YOSH AVLOD TARBIYASIDA IJTIMOIY MUHITNING TA’SIRI
MUNDARIJA:
KIRISH.......................................................................................................................
I BOB Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhitning ta’sirining ahamiyati
1.1 Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhitning mohiyatning mazmun
mohiyati….......
1.2. maktabgacha yoshdagi bolalarga ijtimoiy muhit ta'sirini o'rni..................
II BOB YOSH AVLOD TARBIYASIDA IJTIMOIY MUHITNING
TA’SIRINING o'rganish usullari
2.1. Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhit ta’sirini o'rganish usullari
2.1
Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhit ta'sirini o'rganganlik darajasi...........
XULOSA....................................................................................................................
ADABIYOTLAR RO’YXATI:................................................................................
I BOB YOSHLARGA OILADA TA'LIM-TARBIYA BERISHNING
IJTIMOIY PSIXOLOGIK JIHATLARI
1.1 Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhitning mohiyati
Yosh avlodga ilk bolalik davridan boshlab sharqona, milliy va ma'naviy
qadriyatlarimiz o'zbekona urf-odatlar va an'analari singdirish, milliy va ma'naviy
qadriyatlar ruhida tarbiyalash farzand ma'naviy kamolotining muhim omili sifatida
mutafakkir ajdodlarimiz mutaxassis olimlar tomonidan turlicha yondashuvlar
asosida e'tirof etilgan bo'lib, bu omilning samarali, muqobil yo'nalishlarini
o'rganish va ishlab chiqish oilashunoslik oldida turgan muhim va dolzarb muammo
sifatida o'z yechimini topmog'i zarur. Oila tinch, mustahkam va farovon bo'lsagina,
jamiyatda rivojlanish bo'ladi. Bu esa o'z navbatida ma'naviy va ruhiy muhitning
sog'lomligiga yetarli zamin yaratadi. Oilada psixologik tarbiya orqali dunyoqarash,
xulq-atvor me'yorlari va ko'plab sifatlar singdiriladi. Oiladagi muhit - bu ota-
onalarning va katta yoshdagi kishilarning har tomonlama olib borgan tarbiyaviy ish
natijalari, oila a'zolarining o'zaro yuksak axloqiy munosabatlarining yig'indisi va
kattalarning ijobiy ta'sir ko'rsatish namunasi natijasidir. Muhitning qanday
yaratilishi asosan ota-onaning va oiladagi boshqa oila a'zolarining psixologiyasiga
bog'liqligini hisobga olish kerak. Har bir oilaning sog'lom bo'lishi, ularda ijobiy
psixologik muhit hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib shaxs sifatida
shakllanayotgan insonga ta'sir etadi. Jamiyat taraqqiyotining kutilgan darajaga
chiqa olmasligi, uning taraqqiyotiga to'sqinlik qiluvchi, inqiroziga olib keluvchi
kuchlarning yuzaga kelishida ham oilaning hissasi kattadir. Chunki oilalarning
nosog'lomligi, noqobil va nizoli oilalar, ajralishlar sonining ortishi jamiyatga turli
iqtisodiy, ijtimoiy ziyon yetkazishi bilan birga, bunday nosog'lom psixologik, nizo-
janjalli, o'zaro mehr-oqibatsiz muhitda dunyoga kelib, shakllangan bola- da ham
keyinchalik nafaqat o'z ota-onasi, akaukalariga nisbatan mehr-oqibatsiz, balki
atrofdagilarga, qolaversa, o'zi yashagan jamiyatga nisbatan mehr-oqibatsiz,
shafqatsiz. zolim, xudbin, har xil jamiyat manfaatlari, yurt manfaatlariga zid
