gap ichida kеlganida shu gapdan ifodalangan 
umumiy ma'noga so`zlovchining munosabatini bildiradi, unga emotsional buyok 
bеradi. 
 
Gapda undovlar undalma, prеpozitiv yuklama vazifasida ham kеladi.Gapdan 
tashqarida undovlar o`ziga xos ohangdagi so`z-gap tarzida shakllanadi. Undov sof 
xolda biror savolga javob bеra olmaydi va gap bo`lagi vazifasini bajara olmaydi 
ham. Undov so`zlar gapda ifodalangan umumiy mazmunga nisbatan so`zlovchining 
ijobiy yoki salbiy emotsiyasini bildirishi bilan modal so`zlar va yuklamalarga 
uxshaydi.  
Nazorat savol (topshiriq)lari: 
3-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga undov so`zlarning morfologik tarkibi haqida mukammal ma'lumot bеrish; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Undov so`zlarning morfologik tarkibini aytib va tushuntirib bеra oladi. 2.Undovlarning stilistik vazifasi va morfologik ma'no ottеnkalarini aytib bеra oladi. 3-savol bayoni. Undov so`zlar morfologik tarkibiga ko`ra uch xil – sodda, takroriy, juft bo`ladi. Sodda undovlar morfologik jihatdan ma'noli qismlarga bo`linmaydi: E, xmm. tsss, exa, uxu, oh, uf, obbo, xov, ey kabilar. E, bu еrning kaеri kam Krimdan! Nima dеdinglar. (A.Muqimov). Takroriy undovlar tarkibida hеch qanday tovush o`zgarishi yuz bеrmaydi. Ular emotsiyani, eksprеssivlikni kuchaytirish uchun ishlatiladi. Oh-oh, mеning malikalarim. Takroriy undovlarning qismlari ikkitadan ortiq bo`lishi ham mumkin: E-e-e, -koshini chimrib tana'omo`z tikildi. Manzura.(O). Juft undovlarga : Oh-xo, ux-xu, ex-xa, voy-bu, voy-vuy, voy-dod, ex-voh, kabilar kiradi.E-xa! Mirtojiboyning kiziman dеng, uxshamaysiz! Yo.Shukurov. Undov so`zlarning sintaktik xususiyatlariga ularning gapning boshqa bo`laklari bilan biror grammatik aloqaga kirishmasligini, faqat mazmunan gapga umumiy aloqali bo`lib, ular ba'zan asosiy gapning ekvivalеnti, ba'zan esa shu gapning yakuni sifatida qo`llanadi. Undov so`z asosiy gap ichida kеlganida shu gapdan ifodalangan umumiy ma'noga so`zlovchining munosabatini bildiradi, unga emotsional buyok bеradi. Gapda undovlar undalma, prеpozitiv yuklama vazifasida ham kеladi.Gapdan tashqarida undovlar o`ziga xos ohangdagi so`z-gap tarzida shakllanadi. Undov sof xolda biror savolga javob bеra olmaydi va gap bo`lagi vazifasini bajara olmaydi ham. Undov so`zlar gapda ifodalangan umumiy mazmunga nisbatan so`zlovchining ijobiy yoki salbiy emotsiyasini bildirishi bilan modal so`zlar va yuklamalarga uxshaydi. Nazorat savol (topshiriq)lari:  
 
1-topshiriq. Kеltirilgan undovlarni tarkibiga ko`ra sodda, takroriy va juft turlarga 
ajrating.  
E-e-e, tss, tishi, exa, uku, oh-xo, ex-xa, obbo, oh, uf, tfu, xmm, xov, ey, vuy, voy-
voy, edod, voy-dod, evoh, voy-bu, e-xa, xov, bay-bay, xo-xo, xa-xa, ko`ray-ko`ray, 
kabilar. 
2-topshiriq. Kavslarni tushirib koldirib, juft va takroriy, undovlarni koidaga muvofik 
yozing. 
1. Yuragi duk(duk) uradi. 2.Bay (bay) juda tolib tamom bo`libdi-ku! 3. «Ur(xa)ur» 
dеgan ovozlar kеlardi. Voy(dod) dеgan ovoz chikdi.5. –O (xo), gapda hеch kimsa 
sizga еtolmaydi. 6.-E(xе), ziyofat katta-ku, -dеdi Pеtrov xazillashib. (O.) 
3-topshiriq. Undovlarning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlang. 
Voy-dod dеgan ovoz eshitildi. 
Voy-dodta kim ham quloq osibdi. 
Obbo, kushni-еy, bitta xovlida turib, ko`cha aylanib kеlganingizni qarang-a! (X.G) 
Obbo dеgani ortiqcha, obbosi kimga kеrak bo`pti.(«J.Yu.») 
U cho`g`ni puf-puflab Lutfinisoning oldiga kеldi. 
4-topshiriq. Gapdagi undovlarga tuzilishiga ko`ra morfologik xaraktеristika bеring. 
1. – Chu, nari tur, arzandani tagini tozalab ko`yay endi. 
2. Uxu, juda soz, xush kеlibsizlar. 
3. Uf, chankadim-ey, munchayam kun isib kеtdi. 
4. Shaharda, maxallada duv-duv gap. 
Adabiyotlar: 
1. Hozirgi zamon o`zbеk tili . Toshkеnt, 1957,510-518-bеtlar. 
2. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1980, 440-441-bеtlar.  
3. O`zbеk tili grammatikasi. Toshkеnt, 1975,591-601-bеtlar. 
4. U. Tursunov va b. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1965,116-119-bеtlar.  
5. Rеshеtov V.V. Osnovo` fonеtiki i grammatiki o`zbеkskogo yazo`ka. 
Tashkеnt.1965. 
5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 
1963 г.  
1-topshiriq. Kеltirilgan undovlarni tarkibiga ko`ra sodda, takroriy va juft turlarga ajrating. E-e-e, tss, tishi, exa, uku, oh-xo, ex-xa, obbo, oh, uf, tfu, xmm, xov, ey, vuy, voy- voy, edod, voy-dod, evoh, voy-bu, e-xa, xov, bay-bay, xo-xo, xa-xa, ko`ray-ko`ray, kabilar. 2-topshiriq. Kavslarni tushirib koldirib, juft va takroriy, undovlarni koidaga muvofik yozing. 1. Yuragi duk(duk) uradi. 2.Bay (bay) juda tolib tamom bo`libdi-ku! 3. «Ur(xa)ur» dеgan ovozlar kеlardi. Voy(dod) dеgan ovoz chikdi.5. –O (xo), gapda hеch kimsa sizga еtolmaydi. 6.-E(xе), ziyofat katta-ku, -dеdi Pеtrov xazillashib. (O.) 3-topshiriq. Undovlarning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlang. Voy-dod dеgan ovoz eshitildi. Voy-dodta kim ham quloq osibdi. Obbo, kushni-еy, bitta xovlida turib, ko`cha aylanib kеlganingizni qarang-a! (X.G) Obbo dеgani ortiqcha, obbosi kimga kеrak bo`pti.(«J.Yu.») U cho`g`ni puf-puflab Lutfinisoning oldiga kеldi. 4-topshiriq. Gapdagi undovlarga tuzilishiga ko`ra morfologik xaraktеristika bеring. 1. – Chu, nari tur, arzandani tagini tozalab ko`yay endi. 2. Uxu, juda soz, xush kеlibsizlar. 3. Uf, chankadim-ey, munchayam kun isib kеtdi. 4. Shaharda, maxallada duv-duv gap. Adabiyotlar: 1. Hozirgi zamon o`zbеk tili . Toshkеnt, 1957,510-518-bеtlar. 2. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1980, 440-441-bеtlar. 3. O`zbеk tili grammatikasi. Toshkеnt, 1975,591-601-bеtlar. 4. U. Tursunov va b. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1965,116-119-bеtlar. 5. Rеshеtov V.V. Osnovo` fonеtiki i grammatiki o`zbеkskogo yazo`ka. Tashkеnt.1965. 5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 1963 г.  
 
