Ilmiybaza.uz YOSH OILALARNING IJTIMOIY VA PSIXOLOGIK MUAMMOLARI, OILAVIY MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI Reja 1. Yosh oila: munosabatlar modeli va xususiyatlari 2. Yosh oila va soglom turmush tarzini barqarorlashtirish 3. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. 4. Er xotinlikda intim munosabatlar. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Yosh oilaning mustaxkamligi, Yosh oila va sog`lom turmush tarzini barqarorlashtirish. Yosh oila deb, avvalo, er va xotinning ikkalasi ham 30 yoshdan oshmagan yoki oilaviy turmush qurish tajribasi 10 yildan oshmagan yoshlar oilasi nazarda tutiladi. Birinchi yondashuv, ya’ni er va xotinning pasport yoshini inobatga olib, oilaga maqom berish tug`riroq bulib, qachon turmush qurganligidan qat’iy nazar, albatta, shu muddat orasida xali yigit ham qiz ham tom ma’noda katta mexnat stajiga ega bo`lmaydi, va ko`p hollarda ayolona aynan shu davrda farzandli bo`lib, uy bekasi bo`lib qolishi ehtimoli katta. Agar ikkinchi yondashuv bo`yicha yosh oilani oilada yashash muddatiga ko`ra tabaqalashtirilsa, unda u yoki bu jamiyatda nikoh yoshining urtacha ko`rsatgichi ortib yoki kamayib borishini nazarda tutish lozim. Chunki ayrim davlatda va ayrim milliymadaniy muhitda yoshlarni juda erta turmush qurishi rag`batlantirilsa, boshqalarida, ayniqsa, oxirgi yillarda aksincha, yigit va qizlarning kasbhunar orttirish buyicha professional malakaga erishish asosiy kadriyat hisoblangan sharoitlarda 30 yoshdan oshgan odam endi oila kurgan yoki hali ham turmush qurmagan bo`lishi ham mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda, Amerika Qo`shma Shtatlari, Germaniya kabi rivojlangan Yevropa va Amerika davlatlarida, Sharqiy Osiyoning rivojlangan mamlakatlarida (Yaponiya, Koreya kabi) nikoh yoshi yil sayin ortib, ayrim mamlakatlarda bu raqam 30 yoshdan ham o`tib ketmoqda. Juda erta turmush qurish qanchalik oila va uning barqarorligi bilan ijtimoiyiqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog`liq bo`lsa, kech turmush qurish ham qator salbiy asoratlar va moddiyma’naviy qiyinchiliklar bilan eng muxim er va xotinning salomatligi xolati, tug`ilajak zurriyodning sog`lom tug`ilishi bilan bog`liq muammolarni keltirib chiqaradi. Umuman, fanda yosh oilani tavsiflaganda quyidagi mezonlar inobatga olinadi: juda yosh oila - nikohga kirgan vaqtdan toki 4 yilgacha; yosh oila - 5 yildan 9 yilgacha; o`rta oilaviy hayot muddati - 10 yildan 19 yilgacha; hisoblanadi Ilmiybaza.uz Yosh oila va sog`lom turmush tarzini barqarorlashtirish Yosh oilaning mustaxkamligi, undagi maʼnaviy muhitning barqarorligi yoshlarning salomatligiga, sog`lom turmush tarzi malakalariga ega ekanligiga ham bog`liq. Bunda ota-onaning, yaqin qarindosh-urug`larning umuman sog`lom turmush tarzi xaqidagi tasavvurlari qanchalik aniq va ularning kundalik turmushda salomatlikni asrash fikalariga ega ekanliklari katta ahamiyat kasb etadi. Gap eng katta boyligimiz - salomatlik xaqida borar ekan, qulog`imizga tez-tez chalinayotgan “sog`lom turmush tarzi” tushunchasining o`zi xususida olimlar fikrlarini taxlil etish lozim. Olimlar hamda mutaxassislarning taʼkidlashlaricha, sog`lom turmush tarzining asosiy sharti bo`lib, bular eng avvalo tug`ri ovqatlanish, jismoniy faollik, zararli odatlardan saqlanish, mexnat qilish va faol dam olishni tug`ri tashqi hamda gigiyenik ko`nikmalarga amal qilishdir. Mana shu shartlarga rioya qilgan kishining salomatligi shubxasiz o`z qo`lida bo`ladi. Lekin ko`pincha bu shartlarga amal qilish yoshlarga ko`pincha erish tuyuladi. Xozirgi kunda ko`pchilik o`rtasida uchrayotgan kasalliklar va bevaqt o`limning asosiy sabablaridan biri oila aʼzolarining sog`lom bo`lish uchun o`zlari harakat qilmayotganliklari, xali ham biron bir muʼjizaviy hayot baxsh etuvchi dori yoki shifokor bo`lishiga ishonib, yashayotganliklaridir. Albatta, zamonaviy