2
bo'lgan salbiy tashqi kuchlar ta'siriga oson beriluvchan shaxsning shakllanishiga,
shu asosda esa o'z oilasi xalqi, yurti uchun xavfli insonlarning yetishib chiqishiga
ham asos bo'lishi mumkin. Farzand tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy ko'rsatma
va bilimlar jamlanmasi emas, balki o'z ichiga diniy-axloqiy bilimlar, tibbiyot,
etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalariga oid bilimlarni ham qamrab oladigan
murakkab jarayondir. Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi shundaki,
birinchidan, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni
shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, jinsiy tarbiya,
axloqiy tarbiya berish sifati va ko'lamini oshirish talabini qo'yadi. Sharq
mamlakatlarida tarbiya asosan islomiy yo’nalishda beriladi.Islom dinining
muqaddas kitobi bo’lmish “Qur’oni Karimda” ham tarbiya muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi.Bundan tashqari Al-Buxoriy hazratlarining hadislarida, sharq
allomalarining yozma manbalarida farzand tarbiyasiga doir ko’plab ma’lumotlarni
uchratishimiz mumkin. Jumladan, (38-hadis) “Farzandlaringizni izzatikrom qilish
bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”. (625-hadis) “Har bir go’dak Islom
tabiatida tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo
majusiy qiladi”. (136-hadis) “Hech bir ota-ona o’z farzandiga xulqu odobdan
buyukroq meros berolmaydi”. Rasululloh (a.s.): “Birontangiz o'zfarzandlaringizni
tartib – intizomga o'rgatsa, bu har kuni sadaqa bergandan yaxshiroqdir”, deya
marhamat qilganlar. Bolalarni intizomga o'rgatish oila mustahkamligiga asos
bo'ladi. Islom shu ma'noda ota-onalarni o'z farzandlariga sog'lom tarbiya berishga
rag'batlantiradi. Hadisi sharifda “Farzandlaringizni hurmat qiling va ularni yaxshi
xulq bilan xulqlantiring” deb ta'kidlangan. Farzand tarbiyasi jarayonida bola
huquqlarining kamsitilmasligi talab etiladi. Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga
nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va tuyg'ulariga chuqur ta'sir
ko'rsatadi. Shuni ta’kidlab o’tishim kerakki, zero ta’lim-tarbiya,insoniy
munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida ochib berilgan. Oilada otaning
roli va mavqeyi muhim masalani belgilaydi. Chunki ota shaxs sifatida har qanday
yoshdagi farzandlarning ko'z oldida o'zini ko'rsata olishi kerak. Kichik yoshdagi
bola oiladagi ota obro'sini uning egallab turgan mavqeyiga qarab belgilaydilar. Bu
3
yerda otaning nafaqat farzandiga, balki butun oilaga ham masalalarni hal etishi
nazarda tutiladi. O'smir yoshdagi bolalar esa ota-onasidan tashqari o’qituvchilar va
katta yoshdagi qarindoshlarini ham kuzata boshlaydi. Ular bilan teng muloqotda
bo'lishga harakat qiladi. Shu paytda o'smirni qiziqtirgan masala va muammolarni
kim tezroq hal qilsa, o'smir shu inson bilan muloqotga yaxshi kirishadi O'spirin
yigit va qizlar o'zlarining ota va onasini ardoqlay boshlaydi. Ulami samimiy
hurmat qiladi, xayrixohlik bilan mehribonlik ko'rsatish orqali munosabatda bo'ladi.
Lekin ular o'zlariga nisbatan ham xuddi shunday munosabatni talab qiladilar.
