YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI
Reja:
1. Ko’makchi haqida ma'lumot
a) ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari
b) ko’makchilar va kеlishiklar
2. Bog`lovchi
a) teng bog`lovchilar
b) ergashtiruvchi bog`lovchilar
c) bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar
3. Yuklama
a) yuklamalarning turlari
b) yuklamalarning yozilishi
Yordamchi so`z turkumlari mustaqil so`z turkumlaridan farqlanadi. Ular
lug`aviy ma’noga ega emas, morfologik jihatdan o`zgarmaydi, gapda sintaktik vazifa
bajarmaydi, yasalish xususiyatiga ega emas.
Mustaqil lug`aviy ma’noga ega bo`lmay, gap bo`laklari va gaplarni o`zaro
bog`lash, xilma-xil munosabatlarni ko`rsatish yoki ularga qandaydir qo`shimcha
ma’no qo`shishga xizmat qiladigan so`z turkumlari yordamchi so`z turkumlari
deyiladi. Yordamchi so`z turkumlariga bog`lovchi, ko`makchi va yuklama kiradi.
Ko’makchi haqida ma'lumot
Ot, va otlashgan so’zlardan kеyin kеlib, ularni boshqa so’zlarga tobеlanish
yo’li bilan boG‘laydigan yordamchi so’zlar ko’makchi dеyiladi: O‘z qo’li bilan
to’g‘riladi. Ko’makchi qaysi so’zdan kеyin kеlsa,o‘sha so’z bilan birgalikda bir
so’roqqa javob bo’lib, bir xil gap bo’lagi vazifasini bajaradi.
Ko’makchilar quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Sof ko’makchilar luG‘aviy ma'nolarini butunlay yo’qotib, vazifa jihatidan
kеlishik qo’shimchalariga yaqin turadigan so’zlardir: bilan, uchun, kabi, sari,
singari, sayin, uzra , qadar, yangliG‘. Bunday ko’makchilar urg‘u olmaydi, urg‘u
ko’makchidan oldingi so’zning oxirgi bo’g‘iniga tushadi.
2. Ko’makchi vazifasida qo’llanuvchi so’zlar (vazifadosh ko’makchilar
gapdao‘rni bilan mustaqil so’z, o‘rni bilan ko’makchi bo’lib kеladi. Bular quyidagi
turkumlardan ko’makchilarga ko’chadi:
1) ot turkumidan: tomon, tashqari, bo’yi, chamasi, holda, yo’sinda;
2) sifatdan: sababli, tufayli, qarshi, choG‘li, doir, muvofiq, o‘zga, boshqa; 3)
fе'ldan: qarab, qaraganda, ko’ra, tortib, dеgan, dеydigan, osha, bo’ylab, yarasha,
qaramasdan, qaramay, qarata;
4) ravishdan: avval, so’ng, kеyin, burun, ilgari, bеri, bеri, buyon, asosan, binoan.
3. Ko’makchi-bohlovchilar boG‘lovchi vazifasini ham bajaradigan ko’makchilar:
bilan, dеb, dеya. Masalan: daftar bilan qalam; Umrim shirino‘tsin dеb(dеya), u
ko’p mеhnat qildi.
4. Ko’makchi otlar o‘z luG‘aviy ma'nolarini saqlagan holda ko’makchio‘rnida
kеlib, harakat bilan prеdmеto‘rtasidagi turli munosabatlarni ifodalaydigan so’zlardir.
Bu so’zlaro‘rin-payt, chiqish kelishigi va egalik qo’shimchalarini qabul qiladi:
old,o‘rta, yon, orqa, kеt, ich, ust, tеpa, ost, tag, ora, bosh,o‘rin, qosh, yoqa, tomon.
Bu so’zlar bеlgisiz qaratqich kеlishigidagi so’zdan kеyin kеlgandagina ko’makchi ot
hisoblanadi: ish ustida, siqiG‘i ostida. Aks holda, ularo‘rin otlari hisoblanadi:
stolning ustida (stolning qayerida?), uyning oldida. Ko’makchi otlarni quyidagi
turlarga bo’lish mumkin: 1) vеrtikal yo’nalishni bildiruvchi: ost, ust, tag.
2) gorizontal yo’nalishni bildiruvchi: old, orqa, yon, ich, tomon;
3) aralash yo’nalishni bildiruvchi: o‘rta, ora, bosh.
1. Ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari
1) bosh kеlishikdagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar:
Bilan (qisqa shakllari: -la, ila) ko’makchisi birgalik, vosita, tеz bosG‘lanish, payt,
ish-harakat ob'еkti, holat, maqsad ma'nolarini bildiradi: Ukasi bilan kеldi. Qalam
bilan yozdi. Eshik ochilishi bilan kirishdi. Tuni bilan uxlamadi. Baxtiyorlik bilan
jilmaydi.