tibbiyot fani O`zbekistonda ham rivojlanish bormoqda, tibbiyot xodimlari orasida o`z kasbining ustasi bo`lgan oliy janob insonlar ham ko`p. Lekin agar inson o`z turmush tarzini ongli tashqil etib, kasal bo`lib qolganda ham unga qarshi o`sha shifokor "bilan tengma-teng ongli ravishda turmasa, dardni yengish mushukul bo`lishini bugun ko`pchilik yaxshi biladi. Lekin yoshlar o`rtasida shu oddiy xaqiqatni bilmaganlar ham ko`p. Salomatlikni uz vaqtida o`z uyimiz, o`zimiz o`rganib qolgan muhitda saqlay olmaganligimizning, farzandlarimizni ilk yoshligidan sog`lom turmush tarzi ko`nikmalariga o`tgatmaganligimizning sabablari ham bor. Buning obʼektiv sabablaridan biri sobiq sovet davrida tibbiy xizmatning bepulligi, tibbiyot xodimlari malakasiga nisbatan talabchanlikning past bulganligidir. Bu siyosat eski tuzumning boshlang`ich davrlarida axoli o`rtasida uchragan ko`pgina kasalliklarni kamaytirishga xizmat qilgan bo`lsa-da, shu bilan birga, bunday siyosat kishilarda o`z sog`liklariga befarqlik, boqimandalik kayfiyatini ham shakllantirdi. Yana bitta sabablaridan biri kasallikni sababi bilan emas, uning oqibati bilan kurashib kelindi. Ilmiybaza.uz Natijada kasalxonalar qurish, ularda o`rin soni oshirishga ko`prok eʼtibor berilib, targ`ibot soxasiga ikkinchi darajali sifatida qaraldi. Oqibatda axoli orasida tibbiy madaniyatning pastligi tufayli kasallanishning ko`payib borishi davom etdi. Bu o`z o`zidan maʼlumki, har bir oilaning budjetiga salbiy taʼsir ko`rsatdi. Oqibatda bu nafaqat budjetga, balki oilaning mustaxkamligiga ham salbiy taʼsir ko`rsatdi va xozir ham shunday. Nazorat uchun savollar 1. Yosh oila: munosabatlar modeli va xususiyatlari. 2.Yosh oila va soglom turmush tarzini barqarorlashtirish. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi 1.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. 2.Er xotinlikda intim munosabatlar. Tayanch tushunchalar: Er-xotinlarning oiladagi muloqoti, birlarini sevuvchi yoshlar. Er-xotinlarning oiladagi muloqoti, shaxslararo muloqotning umumiy qonuniyatlariga bo'ysunish bilan birga, dastavval ishdan tashqari, bo‘sh vaqtlarini birgalikda o'tkazish bilan shartlangan o‘ziga xos xususiyatlariga ham ega. Hamkasblar, o‘rtoqlar, do'stlar va sevishganlar hamma vaqt ham birga bo‘lish imkoniyatiga ega emaslar, qaytanga, o ‘z muloqotlarini o'zlari xohlagan vaqtlarida biroz kamaytirib, hatto uzib (toxtatib) qo‘yishlari ham mumkin (uchrashuvga borishi lozimligini «unitib» qo'yish, kutilmaganda «juda band» bo`lib qolishi mumkin va sh.k). Er-xotinlar esa ko'pincha bunday im koniyat- lardan mahrumdirlar. Ular bir xonadonda, ko'pincha bir xonada birga bo‘lishga «mahkum» etilgan. Albatta, bu gaplar ko'pchilik yoshlarimizda (ayniqsa, bir-Birlarini sevuvchi yoshlarda tushunmovchilik, ishonmaslik, e’tiroz tug'dirishi m umkin, chunki ular, o‘zing uchun aziz, sevimli bo`lgan odam bilan birga bo‘lish, uning yonida bo`lish «majburiyati» Ilmiybaza.uz bu eng orziqib kutilgan orzuning ro'yobga chiqishi-ku deb hisoblashlari mumkin. Biroq bu «mahkumlik» bilan hisoblashmaslik ham mumkin emas. Turli aholi turar joylarida, m ahallalarda, qo‘ni-qo‘shnilar o ‘rtasida ko‘pincha faqat ayollardan yoki faqat erkaklardan iborat «kompaniyalar» ham behudaga yuzaga kelavermaydi. Qadimiy, afsonaviy Sparta qonunchiligida er-xotinlarni ishqiy munosabatlarining sovuqlashib ketishidan saqlash maqsadida ularning muloqotlari imkon qadar chegaralab qo‘yilgan. Unga ko`ra erlar xotinlaridan ajratilgan holda, ya’ni er va xotin boshqa-boshqa yashaganlar va ular faqat ovloq joylardagina, «begona ko‘zlardan» yashirin tarzda uchrashib tu- rishlari mumkin bo`lgan. Bu tadbir nafaqat Sparta jangchilari o‘zlarining jangovar ruhlarini yo‘qotmasligi, o‘zlarining yosh xotinlari bilan mashg'ul bo‘lib qolmasliklari uchungina em as edi. Bunda «taqiqlangan meva» effektidan foydalanilgan. Uchrashishlarning