Oiladagi munosabatlar ta'sirida ilk bolalikdan umumiy ishga sodiqlik,
vatanparvarlik, qaylik qadr-qimmat kabi yuksak insoniy tuyg'ular shakllana
boshlaydi. Turmushdagi samimiy va oqilona munosabat, iliq ruhiy muhit ta'siri
natijasida oila a'zolarida kamtarlik ko'ngil chanlik, iltifot, sabr, uyatchanlik,
to'g'rilik, mehnatsevarlik, vijdoniylik, mehnatga mas'uliyat izzat-nafs, tejamkorlik
kabi shaxs xislatlari tarkib topadi. Agarda oiladagi turmush munosa battar
qo'pollik, andishasizlik negiziga qurilgan bo'lsa, u holda oila a'zolari ruhiy
dunyosida kekkayish, yalqovlik, mas'uliyatsizlik, shuhratparastlik illatlari
rivojlanishi mumkin. Shuning uchun ham oilada sog'lom ma'naviy-axloqiy muhitni
vujudga keltirish va uni milliy g'oya ruhida mustahkamlash davlat ahamiyatiga
molik masaladir. Negaki, ijtimoiy hayotda yuz beradigan o'zgarishlar, undagi
yutuq va kamchiliklar, salbiy oqibatlar, murak- kabiliklar va ziddiyatlar oilada o'z
aksini topadi. Oila - jamiyat negizi, har bir insonda ilk yoshligidan boshlab ongida
shakllanadigan barcha insoniy fazilatlar, ezgu niyatlar, qadri- yatlar takomil
topadigan, huquqiy va ma'naviy tarbiya amalga oshiriladigan muhitdir. Oʻzbek
oilasi o'zida ko'p asrlik mustahkam ma'naviy qadriyatlarilarimiz ravnaq topadigan
shunday maskanki, uning barqarorligi va mustahkamligi jamiyatimiz rivojining
muhim omillaridandir. Oila mustahkam poydevor asosida qurilib, unda sharqona
va jahon andozasiga monand axloqiy va ma'naviy qadriyatlar qaror topsa, sog'lom
avlodni voyaga yetkazishda yetakchi o'rinni egallasa, bunday oila ostonasidan
Vatan, millat, inson kamoloti, yangi sog'lom avlod kelajagi boshlanadi. Jamiyat
taraqqiyotiga farzandlar kamoli orqaligina erishiladi. Demak, barkamol
4
farzandlarni tarbiyalash har bir davrning dolzarb vazifalari- dan biri bo'lib kelgan
va bu masalaga ijodiy yondashuv muhimligicha qolaveradi. Xulosa qilib aytish
mumkinki, mustahkam ma'naviy immunitetli, o'zining fikrlarini ravon ayta
oladigan, yuqori marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila
muhiti juda katta ahamiyat kasb etadi. Hech kimga sir emas, insonning qalbi va
ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning ma'naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan
turli xavf-xatarlar ham kuchayib borayotgan bugungi kunda o'zining kimligini,
qanday bebaho meros vorislari ekanini teran anglab, ona yurtga muhabbat va
sadoqat hissi bilan yashaydigan, imon-e'tiqodi mustahkam yosh avlodgina
muqaddas zaminimizni yot va begona ta'sirlardan, balo-qazolardan saqlashga,
Vatanimizni har tomonlama ravnaq toptirishga qodir bo'ladi. Farzandlarimizga
shunday tarbiya beraylikki, ular o'z ota-bobolariga, o'z tarixi, Vatani, ona tiliga,
millati, diniga va an'alariga sodiq bo'lib kamol topishsin. Oila-jamiyatning
tayanchi. Farzandlarimiz ongida elu yurtga, Vatanga muhabbat tuyg'ulari oilada,
yashab turgan mahallada shakllanadi. Mamlakatning ertangi kuni, tinch va obod
bo'lishi eng oldin mana shu kichik jamiyatda o'sib-unayotgan bolalarimizga
bog'liq. Qaysi oilada, qaysi mahallada tarbiya yaxshi yo'lga qo'yilar ekan, o'sha
oila,
o'sha
mahalla
gullab-yashnaydi.
Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak?, degan savol ko'pchilikni
o'ylantiradi. Ko'pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibn
Sino bola tarbiyasi bilan uning tug'ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq
shug'ullanish
lozim,
deb
javob
bergan.
Oila, odob-axloq va ta'lim-tarbiyaga e'tibor qon-qonimizga singib ketgan
burchlarimizdandir. “Bir bolaga yetti qo'shni ota-ona” degan ibratli maqol ham
aynan xalqimizga xos. Mana shu maqolning o'zi ham farzand tarbiyasi,
oilaparvarlik biz uchun nechog'lik muhim ekanini bildiradi. Mahalla ahli, ayniqsa
keksalar ko'chada nobop ish qilayotgan bola oldidan hech qachon beparvo o'tib
ketmagan, shu zahotiyoq tanbeh berib to'g'ri yo'lga chaqirgan. Zero, har
tomonlama chiroyli, odobli, go'zal xulqli bo'lish, nafsni poklashga buyuruvchi
muqaddas
dinimiz
oilaga
katta
ahamiyat
beradi.