Uchun (qisqa shakli: -chun) ko’makchisi maqsad, sabab, atash, evaz ma'nolarini
ifodalaydi: Bolalar uchun qurildi.o‘qimagani uchun bilmadi. Sеn uchun oldim.
Yordamingiz uchun rahmat.
D i q q a t ! -la, -chun shakllario‘zi bog‘lanib kеlgan so’zdan chiziqcha bilan ajratib
yoziladi: qo’llarim-la, Vatan-chun.
Uchun, bilan, kabi, singari ko’makchilari qаrаtqich kelishigidagi so’zlar bilan hаm
qo’llаnishi mumkin: shuning uchun, bunung kabi, shuning singari.
2. Ko’makchilar va kеlishiklar
Ko’makchilar vazifasi jihatidan kеlishiklargao‘xshaydi. Ayrim hollarda ko’makchi
kеlishik qo’shimchasio‘rnida yoki kеlishik qo’shimchasi ko’makchio‘rnida
almashib kеlishi mumkin. Ko’makchilar tushum, jo’nalish,o‘rin-payt, chiqish
kеlishiklario‘rnida almashib kеlishi mumkin: Radio orqali eshitdik - Radiodan
eshitdik. Ukam uchun oldim - Ukamga oldim. Qalam bilan yozdi – Qalamda yozdi.
Borgani haqida gapirib bеrdi - Borganini gapirib bеrdi. Biroq hamma vaqt ham
ko’makchio‘rnida kеlishik qo’shimchasi ishlatilavеrmaydi: Do’stiga yordamlashdi
gapida jo’nalish kelishigi qo’shimchasio‘rnida ko’makchini qo’llab bo’lmaydi.
Bog`lovchi
Gap bo`laklarini yoki qo`shma gapning qismlarini bog`laydigan yordamchi
so`zlar bog`lovchi deyiladi. Bog`lovchilar gap bo`laklari va ayrim sodda gaplarni
o`zaro qanday munosabatda ekanliklarini ko`rsatadi. Farzand olgan tarbiyasiga
qarab ota-onasiga rohat yoki jazo keltiradi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur») Kumush
ichkariga kirib ko`zdan g`oyib bo`ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga
mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.)
Bog`lovchilar qo`llanishiga ko`ra ikki turli bo`ladi: 1. Yakka bog`lovchilar. 2.
Takroriy bog`lovchilar.
Yakka bog`lovchilar uyushgan bo`laklar va ayrim gaplar orasida yakka holda
qo`llanadi. Bular va, hamda, lekin, biroq, -ki (-kim), chunki, agar, gar, balki, go`yo,
basharti, garchi, go`yoki, holbuki, vaholanki.
Xazon qilmas Zaynabni zamon Va otashda o`rtanmas Omon (H.O.) Bu
gullarni Azizxon, go`yo ona o`z farzandini ardoqlagan kabi ardoqlardi. (S. Jamol).
Ahli majlis Otabekni ko`klarga ko`tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga
ishtirok etmas va nimadandir g`ijingandek ko`rinar edi. (A.Qod.)
Takroriy bog`lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o`rinda gap bo`laklari,
shuningdek qo`shma gaplarda ayrim sodda gaplar bilan birga aynan takrorlanadi.
Bular dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, yo..., yo, yoki..., yoki, ham..., ham,
ba’zan..., ba’zan, bir...,bir. Masalan, U goh dashtdagi otlarning kishnashiga, goh
yaqin chodirdagi go`zal kanilarning mayin kulgulariga quloq solib yotarkan, olam
beg`ubor bo`lib tuyular edi. (O.YO.) YO bir maslahatni aytib bo`ladi, yo ro`zg`or
ishni. (CHo`lpon). Dam bobomga, dam uning o`rtog`iga tikilaman. (O.) Dadasi...
erkatoy o`g`lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi. (O.YO.)
Takroriy bog`lovchilardan yo,yoki yakka holda ham qo`llanishi mumkin,
ham, ba’zan, bir so`zlari esa yakka holda qo`llansa bog`lovchi bo`la olmaydi. Navoiy
Xuroson va Movarounnahrda yashamoqda bo`lgan yoki dunyodan ko`z yumgan
yuzlarga shoirlarni xotirga oldi. (O.) Bu erda qovun tekin. Uzib beraymi yo o`zingiz
uzasizmi? (S.Ahmad).