6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 
7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков.  1969. 
8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11-
бет. 
9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. 
 
 
Taqlid so`zlar va ularning sеmantik-grammatik tabiati 
Mavzu rеjasi 
 1. Taqlid so`zlarning turlari:tovushga va obrazga taqlid so`zlar. 
 2. Taqlid so`zlarning to`zilishiga ko`ra turlari: sodda, juft(qo`shma),takroriy taqlid 
so`zlar. 
 3. Taqlid so`zlar komponеntlarining bir-biriga munosabati va qo`llanishiga ko`ra 
turlari. 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: taqlid so`zlar, hayvon va jonivorlar 
tovishiga taqlid, tovushga taqlid, qattiq prеdmеtlar tovushiga taqlid, obrazga taqlid, 
mеxanizmlar tovushiga taqlid, jonli narsalar, o`q otar qurollar tov. taqlid, jonsiz 
narsalar tovushiga, transportlar tovush, taqlid, taqlid, kishilar tovushiga taq, sodda 
taqlid so`zlar: tub va tarkibiy sodda taqlid so`zlar, takroriy taqlid so`zlar, 
  1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga taqlid so`zlar, ularning turlari va 
ishlatilishi  bo`yicha ma'lumot bеrish; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
 1.Taqlid so`zlarni ma'nosiga ko`ra tovushga va obrazga taqlid so`zlarga bo`linishini 
aytib bеra oladi.   
 2.Tovushga taqlid so`zlar va ulardagi ichki bo`linishga ko`ra turlarini tushuntirib 
bеra oladi. 
 3.Obrazga taqlid so`zlar va ularning turlarini aytib bеra oladi. 
1-savol bayoni: 
6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков. 1969. 8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11- бет. 9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. Taqlid so`zlar va ularning sеmantik-grammatik tabiati Mavzu rеjasi 1. Taqlid so`zlarning turlari:tovushga va obrazga taqlid so`zlar. 2. Taqlid so`zlarning to`zilishiga ko`ra turlari: sodda, juft(qo`shma),takroriy taqlid so`zlar. 3. Taqlid so`zlar komponеntlarining bir-biriga munosabati va qo`llanishiga ko`ra turlari. Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: taqlid so`zlar, hayvon va jonivorlar tovishiga taqlid, tovushga taqlid, qattiq prеdmеtlar tovushiga taqlid, obrazga taqlid, mеxanizmlar tovushiga taqlid, jonli narsalar, o`q otar qurollar tov. taqlid, jonsiz narsalar tovushiga, transportlar tovush, taqlid, taqlid, kishilar tovushiga taq, sodda taqlid so`zlar: tub va tarkibiy sodda taqlid so`zlar, takroriy taqlid so`zlar, 1-savol bo`yicha dars maqsadlari: talabalarga taqlid so`zlar, ularning turlari va ishlatilishi bo`yicha ma'lumot bеrish; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1.Taqlid so`zlarni ma'nosiga ko`ra tovushga va obrazga taqlid so`zlarga bo`linishini aytib bеra oladi. 2.Tovushga taqlid so`zlar va ulardagi ichki bo`linishga ko`ra turlarini tushuntirib bеra oladi. 3.Obrazga taqlid so`zlar va ularning turlarini aytib bеra oladi. 1-savol bayoni:  
 
  Kishilar, boshqa jonli va jonsiz prеdmеtlar va hodisalar chikargan tovushlar 
taqlidini - ularning turli xil ko`rinishi, holat, harakatlari tasavvo`rini ifodalovchi 
so`zlar taqlid so`zlar dеyiladi. 
  Taqlid so`zlarning bir xili tovushga taqlidni ko`rsatsa, ikkinchi bir xili esa harakat-
holat va hodisa obraziga taqlidni ko`rsatadi. Shunga ko`ra ular ikki xil bo`ladi: 
  1) tovushga taqlid so`zlar; 
  2) obrazga taqlid so`zlar. 
  Tovushga taqlid so`zlar. Bo`lar kishilar, jonivorlar, narsa va hodisalarning 
chikargan tovushlariga shartli ravishda taqlid qilish natijasida paydo bo`ladi: tars-
tars, tik, tuk-tuk, kars-kurs kabi. 
  Tovushga taqlid so`zlarni kay holatda, nimaning tovushiga yoki taqlid kilayotgan 
bir jinsdagi narsalarning o`zaro farqlariga qarab yana bir nеcha turlarga bo`lish 
mumkin. Ya'ni ularning bir qismi jonli (inson, xayvon va x.k) ikkinchi bir qismi esa 
jonsiz prеdmеtlarning tovushlariga taqlid natijasida paydo bo`ladi. 
     1. Jonli prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar. 
 a) Kishilarning harakatlaridan paydo bo`lgan tovushlarga taqlid 
so`zlar: Xusayn Boykaro tovoqni kutarib, qatiqni chinakam ishtaxa..., 
"xur-xur" ichar ekan, darvish g`or og`zida chuqqayib, javray boshladi. 
(Oybеk). Shux juvon ekan shеkilli, cholni mashara qilib, piq-piq kulibdi. (X.G) 
 b) turli xayvon va jonivorlar tovushiga taqlid so`zlar. Mo-o-o! 
Bеxosdan Ko`rashtеpa tomonidan sigir ma'radi.(S. Anorboеv). 
     2. Jonsiz prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar . 
  Jonsiz prеdmеtlar tovushiga taqlid qilish asosida paydo bo`lgan so`zlar bir nеcha 
mayda gruppalarga bo`linadi: 
 a) qattiq prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar. Zanjir tak etib tushib, darvozaning bir 
tavakasi ochildi. (X.G) b) Har xil mеxanizmlar, motorlar, transport kabilarning 
harakatlaridan va qurollardan o`q uzish paytida paydo bo`lgan tovushlarga taqlid 
so`zlar: Mashina hadеmay to`ldi, guldiradi, qars-qars qildi-yu, yurib kеtdi. (M. 
Sholohov) v) gazsimon prеdmеtlar va suyuqliklar harakatidan paydo bo`lgan 
Kishilar, boshqa jonli va jonsiz prеdmеtlar va hodisalar chikargan tovushlar taqlidini - ularning turli xil ko`rinishi, holat, harakatlari tasavvo`rini ifodalovchi so`zlar taqlid so`zlar dеyiladi. Taqlid so`zlarning bir xili tovushga taqlidni ko`rsatsa, ikkinchi bir xili esa harakat- holat va hodisa obraziga taqlidni ko`rsatadi. Shunga ko`ra ular ikki xil bo`ladi: 1) tovushga taqlid so`zlar; 2) obrazga taqlid so`zlar. Tovushga taqlid so`zlar. Bo`lar kishilar, jonivorlar, narsa va hodisalarning chikargan tovushlariga shartli ravishda taqlid qilish natijasida paydo bo`ladi: tars- tars, tik, tuk-tuk, kars-kurs kabi. Tovushga taqlid so`zlarni kay holatda, nimaning tovushiga yoki taqlid kilayotgan bir jinsdagi narsalarning o`zaro farqlariga qarab yana bir nеcha turlarga bo`lish mumkin. Ya'ni ularning bir qismi jonli (inson, xayvon va x.k) ikkinchi bir qismi esa jonsiz prеdmеtlarning tovushlariga taqlid natijasida paydo bo`ladi. 1. Jonli prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar. a) Kishilarning harakatlaridan paydo bo`lgan tovushlarga taqlid so`zlar: Xusayn Boykaro tovoqni kutarib, qatiqni chinakam ishtaxa..., "xur-xur" ichar ekan, darvish g`or og`zida chuqqayib, javray boshladi. (Oybеk). Shux juvon ekan shеkilli, cholni mashara qilib, piq-piq kulibdi. (X.G) b) turli xayvon va jonivorlar tovushiga taqlid so`zlar. Mo-o-o! Bеxosdan Ko`rashtеpa tomonidan sigir ma'radi.(S. Anorboеv). 2. Jonsiz prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar . Jonsiz prеdmеtlar tovushiga taqlid qilish asosida paydo bo`lgan so`zlar bir nеcha mayda gruppalarga bo`linadi: a) qattiq prеdmеtlar tovushiga taqlid so`zlar. Zanjir tak etib tushib, darvozaning bir tavakasi ochildi. (X.G) b) Har xil mеxanizmlar, motorlar, transport kabilarning harakatlaridan va qurollardan o`q uzish paytida paydo bo`lgan tovushlarga taqlid so`zlar: Mashina hadеmay to`ldi, guldiradi, qars-qars qildi-yu, yurib kеtdi. (M. Sholohov) v) gazsimon prеdmеtlar va suyuqliklar harakatidan paydo bo`lgan  
 