5
Oiladagi muhit ota-ona o'z ma'suliyatlarini his qilishi bilan barqaror bo'ladi.
Bolalarning odobli bo'lib ulg'ayishi uchun ota-ona bilan bir qatorda mahalla-kuy
ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida ko'rganini qiladi”, deb bejiz aytmagan
xalqimiz.Farzand tarbiyalayotgan ota-ona har bir harakati, yurish turishi,
muomalasi, boshqalar bilan o'zaro munosabatida olijanob fazilatlarni namoyon eta
bilishi kerak. Chunki bola tabiatan nihoyatda taqlidchan va kuzatuvchan bo'ladi.
Shuning uchun uning atrofdagilari o'z odatlari bilan ba'zan o'zlari sezmagan holda
ularga ta'sir qiladilar. Oiladagi qo'pol munosabatlar, ko'p yolg'on gapirish,
yoqimsiz xatti-harakat bola tarbiyasiga salbiy ta'sir qiladigan nosog'lom muhitni
keltirib
chiqaradi.
Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim o'rin tutadi. Bola ota-ona
tomonidan qo'pol, dag'al so'zlar eshitib, kaltak yeb katta bo'lsa, bu uning tabiatiga
salbiy ta'sir qiladi. Bu esa o'z navbatida oiladagi nosog'lom muhitda
tarbiyalanayotgan boladan “ma'naviy kasal” insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat
ma'naviyatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Oilada ota-onalar “ommaviy madaniyat”
ta'siriga berilib ketishi oqibatida farzandlarning tarbiyasiga ham salbiy ta'sir
ko'rsatmoqda.
6
1.2. Oilaga ijtimoiy muhitning ta'siri
Oila jamiyatning negizi va tarbiyaning asosiy instituti hisoblanadi. Oila
farzand tarbiyasida birlamchi bo‘g‘in bo‘lib, u bolaning rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi.Yurtimizda bolalarga har tomonlama g‘amxo‘rlik qilish, onalik va
bolalikni muhofaza qilish masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har kimning bilim
olish huquqiga egaligi, bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanishi
qayd etilgan bo‘lsa, 45-moddasida voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va
yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat himoyasida ekanligi, 64-moddasida ota-
onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga
majburligi, davlat va jamiyat yetim va ota-onalarning vasiyligidan mahrum bo‘lgan
bolalarni boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlashi lozim. Ta’kidlash lozimki,
jamiyat gultoji hisoblangan inson, birinchi navbatda, oilada shakllanadi va voyaga
yetadi. har bir oqil insonning, jamiyat oldidagi vazifasi qobil farzandni o‘stirish,
ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, Vatanga
sadoqatli etib voyaga yetkazishdan iborat.Biroq ba’zi ota-onalar farzandlar oldida
janjallashadilar, oqibatda oilada salbiy muhit shakllanadi. Ota-ona o‘rtasidagi
doimiy janjal bolaning asab tizimiga qattiq salbiy ta’sir etadi. Muntazam janjal
bo‘lib turadigan oilada tarbiyalangan bola ruhan zaif bo‘lib o‘sadi va unda oilaga
nisbatan ishonch, hurmat yo‘qoladi. Bola uydan ertaroq chiqib ketib, kechroq
kelishga harakat qiladi. har bir ota-ona oilada o‘zaro hurmat, bir-biriga nisbatan
mehr-oqibatli, bo‘lish, qiyinchiliklarni birgalikda yengib o‘tish kabi sifatlarni
yoshlarda shakllantirishga mas’uldir. Bugungi kunda voyaga yetmaganlar o‘rtasida
huquqbuzarligining oldini olish bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarga
qaramay, bolalar o‘rtasida nazoratsizlik, ta’lim muassasalarida davomatning
pasayishi, ma’muriy huquqbuzarliklar sodir etishi hollari ko‘paymoqda. Voyaga
yetmaganlar nazoratsizligi va huquqbuzarligining oldini olishda, ularning huquqiy
savodxonligini yuksaltirishda oiladagi tarbiya va muhit alohida ahamiyat kasb
etadi. Shundan kelib chiqib, hozirgi kunda voyaga yetmaganlar huquqbuzarligining
7
oldini olishda oilalardagi muhitni ijobiy shakllantirish maqsadida quyidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Arzimagan bahonalar bilan sodir
bo‘layotgan oilaviy ajrimlarga barham berish lozim. Chunki oilada ota yoki