Bog`lovchilar gapdagi vazifasiga ko`ra ikki xil bo`ladi:
1) teng bog`lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog`lovchilar.
1. Teng bog`lovchilar
Teng bog`lovchilar grammatik jihatdan teng huquqli gap bo`laklarini va
gaplarni o`zaro bog`lashga xizmat qiladi. Masalan, Kitob har qanday bilimning joni
va yuragi, har qanday fanning ibtidosidir. (Stefan TSveyg). Agar so`zlar va Zaynab
qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.O.)
Teng bog`lovchilar biriktiruv, zidlov va ayiruv bog`lovchilariga bo`linadi.
1) biriktiruv bog`lovchilar guruhiga va, hamda, bilan, ham kabi so`zlar
kiradi. Bu bog`lovchilar gapning uyushiq bo`laklarini, qo`shma gap tarkibidagi
sodda gaplarni bir-biriga bog`laydi. Biriktiruv bog`lovchisi va eng ko`p
qo`llanadigan bog`lovchidir. Bu bog`lovchi:
1) gapning uyushiq bo`laklarini bog`laydi: Aqlli odam olimlar, fozillar va
tadbirli xunarmandlarning suhbatlarida bo`ladi, ulardan bahra oladi («Oz-oz
o`rganib dono bo`lur»);
2) qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashga xizmat qiladi va turli
ma’no munosabatlarini ifodalaydi. Masalan: Hamid Rahmat bilan birga Otabekni
Ziyo akanikiga taklif qilgali kelgani edi va biz ularni osh-suv qilib jo`natgan edik.
(A.Qod.)
Ham, hamda bog`lovchilari ham gapning uyushiq bo`laklarini va qo`shma
gap qismlarini bog`lash uchun qo`llanadi. Sultonmurod ham do`st Zayniddin cheksiz
quvondilar. (O.) Kun sovidi hamda erlar muzladi.
Ham so`zi bog`lovchi bo`lib emas, balki gap ma’nosini yoki ayrim gap
bo`laklarini ta’kidlash, kuchaytirish uchun ko`p ishlatiladi. Quyosh ham oltin
to`rlarini to`kib, mag`rur ko`tariladi (O.)
Biriktiruvchi bog`lovchilari bilan ko`makchisi, -da, -u(-yu) yuklamalari ham
qo`llanadi.
Bobom asta ko`zlarini yumadi-da, allaqanday uzoq bir xayolga ketadi. (O.)
Onayu bola – gulu lola. (Maqol). SHudgorda Jannatxola bilan Zebixon qoldi. (S.A.)
1) zidlov bog`lovchilari guruhiga biroq, ammo, lekin, balki, holbuki kabi
so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo`yilgan
bo`laklarni yoki gaplarni bog`lash uchun xizmat qiladi.
Biroq, ammo, lekin bog`lovchilari gap bo`laklarini bog`lab kelganda zidlik
ma’nosini, shu bilan birga, gap mazmunini to`ldirish, izohlash, qiyoslash uchun ham
xizmat qiladi. Qo`shma gap qismlari tarkibidagi sodda gaplarni bog`lashda esa
keyingi qism avvalgi qismda aytilgan fikrga qarama-qarshi, zid faktlar ifodalanadi.
SHuning uchun bu faktlar, voqea-hodisalardan faqat bittasining bo`layotganini,
ikkinchisi inkor etilganigi ma’nosi anglashiladi. Masalan, Mahallada bolalar ko`p,
lekin bir-biriga o`xshamaydi. (O.) Har narsaning yangisi, ammo do`stning eskisi
yaxshi. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). O`xshash mevalarni saralaydi, xidlaydi,
biroq egisi kelmaydi. (O.)
Zidlov bog`lovchilari gap boshida kelib, avval aytilgan fikrga zid bo`lgan
yangi fikrli gapni oldingi gapga bog`laydi:
Mazmunan bir-biriga qarama-qarshi gap bo`laklari va gaplarni bog`lashda –
da, -u (-yu) yuklamalari ham qo`llanadi. Sobir kichkina-yu, pishiqqina (O.)
2) ayiruv bog`lovchilar guruhiga yo, yoki, yo..., yo, yoxud, dam..., dam,
goh..., goh, xoh..., xoh, ba’zan..., ba’zan, bir-bir kabi so`zlar kiradi.
Bu bog`lovchilar narsa, voqea-hodisalarni boshqarishdan ajratish yoki
ularning galma-gal bo`lishini ko`rsatish uchun xizmat qiladi.