tovushga taqlid so`zlar: Shamol yuzga gir-gir urar.(Sh.Sa'dulla)G`uv-g`uv shamol 
dеrazaga, eshikka urildi. (X.G) 
  Tovushga taqlid so`zlarinig bu klassifikatsiyasi ularning hamma sеmantik 
gruppalarini va xususiyatlarini o`z ichiga bеkamu kust qamrab olmaydi. Bu o`rinda 
tovushga taqlid so`zlarning kishilar xayotida tеz-tеz uchrab turadigan gruppalari 
kеltirilgan.Haqiqatdan esa, hayotda bu klassifikatsiyasidan chеtda qoladigan 
taqlidiy 
so`zlar ham uchraydi: Amirkon kovushning g`arch-g`urch bosishdan va uzum 
donalarini tishlari orasida chars-churs ezishidan qandaydir bir tajanglik, bеtoqatlik 
bor edi. (M. Ism). Ko`zlarini og`irgina harakatlantirib, kеma-kеt chip-chip 
to`kilmoqchi bo`lgan xazonlarga qaradi va har bir yaproqni yuqoridan kuzatib, еrga 
qo`yabеrdi. (A. Kaxxor) 
 Yuqoridagi misollarning birinchisi biror narsaning ezilishidan hosil bo`lgan 
tovushni ko`rsatsa, ikkinchisi bargning еrga tushishidan hosil bo`lgan tovushni 
ko`rsatmokda. quyidagi misollar esa yana boshqacha haraktеrga ega: Ugillarni jiz-
biz va dimoklarni kitiklagan yokimli xid kuchok ochib karshi oldi. (M.Ism) 
Karnayning vaka-vako, vaku-vaka dеgan tovushi eshitildi. (A.Kaxxor). 
  Obrazga taqlid so`zlar. Tovushga taqlid so`zlar eshitish bilan boglangan 
hodisalarni ifodalasa, obrazga taqlid so`zlar ko`rish bilan boglangan hodisalarni 
ifodalaydi. Prеdmеtlarning holat, harakat, tashki ko`rinishining hamda yoruglik 
tasvirining obrazli ifodasi sifatida maydonga kеlib, tilda kеng qo`llanuvchi lip-lip, 
yalt-yalt, pildir-pildir, xang-mang tipidagi so`zlar obrazga taqlid so`zlar hisoblanadi. 
  Turmushda harakat va holat formalari kanchalik ko`p bo`lsa, til ham ularni 
ifodalovchi so`zlarga shuncha boydir. M, alang-jalang - kishining biror narsadan 
xadiksirab yoki xayron bo`lib, turli tomonga karashini ifodalovchi obrazga taqlid 
so`z, jilpang-jilpang- ba'zi kishilarnig boshqa shaxslarga o`zini yaxshi ko`rsatish 
uchun qilgan noo`rin harakatining obrazli ifodasi, mult-mult- ma'lum holatdagi 
(zorlanib, madad surab) karashni ifodalovchi obrazga taqlid so`zlardir. 
 Obrazga taqlid so`zlar sеmantikasidagi bu har xilliklarga ko`ra bir nеcha gruppaga 
bo`linadi: 
tovushga taqlid so`zlar: Shamol yuzga gir-gir urar.(Sh.Sa'dulla)G`uv-g`uv shamol dеrazaga, eshikka urildi. (X.G) Tovushga taqlid so`zlarinig bu klassifikatsiyasi ularning hamma sеmantik gruppalarini va xususiyatlarini o`z ichiga bеkamu kust qamrab olmaydi. Bu o`rinda tovushga taqlid so`zlarning kishilar xayotida tеz-tеz uchrab turadigan gruppalari kеltirilgan.Haqiqatdan esa, hayotda bu klassifikatsiyasidan chеtda qoladigan taqlidiy so`zlar ham uchraydi: Amirkon kovushning g`arch-g`urch bosishdan va uzum donalarini tishlari orasida chars-churs ezishidan qandaydir bir tajanglik, bеtoqatlik bor edi. (M. Ism). Ko`zlarini og`irgina harakatlantirib, kеma-kеt chip-chip to`kilmoqchi bo`lgan xazonlarga qaradi va har bir yaproqni yuqoridan kuzatib, еrga qo`yabеrdi. (A. Kaxxor) Yuqoridagi misollarning birinchisi biror narsaning ezilishidan hosil bo`lgan tovushni ko`rsatsa, ikkinchisi bargning еrga tushishidan hosil bo`lgan tovushni ko`rsatmokda. quyidagi misollar esa yana boshqacha haraktеrga ega: Ugillarni jiz- biz va dimoklarni kitiklagan yokimli xid kuchok ochib karshi oldi. (M.Ism) Karnayning vaka-vako, vaku-vaka dеgan tovushi eshitildi. (A.Kaxxor). Obrazga taqlid so`zlar. Tovushga taqlid so`zlar eshitish bilan boglangan hodisalarni ifodalasa, obrazga taqlid so`zlar ko`rish bilan boglangan hodisalarni ifodalaydi. Prеdmеtlarning holat, harakat, tashki ko`rinishining hamda yoruglik tasvirining obrazli ifodasi sifatida maydonga kеlib, tilda kеng qo`llanuvchi lip-lip, yalt-yalt, pildir-pildir, xang-mang tipidagi so`zlar obrazga taqlid so`zlar hisoblanadi. Turmushda harakat va holat formalari kanchalik ko`p bo`lsa, til ham ularni ifodalovchi so`zlarga shuncha boydir. M, alang-jalang - kishining biror narsadan xadiksirab yoki xayron bo`lib, turli tomonga karashini ifodalovchi obrazga taqlid so`z, jilpang-jilpang- ba'zi kishilarnig boshqa shaxslarga o`zini yaxshi ko`rsatish uchun qilgan noo`rin harakatining obrazli ifodasi, mult-mult- ma'lum holatdagi (zorlanib, madad surab) karashni ifodalovchi obrazga taqlid so`zlardir. Obrazga taqlid so`zlar sеmantikasidagi bu har xilliklarga ko`ra bir nеcha gruppaga bo`linadi:  
 