onaning yo‘qligi ba’zan bolaning kamroq nazorat ostida bo‘lishiga, moddiy
muammolarga ko‘proq duch kelishiga hamda uning manfaatlari, qiziqishlari va
dunyoqarashining keskin o‘zgarishga sabab bo‘ladi. Nosog‘lom oilalarni o‘z
vaqtida aniqlash va uning a’zolari bilan tarbiyaviy-profilaktik ishlarni amalga
oshirish zarur. Yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirish faqat huquqni bilish
emas, balki uni to‘g‘ri tushunish hamdir. Farzandlarimiz qonun va axloq
me’yorlari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarni bilish bilan
cheklamasdan, ularga rioya etishlari zarur. Jinoyatchilikning ko‘payishi voyaga
yetmaganlar tomonidan sodir etilgan qonun buzulishi holatlarining oshib borishi
jahondagi barcha mamlakatlar, shu jumladan, O‘zbekistonda ham davlat va
jamiyat oldida turgan dolzarb vazifalardandir. Yurtimizda keyingi yillarda amalga
oshirilgan ishlar natijasida voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyatlar sodir
etilishini kamaytirishga, to‘xtatishga erishildi. Lekin erishilgan yutuqlarga,
muvaffaqiyatlarga mahliyo bo‘lib, nazoratni susaytirmaslik lozim. Bu borada
kuzatilgan statistik ma’lumotlarga ko‘ra, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining
oldini olish, uni keskin kamaytirish dolzarb masala ekanligidan dalolat beradi.
Mamlakatimizda yoshlar faoliyati ustivor yo‘nalishlardan biri bo‘lib, uning
asosiy maqsadi yoshlarning har tomonlama shakllanishi va kamol topishi, ijodiy
iqtidori to‘la to‘kis ro‘yobga chiqishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishdan
iborat.Ayrim turdagi jinoyatlar sonining o‘sishi kuzatilayotgani sababli
jinoyatchilikka, xususan, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligiga qarshi kurashishni
kuchaytirish va buni har tomonlama asoslantirilgan tartibda tashkil qilishni taqozo
qilmoqda. Yoshlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarni dastlabki tergovda va sud
jarayonida alohida e’tibor qaratish lozim bo‘lgan masalalar sirasiga voyaga
yetmagan shaxs tomonidan jinoyat sodir etilishiga imkon beruvchi shart-sharoitni
o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.Xo‘sh, qanday shart-sharoitlar voyaga
yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilishiga imkon bermoqda? Buning
8
sabablarini turli omillar bilan bog‘lash mumkin. Masalan, voyaga yetmagan shaxs
oilasida tarbiyaning sustligi, ta’lim muassasalarida tarbiyaning talab darajasida
emasligi, bolaning bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil etilmagani, yoshlarning ruhiy
rivojlanish holati va boshqa omillarni keltirib o‘tish o‘rinli. Voyaga yetmaganlar
jinoyatchiligining kelib chiqish sabablari va unga imkon beruvchi shart-sharoitlarni
o‘rganishda tergov va sud amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, ko‘pgina holatlarda oila
a’zolarining tarkibi, ularning ma’lumoti, kasbi, lavozimi, ish va o‘qish joylari, oila
a’zolari o‘rtasida o‘zaro munosabatlar, ularning xulq-atvorlari, oilaning moddiy
sharoitlari, oila a’zolarining ruhiy va jismonan sog‘lig‘ini alohida e’tiborga olgan
holda o‘rganilishi jinoyat sodir etishga imkon beruvchi omillarni aniqlashda
muhim sanaladi. Jinoyat ishlarini tergov qilishda ularning jinoyat sodir etishlarida
imkon, sharoit yaratib bergan katta yoshdagi dalolatchilar yoki ishtirokchilarning
mavjudligini aniqlash muhimdir. Voyaga yetmaganlar jinoyat ishlarida katta
yoshdagi dalolatchilar yoki boshqa ishtirokchilarning bor yoki yo‘qligini
o‘rganishlarini voyaga yetmagan shaxs jinoyat sodir etishga qay darajada imkon
yaratib berganliklarini, yoshlar o‘rtasida jinoyat sodir etishni yuzaga keltiruvchi va
shakllantiruvchi ta’sirni aniqlash muhim o‘rin tutadi. Voyaga yetmaganlar
tomonidan jinoyat sodir etishga imkon beruvchi sharoitlar xususida so‘z ketganda,
bolaning ruhiy rivojlanish holatlariga ham alohida e’tibor qaratish lozim.