Bulardan yo, yoki, yo..., yo, xoh..., xoh bog`lovchilari uyushgan bo`laklarning
birini ikkinchisidan, biror voqea, hodisa yoki ish-harakatni boshqasidan ayirib
ko`rsatish uchun ishlatiladi: Poshshaxon Umrinisabibining qizini yo ko`rmadi, yo
ko`rsa ham nazarga ilmadi. (CHo`lpon). «YO podshoh biron erga chiqadi yoki elchi
kelishi kutiladi», - dedi Zayniddin. (O.) Xoh ishoning, xoh ishonmang, birinchi
kuniyoq to`qqiz tonna paxta teribman. (S. A.)
Ba’zan..., ba’zan, dam..., dam, goh..., goh bog`lovchilari esa galma-gallikni,
navbat bilan almashinib, takrorlanib turishni ifodalaydi. Dam tekisliklar bo`ylab
balandga, dam pastga tushib boramiz. (O.) Nimqorong`i shiftga tikilib yotgancha
xayol suraman: goh katta shaharlarga borib qolaman, goh daryolarda suzaman.
(O`.Hoshimov) Hasanali eshitmadimi yoxud eshitsa ham eshitmaganga soldimi, har
nechuk javob bermadi (A. Qod.)
2. Ergashtiruvchi bog`lovchilar
Ergashtiruvchi bog`lovchilar qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-
biriga tobelanish yo`li bilan bog`laydi.
Ergashtiruvchi bog`lovchilar grammatik aloqalarni ifodalash va ma’nolariga
qarab: 1) aniqlov bog`lovchisi; 2) sabab bog`lovchilari; 3) chog`ishtiruv
bog`lovchilari; 4) maqsad bog`lovchisi; 5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilariga
bo`linadi.
1) aniqlov bog`lovchlariga ya’ni, -ki (-kim) so`zlari mansub bo`lib, ular
ergash gaplarni bosh gapga bog`lash uchun qo`llanadi. Bilib qo`yki, seni Vatan
kutadi. Mirzo Ulug`bek joyiga o`tirmagan ham ediki, saroybon kirib, ikkinchi
nomani tutdi. (O.Y.)
2) sabab bog`lovchilariga chunki, shuning uchun, negaki, zeroki, nainki kabi
so`zlar kiradi. Bu bog`lovchilar ergash gapni bosh gapga bog`lab, sabab, payt
ma’nolarini ifodalaydi. Chorasi bo`lmagan ishga kirishma, chunki undan qutilib
bo`lmaydi. (Amir Temur o`gitlari) Ko`chadagi suv ariqning tegidan sayoz oqar,
shuning uchun undan foydalanish qulay emas edi. (A.Qod.) U ikki, balki uch yildan
buyon o`z to`yini kutar edi. (O.)
3) chog`ishtiruv bog`lovchilari: go`yo, go`yoki. Bu bog`lovchilar bosh gapda
ifodalangan fikrni ergash gapdagi fikr bilan qiyoslab ko`rsatadi. Sen menga baxsh
etding ko`rkam bir yoshlik, go`yo qalbimda ulg`aydi quyoshday viqor. (J.Jabborov).
Nihoyat chollar jim bo`lishadi, go`yo yoshliklarini sog`inganday boshlarini quyi
solishadi (O.)
4) maqsad bog`lovchisi toki qo`shma gap tarkibidagi maqsad ma’nosini
ifodalagan ergash gapni bosh gap bilan bog`laydi. Yomonlarning jazosini berish
kerak, toki ular yaxshilarning boshiga yomon kunlarni solmasinlar. (H.G`.)
5) shart va to`liqsizlik bog`lovchilari: agar (gar), modomiki, basharti,
garchi, garchand, mabodo.
Bu bog`lovchilar shart va to`liqsiz ergash gaplarning bosh gapga bo`lgan
munosabatdagi shartni, shu bilan birga to`liqsizlik ma’nolarini anglatadi: Agar
kishining hayoti biror maqsad, biror g`oya uchun kurash bilan o`tsa, bunday
hayotga hech afsus qilmaslik kerak. (M.Ibr.) Bu oqshom, garchi tevarak tinch bo`lsa
ham, kechagidan ko`ra qo`rqinchliroq, ezuvchanroq tuyular edi. (O.)
Bog`lovchi vazifasini bajaruvchi so`zlar
Boshqa so`z turkumiga oid ba’zi so`zlar ham bog`lovchi o`rnida qo`llanadi:
bilan, deb, degan, bordi-yu, u(-yu), -da.
Masalan: Umrim shirin o`tsin deb, tilni tiydim hamisha. Ayvonda Hurmatbibi
bilan onam choy ichib, gaplashib o`tirishibdi (O.)
Yuklama