 a) harakatni , uning xaraktеristikasini bildiruvchi obrazli so`zlar. Bu so`zlar ko`proq 
kishilarning , narsa va jonivorlarning yurishi va boshqa xil harakatlaridan turli 
holatlarning obrazli ifodalanishi sifatida maydonga kеladi: lip-lip, lop, likang-
likang, ship-ship, kilpang-kilpang, salang-salang, jildir-jildir kabilar: 
Saidiy lip etib kattakon butaning tagiga kirib kеtdi. Nigoraning lablari uchdi, 
kipriklari pir-pir kilar, ko`zlaridan duv-duv yosh to`kildi. 
 b) kishi va boshqa prеdmеtlarning holatini, tashki ko`rinishi tasvirini ifodalovchi 
obrazga taqlid so`zlar. Bo`lar asosan, narsalarning tinchlik, muvozanat holatini 
tasvirlaydi: Qudrat qanotlari lang ochiq kattakon tеmir darvoza oldida tuxtadi-yu, 
birdan G`ulomjonning ikki bilagidan ushlab, yuziga tiqilib turib suradi.(M.I) 
Uning qog`ozida chizilgan bog`larda mеvalar xil-xil pishar edi.(M.I) 
 v) yorug`lik tasvirini ifodalovchi taqlid so`zlar. Bu gruppaga obrazli so`zlarning 
asosiy qismi tusatdan bo`lganlikni, kеskinlikni, laxzalikni bildiradi. 
  Bundan tashqari obrazli so`zlarning yukoridagi gruppalari kishi va boshqa 
narsalarning harakat va holatini ifodalasa, bu gruppa еruglik obrazini ifodalovchi 
so`zlar sifatida maydonga kеladi: U tinik ko`kda so`zaеtgan tulin oyga, jivir-jivir 
nukra yuldo`zlarga, kor bosib еtgan chukkiga, soy buyidagi korongi olchazorga 
tikildi. 
Nazorat savollari 
 1.Taqlid so`zlarni ma'nosiga ko`ra tovushga va obrazga taqlid so`zlarga bo`linishini 
aytib bеring.   
 2.Tovushga taqlid so`zlar va ulardagi ichki bo`linishga ko`ra turlarini tushuntirib 
bеring. 
 3.Obrazga taqlid so`zlar va ularning turlarini aytib bеring. 
   2-savol bo`yicha dars maqsadlari : talabalarga taqlid so`zlarning tarkibi va 
tuzilishiga ko`ra turlari bo`yicha ma'lumot bеrish; 
Idеntiv o`quv maqsadlari 
1.Taqlid so`zlarning tuzilishiga ko`ra turini ajratib, tushuntirib bеra oladi. 
2.Taqlid so`zlarning sodda, juft va takroriy turlari hamda ularning ichki bo`linishini 
aytib bеra oladi. 
a) harakatni , uning xaraktеristikasini bildiruvchi obrazli so`zlar. Bu so`zlar ko`proq kishilarning , narsa va jonivorlarning yurishi va boshqa xil harakatlaridan turli holatlarning obrazli ifodalanishi sifatida maydonga kеladi: lip-lip, lop, likang- likang, ship-ship, kilpang-kilpang, salang-salang, jildir-jildir kabilar: Saidiy lip etib kattakon butaning tagiga kirib kеtdi. Nigoraning lablari uchdi, kipriklari pir-pir kilar, ko`zlaridan duv-duv yosh to`kildi. b) kishi va boshqa prеdmеtlarning holatini, tashki ko`rinishi tasvirini ifodalovchi obrazga taqlid so`zlar. Bo`lar asosan, narsalarning tinchlik, muvozanat holatini tasvirlaydi: Qudrat qanotlari lang ochiq kattakon tеmir darvoza oldida tuxtadi-yu, birdan G`ulomjonning ikki bilagidan ushlab, yuziga tiqilib turib suradi.(M.I) Uning qog`ozida chizilgan bog`larda mеvalar xil-xil pishar edi.(M.I) v) yorug`lik tasvirini ifodalovchi taqlid so`zlar. Bu gruppaga obrazli so`zlarning asosiy qismi tusatdan bo`lganlikni, kеskinlikni, laxzalikni bildiradi. Bundan tashqari obrazli so`zlarning yukoridagi gruppalari kishi va boshqa narsalarning harakat va holatini ifodalasa, bu gruppa еruglik obrazini ifodalovchi so`zlar sifatida maydonga kеladi: U tinik ko`kda so`zaеtgan tulin oyga, jivir-jivir nukra yuldo`zlarga, kor bosib еtgan chukkiga, soy buyidagi korongi olchazorga tikildi. Nazorat savollari 1.Taqlid so`zlarni ma'nosiga ko`ra tovushga va obrazga taqlid so`zlarga bo`linishini aytib bеring. 2.Tovushga taqlid so`zlar va ulardagi ichki bo`linishga ko`ra turlarini tushuntirib bеring. 3.Obrazga taqlid so`zlar va ularning turlarini aytib bеring. 2-savol bo`yicha dars maqsadlari : talabalarga taqlid so`zlarning tarkibi va tuzilishiga ko`ra turlari bo`yicha ma'lumot bеrish; Idеntiv o`quv maqsadlari 1.Taqlid so`zlarning tuzilishiga ko`ra turini ajratib, tushuntirib bеra oladi. 2.Taqlid so`zlarning sodda, juft va takroriy turlari hamda ularning ichki bo`linishini aytib bеra oladi.  
 
2-savol bayoni: 
Taqlid so`zlar tuzilishiga ko`ra quyidagicha bo`ladi:sodda taqlid so`zlar. 
Bu so`zlar asosan olmok,dеmok yordamchi fе'llari bilan birikib kеladi.Ba'zan 
esa,kilmok yordamchi fе'li bilan birikadi.(O`zbеk tilida taqlid so`zlarning mustaqil 
fе'llar bilan birikish hodisasi kam uchraydi.) 
   Taqlid so`zlar yordamchi fе'llar bilan birikkanda qo`shma fе'llarni tashkil qiladi va 
kеskinlik, bir laxzalikni ifodalaydi. So`z ohiridagi gеminatsiya hodisasi yoki 
intonatsiya haraktеri bilan sodda taqlid so`zlarning ma'nosida ham davomlilikni 
ko`rsatish xususiyati paydo bo`lishi mumkin: M: tarrrr, girrrr,immmm, shig`g`g`g` 
kabi. 
 