Jinoyatchilikning oldini olish, ularning kelib chiqishiga imkon beruvchi
sharoitlarni aniqlash va bartaraf etish bilan bog‘liq quyidagi choralarni amalga
oshirish lozim: − voyaga yetmaganlarga oilada, bog‘chada, maktab va boshqa
ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaga jiddiy yondashish; − voyaga
yetmaganlarning bo‘sh vaqtlarini ota-onalar va boshqa mutasaddilar tomonidan
to‘g‘ri tashkil etish; − ular o‘rtasida jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldini
olish ishlari bilan shug‘ullanuvchi muassasalar faoliyatini muntazam ravishda
takomillashtirib borish; − ommaviy axborot vositalarini voyaga yetmaganlar
jinoyatchiligining oldini olish, imkon yaratuvchi sharoitlarni bartaraf etishga faol
jalb etish, jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi sabablar va shart-sharoitlarni aniq
tahlil qilish, sinchiklab o‘rganish hamda uni bartaraf etish yuzasidan aniq chora-
9
tadbirlar ishlab chiqish. Bola nima uchun jinoyatga qo‘l uradi? Qachonki, uning
atrofidagilar unga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘lmasa, uning uchun zarur
sharoit yaratib berilmasa, bo‘sh vaqtlari qanday va kimlar bilan o‘tkazilganiga
e’tibor qaratilmasa, u o‘zini jamiyatda ortiqcha his qilishi mumkin. Bunday holat
bolada ruhiy o‘zgarishni hamda jinoyatga moyillikni keltirib chiqaradi.
Farzandlarining taqdiriga, ularning barkamol bo‘lib ulg‘ayishiga befarq bo‘lmagan
xalq, biror nojoya ish qilgan bolani ayblash va jazolashdan oldin, nima uchun
bunday hodisa sodir bo‘ldi, degan savolga javob axtarsa, albatta, barcha
muammolarga yechim topilgan bo‘lardi. Bola nafaqat huquqlarga, balki
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 47-, 52-moddalarida nazarda
tutilgan burchlarga ham ega. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
va qonunlariga rioya qilish, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va
qadr-qimmatini hurmat qilish, qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil
xizmatni o‘tashdan iborat. Har qanday davlatning kelajagi undagi yosh avlodning
tarbiyasi, ta’lim olishi, salohiyati, sog‘lig‘i bilan chambarchas bog‘liq. Xulosa qilib
aytganda, yoshlarni sog‘lom, barkamol bo‘lib ulg‘ayishlariga sharoit yaratish
maqsadida davlatimiz va hukumatimiz tomonidan qator qonunlar hamda qonunosti
hujjatlari qabul qilindi. Bu me’yoriy-huquqiy hujjatlar O‘zbekistonda barkamol
avlodni tarbiyalash, ularni moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvatlash, yordamga
muhtoj yoshlarni davlat himoyasiga olishga va ularni jamiyat uchun kerakli
insonlar
qilib
tarbiyalashga
qaratilgan.