qiyinligi, xuddi tuzsiz taomga tuz, ziravorlar qanchalik maza berganidek, er-xotinlarning bir- birlariga hissiy yaqinligini sezilarli darajada kuchaytiradi, nikoh rishtalarini mustahkamlaydi. Yoki Shekspirning qahramonlari Rom eo va Julettalar ham agar ular unashtirilganlaridan solng barcha qulayliklari bilan alohida «koshona» berilganda edi, ular o ‘zlarini boshqacha tutgan bolishardi. Intim munosabatlar. Bu nafaqat munosabat, nafaqat, balki ancha ochiq, yaqin, m a’naviy muloqotdir. Intim (fransuz tilida — intime — «yaqin», «qulay», «ko‘ngildan», lotinchada intimuz — «chuqur», «chin dildan») muloqotlar deyilganda, psixologiyada shunday uloqotlar tushuniladiki, unda odam boshqa odam oldida qandaydir bir ijtimoiy rolni (rahbar yoki xodim, sotuvchi yoki vrach va shu kabi) bajaruvchi emas, balki aynan «yagona» shaxs sifatida — nodir, takrorlanmas mavjudot sifatida namoyon bo‘ladi, bunda u mutlaqo oshkora, ochiq, hech narsadan qo'rqmay, o ‘zining ichki olami, o ‘zining barcha xususiyatlarini uyalmasdan namoyon qila oladi. Bunday muloqotda suhbatdosh odamlar o‘rtasida chuqur va keng o ‘zaro oshkoralik (jismoniy, psixologik, shaxsiy, ma’naviy) amalga oshadi. Bunda suhbatdoshlarning tanasi, fikri, hissiyoti, harakteri va hayotiy rejalari, qadriyatlari va fikrlari ochiladi. Intim munosabatlarga sevgi, do'stlik, dushmanlik, yolg‘izlik kabilarni kiritish m umkin. Biroq intim muloqotlar nafaqat istalgan muloqotlar sifatida, balki xavfli, «qo'rqinchliroq» muloqotlar sifatida ham idrok qilinishi mumkin. Bu muloqotlar tushunish va hamdardlikka, o'zaro qo‘llab- Ilmiybaza.uz quvvatlash, dalda berish, bir-birini tushunishga bo`lgan ehtiyojlarni qondiradi. Shu bilan birga er-xotin o ‘rtasidagi muloqot jarayonida tomonlar o ‘z hissiyotlarini, ichki kechinmalarini jilovlashga, fosh bo‘lib qolishdan, pinhoniy tuyg‘ularini ochilib qolishidan hayiqish hissi namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ayrim odamlar muloqotda ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan muloqotlar darajasida qolishga harakat qiladilar. Buning boisi, avvalo odamning ichki kechinmalarini oshkora qilib qo‘yishdan qo'rqish yoki jufti oldida o‘zini «fosh» qilib qo‘yishni xohlamaslik, o'zini pinhoniy, hatto o ‘zi ham o‘zida ko‘rishni istamaydigan xislatlarni fosh qilib qo‘yishdan qo‘rqishdir. Odamlarning «tashlab ketilishdan» qo'rqishi ham shu bilan bog‘liq (o‘zini borlig‘ini oshkora qilib qo‘yganingdan so‘ng sen jufting uchun qiziqarli bo`lmay qolasan, u seni barcha xislatlaringni bilib, ko‘rib bo`lganidan so‘ng, senga qiziqmay qo‘yadi va seni tashlab ketishi mumkin), «jiddiy tanbehlar»dan qo‘rqish (bunaqa erkin, oshkora, ochiq muloqotda o‘zing haqingda sheriging yoki biror-bir muhimroq masala haqida biror-bir nojo‘ya gapni «gapirib», «laqillab» qo'yishing m umkin). Bulardan tashqari muloqotlarning intimligidan (yaqin bo`lishidan) ko'pincha o‘zining ajratuvchi (destruktiv), buzuvchi impulslaridan qo`rqish ham ushlab qolishi mumkin. Intim muloqotlarda biz xulqning ijtimoiy me’yorlari, ijtimoiy taqiqlarga eng kam darajada bogliq bo‘lamiz va shuning uchun o'zimizga eng yaqin odamga nisbatan bo`lgan munosabatlarimizda biz o‘zimizni shunday tutishimiz mumkinki, boshqa hech bir odamga nisbatan o ‘zimizni bunaqa tuta olmaymiz. Nihoyat, m uloqotlarning intim bo`lishidan, ayrim odamlarni boshqa odamning individualligiga haddan tashqari ortiqcha kirishib. qoshilib ketish, boshqa odamga «aralashib», singib ketish tufayli o ‘zining individualligini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqish ham ushlab turadi. Shuning uchun «birlashishdan oldin va birlashish uchun dastlab chegarani, aloqalami yaxshilab belgilab, aniqlab olish» individualligi va shaxsini mustahkamlab olish lozim. Nazorat uchun savollar 1.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. 2.Er xotinlikda intim munosabatlar.