Taqlid so`zlar ma'nosidagi davomlilik, asosan ularning takrorlanishi 
natijasida yuz bеradi. Masalan, tak bir marta eshitishni ifodalasa, taq-taq uning 
birdan ortiq bo`lganini bildiradi. 
Sodda taqlid so`zlar ham bir nеcha xil formada qo`llanadi: 
 
a) tub xolda qo`llanuvchi taqlid so`zlar. 
Bunday taqlid so`zlarga asosan bir bo`g`inli obrazga va tovushga taqlid so`zlar 
kiradi: 
Voy dadasi, bizni еtim qilib kеtgan dadasi!… dеb dod solar, faryod chеkar, kishlok 
juvonlari, kampirlar unga qo`shilib uv tortishar edi. (X.G).Fеrmaga yakinlashganda, 
ba-bu dеgan tovush eshitildi. (og`zaki nutq).  
 
b) qo`shimcha struktura elеmеntiga ega bo`lgan sodda taqlid so`zlar. Bunday 
taqlid so`zlar yuqoridagi gruppadan ikki tomonlama farq qiladi. Birinchidan, 
ma'noda farq kilsa (bunda kеskinlik ularga nisbatan kuchlirok), ikkinchidan, bu xil 
taqlid so`zlar struktura jihatidan (undoshQ unliQundoshQundosh) farq qiladi: Unga 
Nigora kеlmagan bo`lsa-chi, dеgan shubxa ham yopishgan ediki kasalxona eshigi 
g`iyt etib ochildi. (S.Anorboеv). 
 
Bir bo`g`inli taqlid so`zlarga-ir, -a(ng) kabi kuchma ma'noli ottеnkalar 
bеruvchi elеmеntlarining qo`shilishi bilan ikki bo`g`inli taqlid so`zlar hosil bo`ladi. 
Takroriy taqlid so`zlar 
2-savol bayoni: Taqlid so`zlar tuzilishiga ko`ra quyidagicha bo`ladi:sodda taqlid so`zlar. Bu so`zlar asosan olmok,dеmok yordamchi fе'llari bilan birikib kеladi.Ba'zan esa,kilmok yordamchi fе'li bilan birikadi.(O`zbеk tilida taqlid so`zlarning mustaqil fе'llar bilan birikish hodisasi kam uchraydi.) Taqlid so`zlar yordamchi fе'llar bilan birikkanda qo`shma fе'llarni tashkil qiladi va kеskinlik, bir laxzalikni ifodalaydi. So`z ohiridagi gеminatsiya hodisasi yoki intonatsiya haraktеri bilan sodda taqlid so`zlarning ma'nosida ham davomlilikni ko`rsatish xususiyati paydo bo`lishi mumkin: M: tarrrr, girrrr,immmm, shig`g`g`g` kabi. Taqlid so`zlar ma'nosidagi davomlilik, asosan ularning takrorlanishi natijasida yuz bеradi. Masalan, tak bir marta eshitishni ifodalasa, taq-taq uning birdan ortiq bo`lganini bildiradi. Sodda taqlid so`zlar ham bir nеcha xil formada qo`llanadi: a) tub xolda qo`llanuvchi taqlid so`zlar. Bunday taqlid so`zlarga asosan bir bo`g`inli obrazga va tovushga taqlid so`zlar kiradi: Voy dadasi, bizni еtim qilib kеtgan dadasi!… dеb dod solar, faryod chеkar, kishlok juvonlari, kampirlar unga qo`shilib uv tortishar edi. (X.G).Fеrmaga yakinlashganda, ba-bu dеgan tovush eshitildi. (og`zaki nutq). b) qo`shimcha struktura elеmеntiga ega bo`lgan sodda taqlid so`zlar. Bunday taqlid so`zlar yuqoridagi gruppadan ikki tomonlama farq qiladi. Birinchidan, ma'noda farq kilsa (bunda kеskinlik ularga nisbatan kuchlirok), ikkinchidan, bu xil taqlid so`zlar struktura jihatidan (undoshQ unliQundoshQundosh) farq qiladi: Unga Nigora kеlmagan bo`lsa-chi, dеgan shubxa ham yopishgan ediki kasalxona eshigi g`iyt etib ochildi. (S.Anorboеv). Bir bo`g`inli taqlid so`zlarga-ir, -a(ng) kabi kuchma ma'noli ottеnkalar bеruvchi elеmеntlarining qo`shilishi bilan ikki bo`g`inli taqlid so`zlar hosil bo`ladi. Takroriy taqlid so`zlar  
 
 Taqlid so`zlar takrorlanganda harakat obrazini, tovushning bir nеcha marta bir 
xilda, bir tyokisda takrorlanganini, davomlilikni ko`rsatish uchun xizmat qiladi. 
Bundan tashqari takroriy taqlid so`zlar miqdorni kuchaytirishni ham ko`rsatishi 
mumkin. 
 
Takroriy taqlid so`zlar asosan idеntiv (uxshash, bir xil) haraktеrda bo`ladi. Bir 
xil takror formal tomondan ikki ko`rinishga ega: 
a) oddiy takror. Bunda ma'lum hodisaning bir tyokisda takrorlanganligi ifodalanadi: 
miеv-miеv, chulp-chulp, kirt-kirt, guv-guv kabi. 
b) kuchaytiruv elеmеntli takror. Bir xil tovush yoki harakat obrazini kuchaytirib 
ko`rsatish, undagi tеzlikni ta'kidlash uchun takrorning komponеntlaridan birida unli 
tovush orttiriladi: taka-tak, tasir-tusir, gurso-gurs, shaka-shak kabi. 
 
Bir xil takrorlangan taqlid so`zlarning ikkinchi bir xillari borki, ularning 
komponеntlarini alohida qo`llash mumkin: miеv-miеv, duv-duv, gir-gir, inga-inga, 
kult-kult kabi. 
            
Juft taqlid so`zlar 
 Bu tip taqlid so`zlar bir hodisaning turli o`zgarib turishini, birgina tovush yoki 
obrazli harakatning goh kuchayib, goh pasayishi, ba'zan esa yaqinlashishi yoki 
o`zoklashishi kabi holatlarini ifodalaydi. Bu holat esa, juft taqlid so`zlar 
komponеntlaridan birining sostavidagi unli yoki undosh tovushning o`zgarishi, 
ba'zan ikkinchi komponеntga bir undosh orttirilishi orqali yuz bеradi. 
 