10
II BOB YOSH AVLOD TARBIYASIDA IJTIMOIY MUHITNING
TA’SIRINING AHAMIYATI
2.1. Yosh avlod tarbiyasida ijtimoiy muhit ta’sirining o'rni
Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash jamiyat oldidagi eng dolzarb
masala sifatida qaralib, xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat,
ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka
yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil izlaganlar. Ota-bobolarimiz azaldan
bola tarbiyasi kamolotiga alohida e’tibor qaratganlar. "Science and Education"
Scientific Journal / www.openscience.uz September 2023 / Volume 4 Issue 9 ISSN
2181-0842 / Impact Factor 3.848 249 Inson shaxsini ma’naviy kamolga yetkazish
yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirilishi mumkinligini
ta’kidlaganlar. Buning uchun esa shaxs ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishiga jiddiy
e’tibor qaratmoq lozimligini aytadilar. Shaxs - ta’lim tizimining bosh subyekti va
obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga
oshiruvchisi sifatida qaraladi. Shaxs - muayyan jamiyatning a’zosidir. Shaxsning
har tomonlama kamol topishida va uning xulq-atvorida ijtimoiy va biologik
omillarning ta’sir kuchi hamisha ham bir xil bo‘lavermaydi. Uning xulqiga,
munosabatlariga vaziyatlar, vositalar, ijtimoiy agentlar ham ta’sir etadi. Shaxsning
kamolga yetishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida, nasl-irsiyat, ijtimoiy
muhit, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega albatta. Shaxs qaysi jamiyatda
yashasa, shu jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga, shu jamiyat ijtimoiy iqlimiga
asoslanib kamol topadi. Va o‘z navbatida har bir odam shaxs sifatida turlicha
namoyon bo‘ladi. O‘zining qobiliyati, o‘zining o‘rni, xarakteri, qiziqishi, aqliy
rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga munosabati, atrofga
munosabati, menligi bilan farqlanadi. Rivojlanish kishidagi tabiiy, jismoniy, ruhiy
va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug’ma va egallangan miqdor va sifat
o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish bu - o‘sishi, vaznning ortishi,
sezgi a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to‘g’ri boshqara bilish bilan
bog’liq jarayondir. Ruhiy rivojlanishda esa bu - insondagi psixologik sifatlar
belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim
11
o‘zgarishlar ro‘y berishidir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi eng avvalo oilada u
ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan
munosabatida namoyon bo‘ladi. Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati
tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy tajribani mukammal o‘zlashtirish, ta’lim-
tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu turlicha faoliyatlarda yuzaga keladigan
jarayondir. Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan ijtimoiy-tarixiy tajribalar kattalar
tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida, turli xil vaziyatlarda muntazam amalga
oshirilib boriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning
rivojlanish jarayoni ularning yoshiga qarab izohlanadi. Jumladan, 3 yoshdagi
kichik bolalar bilan ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay
moslashmaganligi hisobga olgan holda ish tutiladi. Bola ulg’aygan sari uning
mustaqilligi, ijtimoiy hayotga moslashuvchanligi oshib boradi. O‘z navbatida
ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, vazifalari, vositalari, ijtimoiy agentlar,
ijtimoiy muhitlar o‘zgaradi. Bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari ta’lim-tarbiya
ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish
asosan faol ish jarayonlarida ro‘y beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya
jarayonlaridagi - faollik asosida faoliyatning har xil turlari "Science and
Education" Scientific Journal / www.openscience.uz September 2023 / Volume 4
Issue 9 ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848 250 shakllanadi boshlaydi.
Faoliyatlar bola hayotidagi bilim, ko‘nikma malakalarning ortib borishiga asos
bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan turli faoliyatlarni
maktabgacha yoshdagi bolalar bir vaqtning o‘zida o‘zlashtira olmaydilar. Ularni
bolalar tarbiyachi rahbarligida, uning yordamida sekin-asta egallab boradilar.
Bolalar hayotidagi ilk faoliyatlarning eng oddiylari undagi shaxsiy qobiliyatlar,
xususiyatlar, aqliy salohiyati, menligi, tevarak-atrofga ma’lum bir munosabatning
shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bolada dastlabki ijtimoiy
moslashuvchanlik, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana
boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik sekin-asta
rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi ham irsiyatga ham
taqlidchanlik qobiliyatiga bog’liq. Bola tabiatida taqlidchanlik borligini hammamiz
12
yaxshi bilamiz. Bola hayotining ilk dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan har
bir munosabati va narsa-buyumlar ishtirokida bajargan harakatlari asosiy faoliyat
turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish orqali kattalar ularni asta-sekin
ijtimoiy faoliyatga olib kiradilar. Mana shu yo‘llar bilan bola faoliyatning o‘ziga
xos tomonlarini egallab boradilar. Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y
beradi, inson tarbiyasi uning kamoloti yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, oila
instituti, ijtimoiy hayotda, sotsialiqtisodiy vazifalarini hal etishda namoyon bo‘ladi.
