Ilmiybaza.uz YOSHLARNI OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH VA OILANING HAYOTIY SIKLI Reja 1. Yosh oila: munosabatlar modeli va xususiyatlari 2. Yosh oila va sog`lom turmush tarzini barqarorlashtirish 3.Oila va tashqi ijtimoiy muhit. 4. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va ositalari. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashuv, muomalada axloq-odob, egoizm, agressivlik, professional malakaga erishish, soglom turmush tarzi, Yosh oila munosabatlar modeli va xususiyatlari Yosh oila deb, avvalo, er va xotinning ikkalasi ham 30 yoshdan oshmagan yoki oilaviy turmush qurish tajribasi 10 yildan oshmagan yoshlar oilasi nazarda tutiladi. Birinchi yondashuv, ya'ni er va xotinning pasport yoshini inobatga olib, oilaga maqom berish tug`riroq bulib, qachon turmush ko`rganligidan qat'iy nazar, albatta, shu muddat orasida xali yigit ham qiz ham tom ma'noda katta mexnat stajiga ega bo`lmaydi, va ko`p xollarda ayol-ona aynan shu davrda farzandli bo`lib, uy bekasi bo`lib o`tirib qolishi extimoli katta. Agar ikkinchi yondashuv bo`yicha yosh oilani oilada yashash muddatiga ko`ra tabaqalashtirilsa, unda u yoki bu jamiyatda nikoh yoshining o`rtacha ko`rsatgichi ortib yoki kamayib borishini nazarda tutish lozim. Chunki ayrim davlatda va ayrim milliy-madaniy muhitda yoshlarni juda erta turmush qurishi rag`batlantirilsa, boshqalarida, ayniqsa, oxirgi yillarda aksincha, yigit va qizlarning kasb-hunar orttirish bo`yicha professional malakaga erishish asosiy qadriyat hisoblangan sharoitlarda 30 yoshdan oshgan odam endi oila ko`rgan yoki xali ham turmush ko`rmagan bo’lishi ham mumkin. Ma'lumotlarga qaraganda, Amerika Qo`shma Shtatlari, Germaniya kabi rivojlangan Yevropa va Amerika davlatlarida, Sharqiy Osiyoning rivojlangan mamlakatlarida (Yaponiya, Koryeya kabi) nikoh yoshi yil sayin ortib, ayrim mamlakatlarda bu raqam 30 yoshdan ham o`tab ketmoqda. Juda erta turmush kurish kanchalik oila va uning barqarorligi bilan ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog`liq bo`lsa, kech turmush qurish ham qator salbiy asoratlar va moddiy-ma'naviy qiyinchiliklar bilan eng muxim er va xotinning salomatligi xolati, tug`ilajak zurriyodning sog`lom tug`ilishi bilan bog`liq muammolarni keltirib chiqaradi. Yosh oila va sog`lom turmush tarzini barqarorlashtirish Yosh oilaning mustaxkamligi, undagi ma'naviy muhitning barqarorligi yoshlarning salomatligiga, sog`lom turmush tarzi malakalariga ega ekanligiga ham bog`liq. Bunda ota-onaning, yaqin qarindosh-urug`larning umuman sog`lom turmush tarzi xaqidagi tasavvurlari qanchalik aniq va ularning kundalik turmushda Ilmiybaza.uz salomatlikni asrash fikmalariga ega ekanliklari katta ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda butun dunyoda salomatlik va soglom turmush tarziga katta e'tibor berilmoqda. Masalan, amerikalik olimlar bu narsaga panja ortidan qarash nimaga olib keladi, degan savolga ko`proq ularni agressiv xulq-atvor bilan bog`lamoqdalar. Ya'ni odam urushqoq, salga tajang bo`ladigan, sabrsiz bo`lib koladi. Bu narsa oxir okibat giyoxvandilikga berilish, ichqilikka ruju qo`yish, oilada er-xotin o`rtasida nosog`lom munosabatlarning kelib chiqishi, ayolga nisbatan zug`umning ortishi, sportga nisbatan befarqliq, shaxslararo ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi olimlari 2000 yillarning boshida Uzbekiston xududidagi qishloq oilalari a'zolarining sog`lom turmush tarzi borasidagi savodxonligini maxsus tadqiqot doirasida o`rgandi. Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari va Qorakqalpo`g`iston Respublikasidagi 600 dan ziyod xotin-qizlar bilan suxbat va sfovlar o`tkazildi. So`raluvchilarning aksariyati tutish yoshidagi ayollar bo`lib, ularning fikrlarini umumlapshtirib taxlil qilinganda, oilali ayollarning 21%i va erkaklarning 9,9% surunkali kasalliklarga chalingan ekan. So`raluvchilardan 53,3%i faqat kasal bo`lgandagina vrachga murojaat qiladi, qolganlari vaqti-vaqti bilan murojaat qiluvchilardir. Demak, ko`pchilik betob bulib qolganlagina vrachga murojaat qiladi, xattoki, kasal o`tib ketgandan keyin vaqt topadiganlar ham kam emas. Demak, sog`lom turmush tarziga aloqador tibbiy madaniyatimiz borasida o`ylashga arziydigan muammo bor. OILANING HAYOTIY SIKLI Reja 1.Oila va tashqi ijtimoiy muhit. 2. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va vositalari. Tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashuv, muomalada axloq-odob, egoizm, agressivlik. Ilmiybaza.uz Ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya tushunchasi sof ijtimoiy-psixologik va sotsiologik kategoriya bo`lib, bu shaxslarning uni o`rab turgan tashqi ijtimoiy muhit ta’sirlariga berilishi, uning norma va qoidalarini o`zlashtirishga moyilligi, o`zlashtirganlik darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy ma’nosida insonning tug`ilib, bevosita o`rab turgan tashqi muhit ta’sirida ulg`ayishi, shu jamiyat, shu atrof-muhit qurshovida tarbiyalanishi yotadir Oila muhiti har bir shaxs uchun ana birlamchi, dastlabki ijtimoiylashuv o`chog`i, maskani hisoblanadi. Ijtimoiylashuvning ikqilamchi maskanlari ham mavjudki, unga mexribonlik uylari, maxsus internatlar hamda harbiy bilim yurtlari kiradi. CHunki u yerda nisbatan uzoq vaqt mobaynida bola tarbiyalandi, o`sha yerning normalari, qadriyatlari va talablari ta’sirida dunyoqarashi shakllanadi, shaxs bo`lib yetiladi. Agar dastlabki yoki ikqilamchi sotsializatsiyadan chekinish, undan maxrum bo`lish yoki xulqni tashqi salbiy ta’sirotlar natijasida deviant shaklga kelishi qayd etilsa, unda ilmiy tilda aytganda, resotsializatsiya deb nomlangan jarayon nazarda tutiladi. Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o`ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama yetuk, barkamol, sog` va salomat shaxs bo`lib yetishish imkoniyatiga ega buladi. Ya’ni oila va uning sog`lom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o`ziga o`xshash shaxslar bilan murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo`lish, muomalada axloq-odob normalariga bo`ysunishga o`rgatadi, psixologik jixatdan tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko`rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustaxkam bo`lsa, uning normativ ta’siri ham shunchalik samarali bo`ladi. Bunday oilada o`zining qadriyatlaridan tashkari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar xurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o`rgatilgan bo`ladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik maktab, kollej yoki litseyda o`qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan topshiriqlarni Ilmiybaza.uz mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bo`lib, bolalar jamiyatida hamisha o`zining o`rniga ega bo`la oladi. Bunday farzandga turli bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustaqil fikrli, pok vijdonli inson bo`lib yetishadi. CHunki oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustaxkam bo`lsa, jamiyat ham mustaxkam bo`lishini o`zbek xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi. bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko`rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan isloxotlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u yerlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va moxiyatini belgilaydi. Yuqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila muhitining o`zi ham ayrim xolatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo`lib qolishi mumkin. Olimlar o`tkazilgan qator tadkikotlar asosida ana shunday omillarning to`rt guruxini ajratganlar: a) ota-onalar urtasida murosaning yukligi, oilaviy uzaro munosabatlarni mustaxkamlash borasida anik belgilangan axdokiy tamoyillarning mavjud emasligi; b) ota onalarning ruhiy nosog`lomligi va qonunbuzarligi; v) yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to`laqonli o`sishi, dars tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi; g) maktab sharoitining talab darajasida emasligi; d) maxalla xududida oila obro`sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga egalik; e) global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari, jumladan, Internet tarmog`i orkali bola ongiga yetib kelayotgan turli ma’lumot, ig`vo, uydirma, mish- mish, oila qadriyatlariga zid axloq; namunalari va boshqalar oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko`rsatayotgan ijtimoiy omillar jumlasidandir. Yuqoridagi xolatlar ayniqsa, globallashuv davrida oila institutining bola sotsializatsiyasi va ijtimoiy tarbiyasidagi o`rni nechog`li sezilarli ekanligini isbotlamoqda. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va vositalari Ijtimoiy tarbiyaning asl ma’nosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy Ilmiybaza.uz fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. CHunki ko`pincha ota-onalar bolalarining aqlli, farosatli bo`lib yetishlariga e’tibor berib,uning ruhiyatini hamda jismoniy quvvatini oshirishga, irodasini mustaxkamlashga bee’tibor qoladilar. Buning oqibatida bola turmush o`smoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda kiyinchiliklarni yenga olmaydigan, ruhiyati murt bo`lib katta bo`ladi. SHuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, ijtimoiy ko`nikmalar va ularni oshirishga qaratilgan chora- tadbirlarga aloxida urg`u beriladi. Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning bosqichlari, funktsiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning har birida o`ziga xos ijtimoiylashuv usullari ustuvor bo`lishini ham ta’kidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi N.Andreenkova' ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta boskichda tasavvur qiladi. Uning birinchi boqichi - individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini ta’minlovchi hayot bo`lagini o`z ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini tashqil etadi. Bu davrda asosan bolaning: a) dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri); b) normativ xulqning marginal jixatlarini o`zlashtirish davri o`smirlik davriga tug`ri keladi; v) o`spirinlikdan balog`at yoshiga o`tish davrini o`z ichiga olgan ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon bo`ladigan bosqich. Ikkinchi bosqich shakllanib bo`lgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi davrlarini o`z ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mexnatga yaroqli jamiyat a’zosi sifatida, so`ngra qanday yoshiga yetgan inson sifat o`z o`rniga ega bo`ladi. Ijtimoiylashuvning dastlabki yillarida uning samaradorligi ko`proq yuqorida ta’kidlaganimizdek, oila, undagi ijtimoiy-psixologik muhit va ota-onaning tarbiyachilik burchini qanday ado etganligiga bog`lik bo`lsa, uning keyingi bosqichlarida ta’lim muassasalari va mexnat jamoalarining roli ortib boradi.SHunga mos ravishda ijtimoiylashuv usullari ham turlicha bo`ladi ko`plab olimlar va oila masalalari bo`yicha mutaxassislarni xavotirga solgan jixat shuki, zamonaviy oila o`zining bola shaxsini ijtimoiy vazifasini yaxshi va to`liq ado etmayapti. A.Antonovning ta’kidlashicha, zamonaviy oila oilaviy turmush tarzini shakllantirib olmayotganligi sababli ham o`zining bola tarbiyasi borasidagi ijtmoiy bilimdonligini Ilmiybaza.uz namoyon eta olmayapti.Bundan tashqari, G`arb mamlakatlarida o`tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarga onalik ustanovkalarining yuqligi, bola tarbiyalash xoxishining bemalol amalga oshirilishi, rasman FXDYO bo`lmlarini nikohni qayd etmay yashash (fukarolik nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o`zaro yomon munosabatlari bolalarning ijtmoiylashuviga nixoyatda salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Bunday er-xotin tasrining farzandlari bir tomondan umuman oila institutiga va nikohga nisbatan salbiy qarashlarga ega bo`lib, voyaga yetsalar,ikkinchi tomondan, ularning harakterida asoran xudbinlik, egoizm, agressivlik kabi salbiy, sifatlar ega sifatida shakllanmokda. Demak, jamiyatda o`z davriga munosib, sog`lom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga yetkazishning ma`lum omili bu rasmiy nikohda bo`lgan er-xotinlar oilasining bahamjixatlikda yashashlaridir. Nazorat uchun savollar 1.Oilaning hayotiy sikli nimalardan iborat? 2. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va vositalari.