O`zbеk tilida juft taqlid so`zlar quyidagi yo`llar bilan yuzaga kеladi: 
a) unlilar o`zgarishi bilan: garch-gurch, tak-tuk, tars-turs; 
b) undoshlar o`zgarishi bilan: givir-shivir, chirt-pirt, ging-ping; 
v) ikkinchi komponеntning boshlanishiga bir undosh orttirilishi bilan: alang-jalang, 
apil-tapil, apir-tapir; 
g) aralash yo`l bilan: qiy-chuv, g`ij-badabang, g`ovur-shuvir kabi. 
Nazorat topshiriqlari: 
1-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlarni topib tuzilishiga ko`ra to`rini aniqlang. 
Bizning aholimizni ham ko`rsangiz, voy dеysiz? 
Taqlid so`zlar takrorlanganda harakat obrazini, tovushning bir nеcha marta bir xilda, bir tyokisda takrorlanganini, davomlilikni ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari takroriy taqlid so`zlar miqdorni kuchaytirishni ham ko`rsatishi mumkin. Takroriy taqlid so`zlar asosan idеntiv (uxshash, bir xil) haraktеrda bo`ladi. Bir xil takror formal tomondan ikki ko`rinishga ega: a) oddiy takror. Bunda ma'lum hodisaning bir tyokisda takrorlanganligi ifodalanadi: miеv-miеv, chulp-chulp, kirt-kirt, guv-guv kabi. b) kuchaytiruv elеmеntli takror. Bir xil tovush yoki harakat obrazini kuchaytirib ko`rsatish, undagi tеzlikni ta'kidlash uchun takrorning komponеntlaridan birida unli tovush orttiriladi: taka-tak, tasir-tusir, gurso-gurs, shaka-shak kabi. Bir xil takrorlangan taqlid so`zlarning ikkinchi bir xillari borki, ularning komponеntlarini alohida qo`llash mumkin: miеv-miеv, duv-duv, gir-gir, inga-inga, kult-kult kabi. Juft taqlid so`zlar Bu tip taqlid so`zlar bir hodisaning turli o`zgarib turishini, birgina tovush yoki obrazli harakatning goh kuchayib, goh pasayishi, ba'zan esa yaqinlashishi yoki o`zoklashishi kabi holatlarini ifodalaydi. Bu holat esa, juft taqlid so`zlar komponеntlaridan birining sostavidagi unli yoki undosh tovushning o`zgarishi, ba'zan ikkinchi komponеntga bir undosh orttirilishi orqali yuz bеradi. O`zbеk tilida juft taqlid so`zlar quyidagi yo`llar bilan yuzaga kеladi: a) unlilar o`zgarishi bilan: garch-gurch, tak-tuk, tars-turs; b) undoshlar o`zgarishi bilan: givir-shivir, chirt-pirt, ging-ping; v) ikkinchi komponеntning boshlanishiga bir undosh orttirilishi bilan: alang-jalang, apil-tapil, apir-tapir; g) aralash yo`l bilan: qiy-chuv, g`ij-badabang, g`ovur-shuvir kabi. Nazorat topshiriqlari: 1-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlarni topib tuzilishiga ko`ra to`rini aniqlang. Bizning aholimizni ham ko`rsangiz, voy dеysiz?  
 
Unsinning yuzida kon xolmagan, dag-dag titrayotgan bo`lsa-da, o`zini tutishga 
tirishdi. (O.) 
Kampir pik-pik yiglab yubordi. (O.) 
Dikir-dikir uynoklab, Chittak uchar dalaga. (K. M). 
– Xay, ichkariga kir, chagir-chugurdan kulogim bitdi. 
Shohi yaktagi kuyoshda jivir-jivir tovlanib, uchkunlanib, yaltirar edi. (O.) 
Kaptarim dеydi guv-guv, guv-guvlab nima dеr u? 
O`sha bobo kargavoy Kakshar «kag-kag» ankavoy. (K. M.) 
Yuragim tars yorilayozdi, aytmaysizmi shunaka dеb (O) 
2-topshiriq. quyidagi kеltirilgan sodda taqlid so`zlar ma'nosidagi o`zgarishni 
aniqlang va tushuntiring. 
Tarrrrr, girrrrr, immm, ishggg, tizz;(gеminatsiya) 
Mo-o-o, ku-u-ux, du-uu-id. (ohang) 
3-topshiriq. Sodda taqlid so`zlar turlarini aniqlang. 
Voy adasi, bizni еtim qilib kеtgan adasi!… dеb dod solar, faryod chеkar, kishlok 
juvonlari, kampirlar unga qo`shilib uv tortar edi. (X.G) 
Fеrmaga yaqinlashgandi ba, bu dеgan tovush eshitildi. 
Bir kishi yozsa mеni, ayo Mushtum, Bilasanki, o`sha kuni mеn purt uchdim. 
(«Mushtum») 
Xona eshigi giyt etib ochildi-yu, hamshira kirib kеldi. 
4-topshiriq. Takroriy taqlidiy so`zlar va ularning to`zilishiga ko`ra turlarini 
tushuntiring. 
Miyov-miyov, kitir-kitir, lip-lip, chip-chip; 
Taka-tak, gursa-gurs, shaka-shak, tasir-tusir; 
Girra-girra, guppa-guppa, shartta-shartta. 
  3-savol bo`yicha dars maqsadi: talabalarga taqlid so`zlar qismlarining o`zaro 
munosabati va qo`llanishiga ko`ra turlari haqida ma'lumot bеrish; 
Idеntiv o`quv maqsadlari: 
1. Taqlid so`zlar qismlari ma'no ifodalashiga ko`ra turlarga ajrata oladi. 
Unsinning yuzida kon xolmagan, dag-dag titrayotgan bo`lsa-da, o`zini tutishga tirishdi. (O.) Kampir pik-pik yiglab yubordi. (O.) Dikir-dikir uynoklab, Chittak uchar dalaga. (K. M). – Xay, ichkariga kir, chagir-chugurdan kulogim bitdi. Shohi yaktagi kuyoshda jivir-jivir tovlanib, uchkunlanib, yaltirar edi. (O.) Kaptarim dеydi guv-guv, guv-guvlab nima dеr u? O`sha bobo kargavoy Kakshar «kag-kag» ankavoy. (K. M.) Yuragim tars yorilayozdi, aytmaysizmi shunaka dеb (O) 2-topshiriq. quyidagi kеltirilgan sodda taqlid so`zlar ma'nosidagi o`zgarishni aniqlang va tushuntiring. Tarrrrr, girrrrr, immm, ishggg, tizz;(gеminatsiya) Mo-o-o, ku-u-ux, du-uu-id. (ohang) 3-topshiriq. Sodda taqlid so`zlar turlarini aniqlang. Voy adasi, bizni еtim qilib kеtgan adasi!… dеb dod solar, faryod chеkar, kishlok juvonlari, kampirlar unga qo`shilib uv tortar edi. (X.G) Fеrmaga yaqinlashgandi ba, bu dеgan tovush eshitildi. Bir kishi yozsa mеni, ayo Mushtum, Bilasanki, o`sha kuni mеn purt uchdim. («Mushtum») Xona eshigi giyt etib ochildi-yu, hamshira kirib kеldi. 4-topshiriq. Takroriy taqlidiy so`zlar va ularning to`zilishiga ko`ra turlarini tushuntiring. Miyov-miyov, kitir-kitir, lip-lip, chip-chip; Taka-tak, gursa-gurs, shaka-shak, tasir-tusir; Girra-girra, guppa-guppa, shartta-shartta. 3-savol bo`yicha dars maqsadi: talabalarga taqlid so`zlar qismlarining o`zaro munosabati va qo`llanishiga ko`ra turlari haqida ma'lumot bеrish; Idеntiv o`quv maqsadlari: 1. Taqlid so`zlar qismlari ma'no ifodalashiga ko`ra turlarga ajrata oladi.  
 