Shaxs shakllanishida ta’sir etuvchi omillar mavjud. 1-rasm.Shaxsni
shakllantiruvchi omillar Tarbiya bola hayotida yetakchi omil sifatida qaraladi,
chunki bu to‘plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir
ko‘rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida, maktabda, turli xildagi ijtimoiy muhitlarda amalga oshirilib,
faoliyatni, munosabatlarni tashkil etishga qaratilgandir. Shaxsning shakllantirishga
ijtimoiy muhit, tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhit shaxsni
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Uning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy
munosabatlar xususiyati, dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. Tabiiy muhit
bolada tabiiy boyliklarni muhofaza qilish, asrab avaylash, ulardan oqilona
foydalanish, hayvonlarni, o‘simliklarni, suv havzalarini va hokazolarni muhofaza
etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqotda bo‘lishi uchun keng imkoniyatlar
yaratadi, bu esa o‘z navbatida bolaga har tomonlama ta’sir ko‘rsatib, uni
shakllantiradi. Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning hayotiy
faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin,
albatta ijtimoiy agentlari bilan. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga
chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Bu o‘z navbatida jamiyatning ma’naviy
qiyofasi, munosabatlar, ta’sir etuvchi vositalar darajasiga bog’liq. Muhit deganda
shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi borliq, olam voqelik, hodisalar,
agentlar majmui tushuniladi. Muhit tushunchasi o‘zida geografikhududiy, ijtimoiy
va mikro muhit yani oila instituti xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o‘zida
ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi
bo‘lib, oila, MTT, maktab, do‘stlar, va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Bu
13
mikromuhitda bolani ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi
hodisalar mavjud. Agar bola mo‘tadil muhitda o‘sib, foydali faoliyat bilan
shug’ullanmasa xulqida og’ishishlar ro‘y berishi mumkin Shuni ta’kidlash lozimki
odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va
tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Ta’lim-tarbiya masalalari,
ijtimoiy muhit, unda shaxsning shakllanish jarayonida alohida e’tiborga ega.
Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri g'oyat muhim. Ijtimoiy muhit
abadiy emas, u inson umri davomida o‘zgarib boradi ijtimoiytarixiy qonuniyatlar
ta’siri ostida yangilanadi. Oila muhiti - bola tarbiyasida o‘ziga xos muhim
tarbiyaviy ta’sirga ega. Shu bois, mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘tgan davr
mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o‘rni va ahamiyati masalalari
chuqur tahlil etilmoqda. Ijtimoiy muhit insonning o‘sib borayotgan ongiga ta’sir
etadi. Ushbu ta’sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi orqali amalga
oshiriladi. Tarbiya - biror maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, u muayyan
darajadagi dastur g’oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan
kishilar tomonidan tashkil etiladi. Xulosa qilib aytganda tarbiya bu - inson ziynati,
shaxsni kamolotga eltuvchi yo‘ldir. Tarbiya uzoq davom etadigan va uzliuksiz
jarayon bo‘lib, kishining umri oxirigacha davom etadi. Tarbiya bu bolaga ijtimoiy
muhit orqali qilinadigan ta’sirlarning barchasidir. Inson bolasi qobiliyat bilan
emas, balki biror bir qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi uchun manba
bo‘lgan layoqat bilan dunyoga keladi. Layoqat “mudroq” holatda bo‘lib, uning
uyg‘onishi - rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi. Bu uyg’onish
jarayoni aynan ijtimoiy muhitda sodir bo‘ladi, takomillashadi va bolaning komil
shaxs sifatida kamol topishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida xizmat qiladi.
14