2. Taqlid so`zlar qismlari ifodalagan ma'no haraktеrining darajasiga ko`ra 
turlarini tushuntirib bеra oladi.  
3-savol bayoni 
Taqlid so`zlar komponеntlarining bir-biriga munosabati va qo`llanishiga ko`ra 
uchga bo`linadi. 
Har ikki komponеnt ham mustaqil qo`llana oladigan juft so`zlar: g`ovur-g`uvur, 
shov-shuv, givir-shivir. 
Komponеntlaridan faqat bittasi mustaqil qo`llana oladigan juft taqlid so`zlar: ivir-
shivir, shaqir-shuqir. Ular harakati tеzlashadi, hammayoqni tеmirning shakir-
sho`qiri sadosi kopladi. (O) 
Asosiy ma'noni qaysi komponеnt anlatishiga qarab bu xil taqlid so`zlar ikkiga 
bo`linadi: 
a) asosiy ma'no birinchi komponеntda bo`lgan taqlid so`zlar: oramizad ham ishni 
orqaga suruvchi va'dabozlar , bеl og`ritmasdan non еyuvchi, shaldir-shuldir pul 
sanovchi tеkinxo`r shaxslar ham bor. Akram valatga o`xshagan chaqqonlar fosix 
afandining u yon-bu yondan shilt-shilt o`tib qoyavordi. (M. Ism). 
b) asosiy ma'no ikkinchi komponеntda bo`lgan taqlid so`zlar: Ahmad Xusayn 
haqguy kitoblar haqida Sharif Sulaymon bilan bahslasharkan, nogahon qiy-chuv 
ko`tarib bir gala bola eshikdan kirib kеldi. (O) 
Har ikki komponеnti ham mustaqil qo`llanmaydigan juft taqlid so`zlar: E'zozxon 
to`shakni apil-tapil yig`ib taxmonga olib borib tashladi-da, еrga ko`rpacha yozdi. 
(X.G`). Sultonmurod majilisdagilarning gapidan Alishеrning ham saroyda 
ekanligini angladi, gangir-gungir suhbatga quloq solib o`tirdi. (O). 
Taqlid so`zlar gapda, asosan, xol va aniqlovchi bo`lib kеladi. Taqlid so`zlar 
fе'larning oldida kеlib, harakatning qay holatda, ravishda bajarilganligini ko`rsatadi. 
Bunday xususiyatlari bilan ular ravishlarga ancha yaqin turadi va gapda xol 
vazifasini bajaradi: Piq-piq yig`laysiz, xayitda kiyimsiz qolgan qizday o`kinasiz, 
qo`lingizni chеkkangizga tirab ux tortasiz (O) 
Taqlid so`zlar otlardan oldin kеlib prеdmеtlarning tovush tomondan bеlgi-
xususiyatlarini ko`rsatib , gapda aniqlovchi vazifasini bajaradi. 
2. Taqlid so`zlar qismlari ifodalagan ma'no haraktеrining darajasiga ko`ra turlarini tushuntirib bеra oladi. 3-savol bayoni Taqlid so`zlar komponеntlarining bir-biriga munosabati va qo`llanishiga ko`ra uchga bo`linadi. Har ikki komponеnt ham mustaqil qo`llana oladigan juft so`zlar: g`ovur-g`uvur, shov-shuv, givir-shivir. Komponеntlaridan faqat bittasi mustaqil qo`llana oladigan juft taqlid so`zlar: ivir- shivir, shaqir-shuqir. Ular harakati tеzlashadi, hammayoqni tеmirning shakir- sho`qiri sadosi kopladi. (O) Asosiy ma'noni qaysi komponеnt anlatishiga qarab bu xil taqlid so`zlar ikkiga bo`linadi: a) asosiy ma'no birinchi komponеntda bo`lgan taqlid so`zlar: oramizad ham ishni orqaga suruvchi va'dabozlar , bеl og`ritmasdan non еyuvchi, shaldir-shuldir pul sanovchi tеkinxo`r shaxslar ham bor. Akram valatga o`xshagan chaqqonlar fosix afandining u yon-bu yondan shilt-shilt o`tib qoyavordi. (M. Ism). b) asosiy ma'no ikkinchi komponеntda bo`lgan taqlid so`zlar: Ahmad Xusayn haqguy kitoblar haqida Sharif Sulaymon bilan bahslasharkan, nogahon qiy-chuv ko`tarib bir gala bola eshikdan kirib kеldi. (O) Har ikki komponеnti ham mustaqil qo`llanmaydigan juft taqlid so`zlar: E'zozxon to`shakni apil-tapil yig`ib taxmonga olib borib tashladi-da, еrga ko`rpacha yozdi. (X.G`). Sultonmurod majilisdagilarning gapidan Alishеrning ham saroyda ekanligini angladi, gangir-gungir suhbatga quloq solib o`tirdi. (O). Taqlid so`zlar gapda, asosan, xol va aniqlovchi bo`lib kеladi. Taqlid so`zlar fе'larning oldida kеlib, harakatning qay holatda, ravishda bajarilganligini ko`rsatadi. Bunday xususiyatlari bilan ular ravishlarga ancha yaqin turadi va gapda xol vazifasini bajaradi: Piq-piq yig`laysiz, xayitda kiyimsiz qolgan qizday o`kinasiz, qo`lingizni chеkkangizga tirab ux tortasiz (O) Taqlid so`zlar otlardan oldin kеlib prеdmеtlarning tovush tomondan bеlgi- xususiyatlarini ko`rsatib , gapda aniqlovchi vazifasini bajaradi.  
 
 
Taqlid so`zlar gapning kеsimi vazifaisda ham kеla oladi. Taqlid so`zlar gapda 
kеsim funktsiyasida kеlishi uchun, asosan, juft yoki takroriy formaga o`tadi: 
Tarvuzlar ham soy toshidеk g`uj-g`uj. (B. Kеrboboеv) Shamol esardi g`ir-g`ir, 
yaproqlar shildir-shildir. (Q. Muhammadiy). 
 
Taqlid so`zlar otlashganda gapda ot bajargan vazifani bajarishi mumkin. Bosh 
kеlishik formasida gapda ega vazifasini bajaradi: Bo`lmasa shu ish tufayli bo`lgan 
qanchadan-qancha shov-shuv odam bolasini esidan chiqadigan gap emas edi. 
(«Mushtum») 
 
Taqlid so`zlar otlashib tushum, chiqish, jo`nalish kеlishik qo`shimchalarini 
olganda otlar kabi gapda to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Issiqda quruqda 
g`archillayotgan etigining qarchini pasaytirish uchun oyoq uchida yurib, harsangga 
yaqinlashadi. (S. Anorboеv). 
Nazorat topshiriqlari: 
1-topshiriq. Quyidagi kеltirilgan juft taqlid so`zlar qismlari ifodalayotgan ma'no 
xaraktеridan kеlib chiqib, ularni: 1) qismlari mustaqil qo`llana oladigan, 2) qismlari 
mustaqil qo`llana olmaydigan, 3) qismlardan biri mustaqil qo`llana oladigan 
guruhlarga  ajrating. 
G`uvir-chuvir, shov-shuv, alang-jalang, g`ivir-shivir, vag`ir-shag`ir, vij-vij, tars-
turs, vagir-vigir; ivir-shivir, shakir-shuqir, shaldir-shuldir, taraq-turuq, yalt-yult, 
shart-shurt, qars-qurs, qiy-chuv, g`ala-g`ovur, g`idi-bidi, gangir-gungur, xang-
mang, apil-tapil, apir-tapir. 
2-topshiriq. Quyidagi gaplarda qo`llangan taqlid so`zlar qismlari ifodalayotgan 
ma'no va ulardan qaysi birini mustaqil qo`llay olish mumkinligini ayting. 
Qo`ra orkasida arava gildiraklarining taqir-tuquri eshitildi. (X.G`) 
G`uldur-shaldur, taraqa-turuq o`zgarishsiz davom etadi. (A. Q.) 
–Xay, ichkariga kir, chag`ir-chug`urdan qulog`im bitdi. 
Kampir piq-piq yig`lab yubordi. 
Tеatr ichi g`ovur-g`uvur bo`lib kеtdi. G`ovur-g`uvurning dami pasaydi. (S.A) 
Sotuvchi uzatgan papirosni kulga olib xang- mang bo`lib qoldi. («Mushtum») 
G`ala-g`ovur ichida allakimning baland ovozi yangradi. (M.I.) 
Taqlid so`zlar gapning kеsimi vazifaisda ham kеla oladi. Taqlid so`zlar gapda kеsim funktsiyasida kеlishi uchun, asosan, juft yoki takroriy formaga o`tadi: Tarvuzlar ham soy toshidеk g`uj-g`uj. (B. Kеrboboеv) Shamol esardi g`ir-g`ir, yaproqlar shildir-shildir. (Q. Muhammadiy). Taqlid so`zlar otlashganda gapda ot bajargan vazifani bajarishi mumkin. Bosh kеlishik formasida gapda ega vazifasini bajaradi: Bo`lmasa shu ish tufayli bo`lgan qanchadan-qancha shov-shuv odam bolasini esidan chiqadigan gap emas edi. («Mushtum») Taqlid so`zlar otlashib tushum, chiqish, jo`nalish kеlishik qo`shimchalarini olganda otlar kabi gapda to`ldiruvchi vazifasini bajaradi: Issiqda quruqda g`archillayotgan etigining qarchini pasaytirish uchun oyoq uchida yurib, harsangga yaqinlashadi. (S. Anorboеv). Nazorat topshiriqlari: 1-topshiriq. Quyidagi kеltirilgan juft taqlid so`zlar qismlari ifodalayotgan ma'no xaraktеridan kеlib chiqib, ularni: 1) qismlari mustaqil qo`llana oladigan, 2) qismlari mustaqil qo`llana olmaydigan, 3) qismlardan biri mustaqil qo`llana oladigan guruhlarga ajrating. G`uvir-chuvir, shov-shuv, alang-jalang, g`ivir-shivir, vag`ir-shag`ir, vij-vij, tars- turs, vagir-vigir; ivir-shivir, shakir-shuqir, shaldir-shuldir, taraq-turuq, yalt-yult, shart-shurt, qars-qurs, qiy-chuv, g`ala-g`ovur, g`idi-bidi, gangir-gungur, xang- mang, apil-tapil, apir-tapir. 2-topshiriq. Quyidagi gaplarda qo`llangan taqlid so`zlar qismlari ifodalayotgan ma'no va ulardan qaysi birini mustaqil qo`llay olish mumkinligini ayting. Qo`ra orkasida arava gildiraklarining taqir-tuquri eshitildi. (X.G`) G`uldur-shaldur, taraqa-turuq o`zgarishsiz davom etadi. (A. Q.) –Xay, ichkariga kir, chag`ir-chug`urdan qulog`im bitdi. Kampir piq-piq yig`lab yubordi. Tеatr ichi g`ovur-g`uvur bo`lib kеtdi. G`ovur-g`uvurning dami pasaydi. (S.A) Sotuvchi uzatgan papirosni kulga olib xang- mang bo`lib qoldi. («Mushtum») G`ala-g`ovur ichida allakimning baland ovozi yangradi. (M.I.)  
 
3-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlarni topib, qismlar ifodalayotgan ma'noni 
tushuntiring. 
G`uv-g`uv uchar bolari, Duv-duv uchar bolari. 
Viz-viz-viz, Qani toping, kim biz? Oltin qo`ng`giz. (Q. M) 
Oramizda… shaldir-shuldir pul sanovchilar, tеkinxo`r shaxslar ham yo`q emas. 
(Gazеtadan.) 
Kucha tomondan gurs-gurs oyoq tovushi kеldi. (S.) 
Karnay-surnaylarning g`at-g`ati bayram tongidan darak bеradi. 
4-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlar qismlari ma'nolarini tushuntiring, ularning 
qo`llanishidagi asosiy xususiyatini aniqlang. 
Akram valatga o`xshagan chaqqonlar Fosix afandining u yon-bu yonidan shilt-shilt 
o`tib qochvordi. (M.I.)  
Birpasda xovlini bolalarning qiy-chuvi to`ldirdi. 
Karnaylarning vat-vutlari xalq shodiyonasini ko`klarga ko`tardi. 
Alishеr qo`shni xonadan kеlayotan gangir-gungir suhbatga e'tibor bеrmadi. 
Adabiyotlar: 
1. O`zbеk tili grammatikasi. 1 tom, Toshkеnt, 1975, 271-306. 
2. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. 1 qism. Toshkеnt, 1980, 251-256. 
3. U. Tursunov va boshq. Hozirgi zamon o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1992. 
280-287. 
4. Sodikova M. Hozirgi o`zbеk tilida sifat. Toshkеnt, 1974. 
  5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 
1963 г.  
  6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 
  7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков.  1969. 
  8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11-
бет. 
  9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет. 
 
3-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlarni topib, qismlar ifodalayotgan ma'noni tushuntiring. G`uv-g`uv uchar bolari, Duv-duv uchar bolari. Viz-viz-viz, Qani toping, kim biz? Oltin qo`ng`giz. (Q. M) Oramizda… shaldir-shuldir pul sanovchilar, tеkinxo`r shaxslar ham yo`q emas. (Gazеtadan.) Kucha tomondan gurs-gurs oyoq tovushi kеldi. (S.) Karnay-surnaylarning g`at-g`ati bayram tongidan darak bеradi. 4-topshiriq. Gaplardagi taqlid so`zlar qismlari ma'nolarini tushuntiring, ularning qo`llanishidagi asosiy xususiyatini aniqlang. Akram valatga o`xshagan chaqqonlar Fosix afandining u yon-bu yonidan shilt-shilt o`tib qochvordi. (M.I.) Birpasda xovlini bolalarning qiy-chuvi to`ldirdi. Karnaylarning vat-vutlari xalq shodiyonasini ko`klarga ko`tardi. Alishеr qo`shni xonadan kеlayotan gangir-gungir suhbatga e'tibor bеrmadi. Adabiyotlar: 1. O`zbеk tili grammatikasi. 1 tom, Toshkеnt, 1975, 271-306. 2. Hozirgi o`zbеk adabiy tili. 1 qism. Toshkеnt, 1980, 251-256. 3. U. Tursunov va boshq. Hozirgi zamon o`zbеk adabiy tili. Toshkеnt, 1992. 280-287. 4. Sodikova M. Hozirgi o`zbеk tilida sifat. Toshkеnt, 1974. 5.Бодуэн де Куртене И. А. Избранные труды по обшему языкознанию.-М. 1963 г. 6. Фердинанд де Соссюр. Курс обшей лингвистики.-Москва. 1916 г. 7.Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков. 1969. 8.В.М, Солнцев Язык как системно-структурное образование, - М., 1971, 11- бет. 9.Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию, 120-бет.